Capitularia - Edition der fränkischen Herrschererlasse

München, Bayerische Staatsbibliothek, Lat. 3853

Beschreibung der Handschrift nach Mordek

Aufbewahrungsort
München
Bayerische Staatsbibliothek
Lat. 3853
Sigle: M
Digitalisat verfügbar bei Bayerische Staatsbibliothek München
Zum Artikel in der Rubrik "Sammlung des Monats" Zum Artikel in der Rubrik "Sammlung des Monats" Zum Artikel in der Rubrik "Sammlung des Monats"
Entstehung und Überlieferung
Entstehung:

10. Jh., 2. Hälfte; Süddeutschland (Augsburg?)

Provenienz:

Wohl schon um die Mitte des 11. Jh. in der Dombibliothek Augsburg (vgl. zum Namen Einhardus unten bei fol. 101v), später - nach Kottje - im Augsburger Dominikanerkloster; alte vorläufige Signatur Schmellers in München: Aug. eccl. 153.

Äußere Beschreibung
Material: Pergament
Umfang: 318 foll.
Maße: ca. 230-235 × 185-190 mm
Schriftraum: ca. 170-195 × 115-125 mm
Lagen:

Markierung der Hs. in fünf etwa gleich große Teile zu 7, 8, 8, 9 und 8 Lagen: I (1r unten), II pars (57r unten), radiert: III pars (121r unten), IIII (183r unten), V (256r unten). Die Einteilung nimmt wenig Rücksicht auf den Inhalt, ließe sich aber als Grundlage für eine auf mehrere Schreiber übertragene Abschrift denken und ist auch in dem jüngeren Cod. Heiligenkreuz 217 nachweisbar. Der Monacensis bzw. seine in fünf Teilen verfertigte Kopie dürften also im endenden 10. Jh. demselben südostdeutschen Skriptorium angehört haben, in dem der Sancrucensis geschrieben wurde.

(IV-3)5 + 3 IV29 + (IV+2+II)43 + (IV-1)50 + (IV-2)56 + 10 IV136 + 2 (IV-1)150 + 8 IV214 + (IV-1)221 + 3 IV245 + (I+IV)255 + 3 IV279 + (IV-1)286 + 4 IV318
Kustoden am Lagenende, z.T. abgeschnitten: A bis Z (174v) und <A> bis S (318v). Im Bereich der foll. 158v und 166v abgeschnittenen Kustoden ging Krause von einst vier, nicht zwei Kustoden (V, W, X, Y) und dem entsprechenden Verlust zweier Lagen aus, doch kommen V (= U) und W (= doppeltes U) als eigenständige Buchstaben kaum in Betracht; ich halte daher die Annahme Krauses, zwei Lagen seien ausgefallen, für unzutreffend, zumal an dieser Stelle auch keinerlei Textverlust nachzuweisen ist.
Zeilen: 22-24
Spalten: 1
Schrift: karolingische Minuskel
Schreiber:

mehrere Hände

Ausstattung:

Rubriken in Capitalis rustica mit unzialen Elementen, auch Minuskel, in Rot oder in schwarzer Texttinte mit roten, grünen und gelben Füllungen; einige größere Initialen mit Ranken- und Blattwerk (1r: D; 11v: P; 70r: R; 85v: D, V; 86r: C [in feinen roten Umrißzeichnungen] u. a.)

Inhalte
Anmerkung:

Der Kompilator hat in seinem Werk, das auch von den Codd. Heiligenkreuz 217 und Paris Lat. 3878 + Weimar Hardenberg Fragm. 9 tradiert wird, mehrere Collectiones zusammengetragen und so ein imposantes Opus geschaffen, das in bezug auf die Kapitularien zwar nicht „wirklich vollständiger ist, als die Ausgabe des Baluzius“ (Philipp Wilhelm Gercken), das aber doch zu den umfangreichsten Kompendien des frühmittelalterlichen kirchlichen und weltlichen Rechts gehört.

Zahlreiche Texte zeigen Verwandtschaft mit oberitalischen Überlieferungen (z. B. mit Cod. Vatikan Vat. Lat. 5751, Anfang 10. Jh.), so daß zumindest für den Kern der in Süddeutschland verbreiteten Sammlung die Annahme einer Entstehung im Oberitalien des 10. Jahrhunderts nicht ganz von der Hand zu weisen ist. Aber auch ein kirchliches Zentrum wie Mainz käme in Betracht; dort dürften jedenfalls spätestens seit der Wende vom 10. zum 11. Jahrhundert beide unten genannten Hauptquellen greifbar gewesen sein, aus denen der Sammler die Kapitularien bezogen hat.

Der erste Hauptteil der Hs. (foll. 1-158) präsentiert vor allem Kirchenrecht (Paenitentialia und Canones), darunter zwei größere Sammlungen in 178 (de facto 181) und 77 Kapiteln, bis fol. 128 in vielfacher Übereinstimmung mit dem älteren, im endenden 9. Jahrhundert wohl im Ostfranzösischen (Lotharingien) entstandenen Cod. München Lat. 3851, der über Ellwangen spätestens im 11. Jahrhundert gleichfalls nach Augsburg kam. Nicht in Cod. München Lat. 3853 aufgenommen sind z. B. - soweit ich sehe - zwei Kapitel aus dem Capitulare ecclesiasticum Ludwigs des Frommen (a. 818/819), die Cod. München Lat. 3851 an verschiedenen Stellen eingestreut hat: 1) fol. 4r CAP. XVII - Capitulare ecclesiasticum (a. 818/819), c. 17, mit Inskription: IN CAPITULARE GLORIOSISSIMORUM PRINCIPUM KAROLI ET HLUDUUUICI. Statutum est ab episcopis de presbiteris - canonica inuectione feriantur (MGH Capit. 1, Nr. 138, S. 278 Z. 9-12); 2) fol. 65v CAP. XXVII - Capitulare ecclesiasticum (a. 818/819), c. 27, mit Inskription und leicht verändertem Wortlaut: EX CAPITLR. KAROLI ET HLUDUUUICI. Sanccitum est et modis omnibus prohibitum ut nullus omnino quamlibet examinationem crucis facere presumat ne christi passio glorificata cuiuslibet temeritate obtentui habeatur (MGH Capit. 1, Nr. 138, S. 279 Z. 29-31).

Zurück zu Cod. München Lat. 3853. Den zweiten Hauptteil (ab fol. 159) dominiert, in Ergänzung zum kirchlichen, das weltliche Recht - die Lex Alamannorum mit dem Prolog zur Lex Baiuvariorum und Capitula legibus addita (darin wie teils auch im folgenden ähnlich Cod. München Lat. 4460) (foll. 159-182), die Collectio Ansegisi mit Anhängen (foll. 183-247), nach Art der Codd. Berlin Lat. qu. 931 bzw. München Lat. 6360, die allerdings nicht das anschließende, in zahlreichen Ansegis-Hss. tradierte Worms-Korpus bewahrt haben (siehe bei Cod. Paris Lat. 10758). Aus ihm hat der Exzerptor 32 Kapitel entlehnt, dazu als c. 10 Benedictus Levita 1, 279, ein Kapitel, das immerhin am Ende von Cod. München Lat. 6360 auftaucht (Varianten schließen die erste der folgenden Hauptquellen, in die ein Teil des Worms-Korpus und das Benedikt-Kapitel übergegangen sind, als Vorlage aus).

Die foll. 248-254 tradierten 33 Kapitel (Worms + Benedictus Levita 1, 279) bilden die erste von fünf eigens gezählten, mit Capitulationes versehenen Kapitulariensammlungen (foll. 248-314). Den vier letzteren liegen zwei Hauptquellen zugrunde. Die zweite, dritte und der erste Teil der vierten Sammlung (foll. 254-290) sind fast durchgängig aus der großen Collectio der Hss. Vatikan Pal. Lat. 582 und Paris Lat. 9654 geschöpft, der zweite Teil der vierten und die fünfte Sammlung (foll. 290-314) greifen auf den Liber legum des Lupus zurück, doch scheint unsicher, ob auf die Redaktion der Codd. Modena O.I.2 und Gotha Memb. I 84:

  • 19 Kapitel des Decretum Vermeriense Pippins,
  • 46 Kapitel vorzüglich Karls des Großen,
  • 92 (de facto 96) Kapitel verschiedener fränkischer Herrscher (ab Pippins Kapitular von Pavia [a. 787] fol. 290 aus dem Liber legum des Lupus),
  • 70 (de facto 72) meist italische Kapitel.

Aus der Art der Quellenbenutzung wird deutlich, daß der Sammler anfangs seine Vorlagen vollständig kopierte, später aber durchweg mit Auszügen arbeitete, wohl um nur noch das zu übernehmen, was ihm im vorhergehenden zu fehlen schien.

Ein Exzerpt aus der Kapitulariensammlung des Cod. München Lat. 3853 oder deren Vorlage dürfte sich in Cod. Wien 2198 und dessen Abschrift Bamberg Can. 9 erhalten haben; siehe bei Cod. München Lat. 6245.

Das Verhältnis der drei Hss., welche die Gesamtsammlung überliefern, ist seit langem strittig. Während z.B. Krause, Münchener Handschriften 3851. 3853, S. 127 f. Cod. Heiligenkreuz 217 (H) noch direkt aus Cod. München Lat. 3853 (M) herleitete und Cod. Paris Lat. 3878 + Weimar Hardenberg Fragm. 9 (P) wiederum direkt aus H, wollte Liebermann, Zu Bußbüchern, S. 292 f. nur einen mittelbaren Zusammenhang zwischen M und H gelten lassen, hielt aber an der Abhängigkeit des Parisinus von H weitgehend fest. Neuere Forscher sprechen meist vorsichtiger von Schwesternhss. (Ausnahme Brommer, Rezeption, S. 141 ff., dessen Vermutung, M und H könnten sich vielleicht unmittelbar auf P zurückführen, aber nachweislich nicht zutrifft). Ansprechend scheint Hansens aufgrund eingehender Analysen gewonnenes Ergebnis, wonach M über x indirekte Vorlage für H wie P gewesen sei. Dann müßte man freilich von der Annahme ausgehen, x habe jene oben erwähnte Parzellierung von M in fünf Teile bewahrt und so an H weitergegeben. Definitiv werde ich mich zum Problem der Handschriftenfiliation äußern, wenn die Kollation der Kapitularientexte abgeschlossen ist.

Eine vierte Hs., die zumindest den ersten Teil des Gesamtkorpus bot, fand sich einst im belgischen Benediktinerkloster Lobbes: 120. Eiusdem de questionibus canonum ad Heribaldum episcopum lib. I. Eiusdem de eadem re ad Reginbaldum corepiscopum lib. I. Libri poenitentiales. Synodus wormacensis et alia multa ad canones pertinentia. Vol. I., verkündet der dortige Bibliothekskatalog aus dem Jahre 1049 (ed. F. Dolbeau, Un nouveau catalogue des manuscrits de Lobbes aux XIe et XIIe siècles, in: Recherches Augustiniennes 13 [1978] S. 23, erstmals mit der neuen Überlieferung Brüssel, Bibliothèque des Bollandistes, Boll. 98; ältere Editionen sind S. 4 Anm. 6 genannt, Erläuterungen in: Recherches Augustiniennes 14 [1979] S. 201). Es läßt sich wohl nicht mehr entscheiden, ob der Katalogbearbeiter unter alia multa ad canones pertinentia ausschließlich Kirchenrecht oder auch großzügig jene oft in den kirchlichen Bereich hinüberspielenden Kapitularien verstanden hat, die im zweiten Teil der Sammlung dominieren.

Der Bibliothekskatalog von Lobbes weist übrigens auch das Capitulare Monasticum III Ludwigs des Frommen aus, zusammen u. a. mit der Benediktregel und dem Brief Abt Theodomars von Montecassino an Karl den Großen (Nr. 233; ed. Dolbeau, S. 30 bzw. S. 218).

  • 1r-15r
    Halitgar von Cambrai, Paenitentiale: Prolog DIVERSITAS CULPARVM (als Bestandteil des Excarpsus Cummeani ed. Schmitz, Bußbücher 2, S. 599-601), Praefatio (bricht wegen Blattverlusts ab bei QUAMUIS ORIGINALIA IN BAP) und Bücher III (ab c. 7 der Capitulatio) bis V, 17 sine animo nequeat, aber ohne IV, 1-2 (in der Hs. als Bücher I-III gezählt), mit Capitulationes (Migne, PL 105, Sp. 653 C, Sp. 677 B - 690 D).

  • 15r-41r
    Paenitentiale mixtum Pseudo-Bedae-Egberti mit den angehängten fünf Kanones wohl nach Hohenaltheim (a. 916) und Tribur (a. 895) (Versio vulgata), dazu am Anfang das auf Beda umformulierte Vorwort Halitgars zu seinem 6. Buch (nach unserer Hs. ed. Schmitz, Bußbücher 2, S. 679-701; Praefatio Halitgarii: Migne, PL 105, Sp. 693 f.).

  • 41r-43v
    (Nachtrag von anderer Hand, den die übrigen Codd. des Gesamtwerkes nicht kennen) Kleine Sammlung von 12 Kanones, die in dieser Reihenfolge in der 4-Bücher-Sammlung des Cod. Köln 124 (I, 86; I, 108; II, 6; II, 48-50; III, 43-48) auftauchen.

  • 44r-69v
    Hrabanus Maurus, Paenitentiale ad Heribaldum (Migne, PL 110, Sp. 467 C - 494 C; dazu der in der Teiledition MGH Epp. 5, S. 514 berücksichtigte Schluß).

  • 69v-70r
    Capitulatio in 11 Kapiteln zu den nachfolgenden Texten bis einschließlich Konzil von Mainz (a. 852), c. 10 (fol. 81v).

  • 70r-77v
    Brief des Hrabanus Maurus an Chorbischof Reginbald von Mainz, Ep. 30 (MGH Epp. 5, S. 448-454, mit Berücksichtigung der Hs.).

  • 77v-80r
    Brief des Hrabanus Maurus an Bischof Humbert von Würzburg, Ep. 29 (MGH Epp. 5, S. 445-448, mit Berücksichtigung der Hs.).

  • 80v-81r
    Libellus responsionum Gregors I. an Augustinus von Canterbury, JE 1843, c. 5 (numeriert als VIIII) (MGH Epp. 2, S. 335 f.).

  • 81r-v
    X - CAP. XI - Concilium Moguntinum (a. 852), cc. 9 und 10: De his qui infantem suum oppresserint. Si quis (über der Zeile mulier) infantem suum incaute oppressent - peruenire confidat (MGH Capit. 2, Nr. 249, S. 189; MGH Conc. 3, S. 247 f., zur Hs. S. 237). Die Annales Fuldenses melden die Bestätigung der Mainzer Beschlüsse durch König Ludwig den Deutschen, siehe Cod. Bamberg Can. 2.

  • 81v-128v
    Nach der Inskription INCIPIUNT CAPITULA SINODI UUORMACENSIS: Sammlung von 178 (de facto 181) Kapiteln mit vorangestellter Capitulatio, Kanones des Konzils von Worms (a. 868) und patristisch-kanonistischen Anhängen (Capitula I Theodulfs von Orléans, Capitula I und II Hinkmars von Reims u.a.), vgl. die ausführliche Analyse von Krause, Die Münchener Handschriften 3851. 3853, S. 96 ff.; Hansen, Die Rechtscorpora, S. 37-41, mit zusätzlichen Identifikationen. Dieselbe Komposition findet sich auch in dem neuzeitlichen Cod. Dresden, Sächsische Landesbibliothek, A 157 (18. Jh.; Vorbesitzer der Helmstedter Theologieprofessor Johann Andreas Schmidt [† 1726], vgl. Hartmann, Konzil von Worms 868, S. 25 Anm. 43).

  • -- 101v
    notierte am oberen Rand eine zeitgenössische Hand Einhardus, dazu fol. 102r oben PRbt., vermutlich Dompropst Einhard von Augsburg (1061 Bischof von Speyer, † 1067) (vgl. Ruland, Geschichtliche Nachricht, S. 61, hiernach u. a. W. Volkert, Die Regesten der Bischöfe und des Domkapitels von Augsburg 1 [Veröffentlichungen der Schwäbischen Forschungsgemeinschaft bei der Kommission für Bayerische Landesgeschichte, Reihe II b, Augsburg 1985] S. 347, Nachtrag zu Nr. 277).

  • 129r-157r
    77-Kapitel-Sammlung mit einigen bislang nicht identifizierten Texten (vgl. die Angaben bei Fournier P 1931, S. 277-280 und Hansen, Die Rechtscorpora, S. 41-58); Nachtrag am unteren Rand von fol. 154v: In a<e>clesia privata vel rebus suis viduata nullus cantet missam priusquam propriis restaurata rebus ad pristinvm revertatur honorem.

  • 157r-v
    Drei Kanones von Mainz, Arles und Tours (a. 813) DE PACE ECCLESIARVM, wie in Cod. Berlin Lat. qu. 931, fol. 89r (und Kopie Cod. München Lat. 6360).

  • 157v
    (Von anderer Hand; dieser und die folgenden Texte bis 158v sind den übrigen Hss. des Gesamtwerkes unbekannt) Regino von Prüm, De synodalibus causis II, 411 (ed. Wasserschleben, S. 368f.); Rubrik am Rand (von anderer Hand): De Induc.

  • 157v-158r
    Burchard von Worms, Dekret XI, 67 (Migne, PL 140, Sp. 871).

  • Von wechselnden Händen geschrieben (wohl Nachträge):

  • 158r
    DE AECCLESIAE DOTE. EX REGISTRO SANCTI GREGORII. Vt unaquęque aeclesia habeat unum mansum - unde decima reddatur; ohne eindeutige Inskription in der Collectio Diessensis des Cod. München Lat. 5541, fol. 120r (c. 152 in der Incipit-Explicit-Edition von V. Krause, Die Acten der Triburer Synode 895, in: NA 17 [1892] S. 315): Item eiusdem (weist zurück auf c. 150 Ex penitentiale). De ęcclesię dote. Ut unaqueque ecclesia habeat mansum unum praeter cimiterium et curtem ubi ecclesia et domus presbiteri continetur et IIII mancipia et II mansos ingenuiles et III seruiles et accolas unde decima reddatur, vgl. Capitulare ecclesiasticum (a. 818/819), c. 10 (MGH Capit. 1, Nr. 138, S. 277) und Hlotharii capitulare Papiense (a. 832), c. 1 (MGH Capit. 2, Nr. 201, S. 60);

  • 158r-v
    DE SERVITIO ARCHYPRESBITERI VEL ARCHYDIACONI VVORMACENSI CONCILIO REPERTVM. Vniuscuiusque episcopi minister cum parrochiam - III mod. auenę (ed. Krause, Die Münchener Handschriften 3851. 3853, S. 110), nach Koeniger, Die Sendgerichte in Deutschland 1, S. 142 „eine Verfügung aus dem 10. Jahrhundert“;

  • 158v
    Scias constantium imp. magni constantini filium - recipere meruit, eine „Zusammenstellung von Excommunicationen von Kaisern und Königen aus der Zeit des Investiturstreites“ (ed. Krause, Die Münchener Handschriften 3851. 3853, S. 125 f.; MGH Libelli de lite imperatorum et pontificum saeculis XI. et XII. conscripti, Bd. 3 [Hannover 1897] S. 601 f.).

  • Auf neuer Lage folgt:

  • 159r-160r
    Lex Baiuvariorum (Klasse H), Prolog (MGH LL nat. Germ. 5, 2, S. 198-203; Sigle Ag 2 [= H 3 in der Edition Merkels]; zur Hs. S. 188).

  • 160r-181v
    Lex Alamannorum (Klasse B), Titelverzeichnis und Text (MGH LL nat. Germ. 5, 1, S. 54-156; Sigle B 13; zur Hs. S. 15).

  • 181v-182r
    Capitula ad legem Baiuvariorum addita (a. 803?): Capitula quę domnus Karolus serenissimus imperator addere iussit ut bannum ipsius quislibet irrumperet componere debeat. Ut ecclesice uiduę orfani vel minus potentes - si dignus fuerit deducatur (MGH Capit. 1, Nr. 68, S. 157 Z. 31 - S. 158 Z. 13).

  • 182r-v
    Capitula legi addita (a. 816), cc. 1 und 2: Si quis cum altero de qualibet causa - pater ei suus dereliquerit (MGH Capit. 1, Nr. 134, S. 268 Z. 3-27).

  • Mit neuer Lage beginnt:

  • 183r-245r
    Ansegisi abbatis capitularium collectio (Klasse A), Praefatio, Bücher 1-4 (MGH Capit. 1, S. 394-446); Blattverlust nach fol. 214. Einschub am Ende von Buch 1, in Capitulatio wie Textkorpus als Kapitel CLXIII gezählt:

  • -- 205v
    Siricius, JK 255, c. 4 (MGH Capit. 1, S. 413 Z. 37-40, Anm. d) (in regestenhafter Verkürzung schon Admonitio generalis, c. 51 [= Ansegis 1, 51]). Außerdem ist im Textkorpus (nicht in der Capitulatio) nach 4, 26 Appendix Ansegisi 2, 3 (ebd. S. 447f.) inseriert. Ansegis 4, 73 und 74 bestehen jeweils nur aus Incipit und Rückverweis auf die (nahezu) identischen Kapitel 4, 24 und 23. Die require-Vermerke nach Ansegis 1, 78 und 101 (R. in Capitulatio und Textkorpus), nach Ansegis 2, 15 und 3, 41 (Hic deest require post in den Capitulationes) sowie nach Ansegis 4, 71 und 74 (Capitulationes: Rubriken auf Rasur [De fratribus qui paterne seu materne und De hominibus qui alienam potestatem inuadunt] mit Kapitelzahlen LXXII und LXXVI; Textkorpus: nach 4, 71 Require post duo fol. mit Rubrik DE FRATRIBUS CAP., nach 4, 74 R. prope post duo fol., mit Kapitelzahlen) beziehen sich auf die bis fol. 247v folgenden Kapitularienexzerpte, die einer Ansegis-Vorlage wie Codd. Berlin Lat. qu. 931 und München Lat. 6360 entnommen sind.

  • 245v
    DE PRIMO LIBRO. CAPL. LXXVIIII-LXXX, CV-CVII - Capitulare Olonnense (a. 822/823), cc. 1-5, mit Rubriken: De monasteria et baptismales ecclesias (am Rand). Si quis episcopus aut propinquitatis affectu - episcopali subiaceat iudicio (MGH Capit. 1, Nr. 157, S. 316 Z. 29 - S. 317 Z. 14).

  • 246r-v
    DE SECUNDO LIBELLO. CAP. XVI-XVIII - Capitulare Olonnense mundanum (a. 825), cc. 1-3 (c. 3 mit Rubrik): Statuimus ut liberi homines qui tantum proprietatis habent - non minoretur utilitas (MGH Capit. 1, Nr. 165, S. 329 Z. 33 - S. 330 Z. 13).

  • 246v
    DE TERTIO LIBELLO. XLII - Capitula Francica, c. 1: Ut nullus testis supra uestituram aui et patris nostri suscipiatur (MGH Capit. 1, Nr. 167, S. 333 Z. 10).

  • 246v-247r
    ITEM DE EADEM. XLIII - Hlotharii capitulare Papiense (a. 832), c. 11: Decernimus ut quisquis aliter testes - contendere recipiatur (MGH Capit. 2, Nr. 201, S. 61 Z. 38 - S. 62 Z. 8).

  • 247r-v
    IN QUARTO LIBELLO. LXXIII, LXXVI - Capitulare Olonnense mundanum (a. 825), cc. 4 und 5, jeweils mit Rubrik: DE FRATRIBUS. Precipimus de his fratribus - bannum nostrum persoluat (MGH Capit. 1, Nr. 165, S. 330 Z. 14-29).

  • 247v
    IN CAPITULARIBUS KAROLI DE MALLO PUBLICO CAPITULO LVIIII - Ansegisi abbatis capitularium collectio 3, 57: Vt in locis ubi mallos publicos - obseruandum esse possit (MGH Capit. 1, S. 431).

  • 248r-v
    Capitulatio zur folgenden Kapitulariensammlung (33 gezählte Rubriken): INCIPIUNT CAPITULA QUE LUODOUUICUS cesar et hlotharius inperator filius eius cum consensu eorum fidelium dederunt CAP. I. De liberis hominibus qui fidelitatem nondum domno impr. promiserunt - XXXIII. Ut ministri qui tributa maiora accipiunt quam constituta sint perdant ministeria. Die Rubriken sind den Kapiteln auch im Text vorangestellt.

  • 248v
    CAP. I - Capitulare missorum (a. 829), c. 4, mit Rubrik: DE LIBERIS HOMINIBUS QUI IMPERATORE NONDUM FIDELITATEM PROMISERUNT. Volumus ut missi nostri per totam legationem - per cetera capitula peragere (MGH Capit. 2, Nr. 188, S. 10 Z. 10-13).

  • 248v-250r
    II-VIIII - Capitulare Wormatiense (a. 829), mit Rubriken, aber ohne c. 8: De his qui sine consensu episcopi presbiteros in aecclesiis constituunt uel inde eitiunt. De his qui sine consensu episcopi - ad palatium uenire compellatur (MGH Capit. 2, Nr. 191, S. 12 Z. 17 - S. 13 Z. 26, S. 13 Z. 30 - S. 14 Z. 13); c. 5 ohne die beiden Ansegis-Zitate, c. 6 direkt anschließend und ohne eigene Kapitelzählung.

  • 250r-251r
    X - Benedicti Levitae capitularium collectio 1, 279 (MGH LL 2, 2, S. 61).

  • 251r-252r
    XI-XVII - Capitulare pro lege habendum Wormatiense (a. 829), cc. 1-6, 8 (cc. 1, 5 und 8 gekürzt), mit Rubriken: De homicidiis in aecclesiis uel in atriis commissis. De homicidiis in aecclesiis - Si quis aliqua necessitate et rel. (MGH Capit. 2, Nr. 193, S. 18 Z. 2 - S. 19 Z. 35, S. 20 Z. 4 f.).

  • 252r
    XVIII-XVIIII - Capitulare missorum (a. 829), cc. 1 und 2, mit Rubriken: De rebus ecclesiasticis ut contineantur. Volumus ut omnes res ecclesiastice - uel contineantur uel reddantur (MGH Capit. 2, Nr. 188, S. 9 Z. 36 - S. 10 Z. 4).

  • 252r-254r
    XX-XXXI - Capitulare missorum Wormatiense (a. 829), mit Rubriken, aber ohne c. 12 (cc. 1 und 8 jeweils ohne Ansegis-Zitat): De beneficiis dest<r>uctis. De beneficiis destructis hoc obseruetur - et ministerium amittat (MGH Capit. 2, Nr. 192, S. 14 Z. 35 - S. 16 Z. 23, S. 16 Z. 26 - S. 17 Z. 9); die beiden Schlußkapitel cc. 14 und 15 sind nicht numeriert.

  • 254r
    Capitulatio zum folgenden Kapitular (19 gezählte Rubriken; XIII mit Lemma hinter XVIIII nachgetragen [Verweiszeichen: R.]): CAP. I. De his qui in tertio genuclo coniunguntur - XVIIII. Qui uxorem dimiserit uelare. Wiederum sind die Rubriken den Kapiteln auch im Text vorangestellt.

  • 254v-256r
    CAP. I-XVIIII - Decretum Vermeriense (a. 756), mit Rubriken, aber ohne cc. 14-16: De tertia coniunc<t>ione. In tertio genuclo separentur - aliam non accipiat (MGH Capit. 1, Nr. 16, S. 40 Z. 8 - S. 41 Z. 18, S. 41 Z. 24-32); c. 1 in zwei Kapitel geteilt.

  • 256r-257r
    Capitulatio zur folgenden Kapitulariensammlung (46 gezählte Rubriken): INCIPIUNT CAPITULA. I. De coniunctionibus si in quarta uel tertia progenie inuenti fuerint - XLVI. De inscriptione temporum; im Textkorpus keine Rubriken.

  • 257v-259r
    CAP. I-XVIII - Decretum Compendiense (a. 757): INCIPIT DECRETUM QUOD FACTUM FUIT AD CONPENDUM PALATII PUBLICUM. Si in quarta progenie reperti fuerint - accipiant coniugium (MGH Capit. 1, Nr. 15, S. 37 Z. 38 - S. 39 Z. 18); cc. 1-3 als I gezählt, cc. 17 und 18 als XV.

  • 259r-v
    XVIIII - Pippini regis capitulare (a. 751/755), cc. 1-3: Si homo incestum commiserit de matre sua - ut ceteri emendentur (MGH Capit. 1, Nr. 13, S. 31 Z. 18 - S. 32 Z. 4).

  • 259v
    XX-XXII - Capitula I Bischof Ghärbalds von Lüttich, cc. 7, 8, 4 und (17) (MGH Capitula episcoporum 1, S. 16f., 20; zur Hs. S. 13).

  • 259v-260r
    XXIII - Capitula post a. 805 addita (a. 806/813), c. 1: De clericis et laicis qui chrisma (h über der Zeile ergänzt) - manum perdant (MGH Capit. 1, Nr. 55, S. 142 Z. 17-20).

  • 260r
    XXIIII - Capitula Karoli Magni (a. 803/813), c. 3: Si quis homo liber peccato inminente - hereditatem perdat (MGH Capit. 1, Nr. 56, S. 143 Z. 17-19).

  • 260r-v
    XXV-XXVII - Capitula ecclesiastica ad Salz data (a. 803/804), cc. 2, 3, 7 und 8, mit Inskription: Quarto anno ad sal. De decimis ubi antiquitus fuerunt ecclesię baptismales - elemosinam datum fuerit (MGH Capit. 1, Nr. 42, S. 119 Z. 7, 17-27, S. 119 Z. 40 - S. 120 Z. 3); cc. 3 und 7 mit derselben Kapitelzahl XXVI.

  • 260v-261r
    CAP. XXVIII-XXXI - Capitula cum primis constituta (a. 808), cc. 1, 2 und 5 (c. 5 mit der Rubrik der Capitulatio): De marcha ad praeuidendum unusquisque paratus sit - sol. XX pertineant (MGH Capit. 1, Nr. 52, S. 139 Z. 25-33, S. 140 Z. 1-6); die Hs. zählt - vielleicht um die seit der Doppelzählung von XXVI bestehende Abweichung von der Capitulatio auszugleichen - c. 2 von Boretius bis in fisco non cadant als XXVIIII und läßt dann den Rest ab Si quis alterius seruum als XXX folgen; in der Capitulatio (fol. 257r) steht neben dem Lemma von c. 1: ANNO VIII.

  • 261r
    XXXII - Capitula de missorum officiis (a. 810), c. 3: Ut missi nostri quando iusticiam pauperibus facere iusserint - per iusticiam esse debuit (MGH Capit. 1, Nr. 66, S. 155 Z. 17-20).

  • 261r
    CAP. XXXIII-XXXIIII - Capitulare Haristallense (a. 779), cc. 11 und 23 in der Forma communis, mit Inskription: Anno XI. De uindicta et iudicio in latronibus - emendauerint moriantur (MGH Capit. 1, Nr. 20, S. 49 Z. 25-35, S. 51 Z. 24-26).

  • 261r-v
    XXXV-XXXVI - Capitula e canonibus excerpta (a. 813), cc. 3 und 15: Ut laici omnino non audeant munera exigere - de operibus cauendis ammoneantur (MGH Capit. 1, Nr. 78, S. 173 Z. 33 f., S. 174 Z. 18 f.); in der Capitulatio neben dem Lemma von c. 3: ANNO XIII.

  • 261v
    XXXVII - Capitulare Wormatiense (a. 829), c. 8: Ut de rebus ecclesiarum quę ab eis - contineri solent (MGH Capit. 2, Nr. 191, S. 13 Z. 27-29).

  • 261v-262r
    XXXVIII-XLI - Capitula de Iudaeis (Spurium?), Inskription, cc. 1-4, nur hier und in der abhängigen Heiligenkreuzer Hs. überliefert: De capitulis domni Karoli imperatoris et Hludouuici. Nemo iudeus praesumat de ecclesia dei - malum non merui (MGH Capit. 1, Nr. 131, S. 258 Z. 17, S. 258 Z. 27 - S. 259 Z. 4).

  • 262r-v
    XLII-XLIIII - Ansegisi abbatis capitularium collectio, Appendix 1, cc. 10 und 34; Appendix 2, c. 35 (MGH Capit. 1, S. 446 Z. 38-40, S. 447 Z. 27-31, S. 449 Z. 15-21).

  • 262v
    XLV - Capitulare missorum Wormatiense (a. 829), c. 12, mit Inskription: Anno XVI regnante Hludouuicco. Ut examen aquę frigidę - ne ulterius fiat (MGH Capit. 2, Nr. 192, S. 16 Z. 24 f.); Inskription ANNO VIX (!) Regnante hludouuico auch über dem entsprechenden Lemma der Capitulatio.

  • 262v
    XLVI - Capitula de praescriptione temporis, c. 1 (verkürzt), mit Rubrik: De inscriptione temporum. Licet iam pridem a nobis fuerat ordinatum - a quocumque etiam peruasa (MGH Capit. 2, Nr. 195, S. 25 Z. 17-25).

  • 263r-v
    (Dieses und das folgende Stück von anderer Hand nachgetragen; beide Texte sind wie der dritte Zusatz den übrigen Codd. des Gesamtwerkes unbekannt)
    Exzerpte aus dem gefälschten Briefwechsel Gregors I. mit Felix von Sizilien (ed. Hinschius, Decretales Pseudo-Isidorianae, S. 747 ff., besonders S. 751).

  • 263v
    Konzil von Tribur (a. 895), c. 14 in der Versio vulgata (MGH Capit. 2, Nr. 252, S. 221). (Von wiederum anderer, etwas jüngerer Hand nachgetragen) Si quis hominem oculte occiderit - examinandus erit (ed. G. Phillips, Die grosse Synode von Tribur, in: SB Wien 49 [1865] S. 777 f.; zur Hs. - soweit von Bedeutung für das Triburiense und sein Umfeld - ebd. S. 741 f. [im Druck fälschlich: 641 f.]).

  • Auf neuer Lage folgen:

    264r-268r
    Zwei Capitulationes zu den nachfolgenden Kapitularien- und Konzilssammlungen (92 bzw. 70 gezählte Rubriken; tatsächlich sind es wegen Unregelmäßigkeiten bei der Numerierung jedoch 96 bzw. 72 Rubriken): DE CAPITVLARE CAROLI QVOD IN DIVERSIS LOCIS EST PERPETRATVM. De eo qui infra regnum sine iussione dominica vi praedauerit - XCII. De feminis quę habent potestatem emere, und: CAPITULARE QUEM (QUEM getilgt, darüber quod) CONSTITUIT IN PAPIA. CAP. I. De monachis qui monasteria dimittunt - LXX. Vt populis fidelibus terribiliter denuntietur vt diem dominicum uenerabiliter colant (CAP. II und III mit Lemmata am oberen Rand nachgetragen [Verweiszeichen: Punkt und Kreis]); im Textkorpus beider Sammlungen keine Rubriken.

  • 268r-v
    I-II - Capitulare Carisiacense (a. 857): Capitula domni Karoli et domni Hludowici imperatorum, cc. (10) und (11): Si quis in exercitu infra regnum - firmiter denotande (MGH Capit. 2, Nr. 266, S. 290 Z. 46 - S. 291 Z. 13; MGH Conc. 3, S. 396 Z. 13-33).

  • 268v-269v
    III-VII - Hludowici, Karoli et Hlotharii II conventus apud Confluentes (a. 860), Capitula ab omnibus conservanda, cc. 4-7 und 10 (meist gekürzt) mit der Teilnehmerliste: De vagantibus (am Rand nachgetragen). Et quia per vagos homines - Item Ruodolfus Sigegardus (MGH Capit. 2, Nr. 242, S. 155 Z. 25 - S. 156 Z. 11, S. 156 Z. 19-28, S. 154 Z. 7-19).

  • 269v-280v
    VIII-XLVIII - Konzil von Meaux-Paris (a. 845-846), cc. 3, 4, 8, 10, 13-19, 21-24, 26, 27, 29, 35-38, 41, 45, 56, 59-78 und 82 (MGH Capit. 2, Nr. 293, S. 398 ff.; MGH Conc. 3, S. 87 ff., zur Hs. S. 66); fol. 280r cc. 76 (Teil), 77 und 78 (Anfang) durchgestrichen, da doppelt.

  • 280v-282r
    XLVIIII-LIII - Edictum Pistense (a. 864), Teil B, Einleitung (ohne Beginn), cc. 5, 22 (bis reuuad. et cetera), 25 (ab Vt quicumque post proximas), 32 und 34 (ab In lege etiam): Anno ab incarnatione domini DCCCLXIIII regni ipsius Karoli XXV - a regia auctoritate precepimus (MGH Capit. 2, Nr. 273, S. 312 Z. 3-7, S. 313 Z. 16-23, S. 319 Z. 2 - S. 320 Z. 4, S. 321 Z. 14-19, S. 324 Z. 19-29, S. 326 Z. 14-28). Die Einleitung ANNO INCARNATIONIS DOMINI DCCCLXIIII - obseruanda mandauimus findet sich auch vor den entsprechenden Rubriken der Capitulatio (fol. 265r).

  • 282r-284v
    LII-LVII - Karolomanni capitulare Vernense (a. 884) Inskription (aufgrund der Einleitung formuliert), cc. 2, 3, 5, 6, 8-14: Karlomannus gratia dei rex ad palacium uernis. Anno dominice incarnationis DCCCLXXXIIII. Anno autem regni sui V indictione II mense martio has capitulas constituit. Decernimus igitur ut omnes in palacio nostro - et rationabiliter corrigantur (MGH Capit. 2, Nr. 287, S. 371 Z. 18-22, S. 372 Z. 30-42, S. 373 Z. 12-33, S. 374 Z. 6 - S. 375 Z. 20); cc. 5, 6, 8-10 unter LIIII, cc. 11 und 12 unter LV zusammengefaßt.

  • 284v-285v
    LVIII - Benedicti Levitae capitularium collectio 1, 36-37 und 186 (MGH LL 2, 2, S. 48, 55; Kapitel 1, 186 auch unten Anhang I, Nr. 27, 3: Capitula a Benedicto Levita singillatim tradita, c. 3).

  • 285v-290r
    LVIIII - Konzil von Soissons (a. 853), Verhandlungsprotokoll bis debeat postulari (MGH Conc. 3, S. 264 - S. 272 Z. 3).

  • 290r
    Pippini Italiae regis capitulare Papiense (a. 787), c. 12, mit Inskription: De capitulario quod constitit in papio pipinus. Placuit nobis ut nullus comes - ad iudicandum (-di- über der Zeile nachgetragen) (MGH Capit. 1, Nr. 94, S. 198 Z. 12 f., S. 199 Z. 42 - S. 200 Z. 3).

  • 290r
    Capitulare missorum (a. 803), cc. 18 und 19: De canibus qui in dextero armo - in ipsis capitulis faciant (MGH Capit. 1, Nr. 40, S. 116 Z. 12-16).

  • 290r-v
    LX-LXII, LX[X]III-LX[X]VII, LXVIII-LXX (korr. aus LXXVIII-LXXX) - Capitulare Haristallense (a. 779) in der Forma communis, cc. 1-4, 8-10 (bis manum perdat), 17 und 21: De metropolitanis. Vt suffraganei episcopi secundum canones - quousque iustitiam faciant (MGH Capit. 1, Nr. 20, S. 47 Z. 24-39, S. 48 Z. 15 - S. 49 Z. 4, S. 51 Z. 4-6 und 16-19); cc. 9 und 17 zweigeteilt. In der Capitulatio sind die entsprechenden Lemmata ANNO XI DOMNI CAROLI CAPITULA überschrieben (fol. 265v).

  • 290v
    (Auf Rasur) Verkürzte Datierungszeile der Admonitio generalis (a. 789): Anno incar. DCCLXXXVIII (korr. zu DCCCLXXXVIII) X k. aprl. in aq. palat. (MGH Capit. 1, S. 62 Z. 32-34). In der Capitulatio fol. 266r steht nach der gleichfalls verbesserten Jahreszahl X kl. aprl. actum in aquis palatii.

  • 290v-291v
    LXXI-LXXXVI - Duplex capitulare missorum (a. 789?), cc. 2, 4, 6, 10, 15, 16, 18, 20, 23, 25, 30-34 und 36: De anachoretis melius est ut hortentur - alio populo (MGH Capit. 1, Nr. 23, S. 63 Z. 2f., 6, 8 f., 14 f., 22-24, 27-30, S. 64 Z. 1 f., 6 f., 9 f., 19-26, 29).

  • 291v-292r
    LXXXVII-XCII - Karoli Magni capitulare Italicum (a. 787?), cc. 2-5 (von c. 4 nur Schlußsatz de viri statu ...), 8 und 11: De ęcclesiis baptismalibus ut nullatenus - habeat potestatem et donare (MGH Capit. 1, Nr. 95, S. 200 Z. 34 - S. 201 Z. 2, S. 201 Z. 5-12, 17-20, 26f.).

  • 292r-v
    Cap. I-IIII - Pippini Italiae regis capitulare Papiense (a. 787), Inskription, cc. 2, 4, 5, 14: Capitulare quem constituit in papia. Instituimus ut sicut domnus rex Karolus - bannum nostrum conponat ad partem nostram (MGH Capit. 1, Nr. 94, S. 198 Z. 12 f., 29-31, S. 198 Z. 34 - S. 199 Z. 20, S. 200 Z. 7-9).

  • 292v-293r
    V-VIII - Capitulare Italicum (a. 801), cc. 3, 4, 7, 5: Si quis adeo contumax aut superbus - emendatione conponatur (MGH Capit. 1, Nr. 98, S. 205 Z. 20-27, S. 205 Z. 36 - S. 206 Z. 2, S. 205 Z. 28-32).

  • 293r
    VIIII - Capitulare Haristallense (a. 779), c. 6 in der Forma Langobardica: Ut nulli liceat alterius clericum - habitare debet (MGH Capit. 1, Nr. 20, S. 48 Z. 8 f. mit Anm. f Z. 41-44).

  • 293r-v
    X-XII - Capitulare Olonnense (a. 822/823), cc. 3, 4, 6: Si quis adulter cum adultera - cum iuramento ualeat inquiri (MGH Capit. 1, Nr. 157, S. 317 Z. 4-10, 15-18); in der Capitulatio fol. 266v neben den Lemmata zu VIIII und X: ANNO I DOMNI HLOTHARII IN OLLONIA.

  • 293v-294r
    XIII-XVII - Capitulare Olonnense ecclesiasticum primum (a. 825), cc. 1, 4, 5, 8, 10: Placuit nobis ut si pro quibuslibet culpis - tenenda sunt reuocentur (MGH Capit. 1, Nr. 163, S. 326 Z. 21-27 mit Anm. h Z. 40-42, S. 326 Z. 36 - S. 327 Z. 3, S. 327 Z. 22-24, 27-31); abweichender Schluß von c. 1 auf Rasur, c. 5 am unteren Rand nachgetragen.

  • 294r-295v
    XVIII-XXVIIII - Capitulare Olonnense mundanum (a. 825), c. 1 (zweite Hälfte) - c. 12: De mediocribus quippe liberis qui non possunt per se hostem facere - sicut in capitulare dominico constitutum fuit (MGH Capit. 1, Nr. 165, S. 329 Z. 37 - S. 331 Z. 17).

  • 295v-314v
    XXX-LXX - Episcoporum ad Hludowicum imperatorem relatio (a. 829), Einleitung und cc. 1-45: Rescriptum consultationum siue exhortationis episcoporum ad domnum hludouuicum (korr. aus hluduuuicum) inperatorem. Domino praestantissimo et pietatis gratia praedito - deuotissime exhibeant (MGH Capit. 2, Nr. 196, S. 27 Z. 24 - S. 41 Z. 35); mit Abweichungen bei der Kapiteleinteilung.

  • 315r
    (Nachtrag 12. Jh.) Burchard von Worms, Dekret II, 184 (Migne, PL 140, Sp. 656 A-C).

  • 315v-317r
    Paulinus von Aquileia, Brief an Haistulf (MGH Epp. 4, S. 520-522).

  • 317r-318v
    Brief Erzbischof Mansuetus’ von Mailand an Kaiser Konstantin IV. Pogonatus (a. 680), bis patres capitula illa (Migne, PL 87, Sp. 1261 C - 1264 A); endet fragmentarisch.

  • Das im folgenden vermutlich Verlorengegangene läßt sich aus dem Ende von Cod. Paris Lat. 3878 erschließen.

Bibliographie
Literatur:
Abbildungen:
  • Gercken, Reisen durch Schwaben, Tab. 1, 2
Projektspezifische Referenzen:


Transkription

Editorische Vorbemerkung zur Transkription

Transkriptionsvorlage: Die Transkription erfolgte auf Grundlage eines von der BSB angefertigten Farbdigitalisats.

Schreiber

Die Handschrift wurde von mehreren Händen in karolingischer Minuskel geschrieben. Auf den hier transkribierten Seiten sind mehrere Schreiber zu unterscheiden, die viele ähnliche Merkmale aufweisen.

Hand A: fol. 182r-v.

Hand B, C und D: fol. 245v (Anfang), fol. 245v (Ende), foll. 246r-247v. Die Nachträge zur Collectio Ansegisi stammen von drei Händen, von denen die erste (B) die ersten beiden Ergänzungen zum ersten Buch des Ansegis (LXXVIIII und LXXX) auf fol. 245v schrieb, die zweite (C) den Rest von fol. 245v (CV-CVII) und die dritte (D) die Ergänzungen zu Buch 2-4 des Ansegis auf foll. 246r-247v.

Hand E: foll. 248r-254r, 261v, 262v. Eventuell findet mit dem Seitenwechsel auf fol. 252v ein Wechsel zu einer weiteren Hand (F) statt, die dann allerdings wohl nur die ersten zehn Zeilen geschrieben hätte.

Hand G: foll. 264r-284v (mit Korrekturen von einer weiteren Hand).

Hand H: foll. 293r-294v (mit einigen Korrekturen und Ergänzungen von einer anderen Hand).

Hand I: ab fol. 295r.

Buchstabenformen

Einzelbuchstaben:

Hand A: Der Schaft des doppelstöckigen a steht fast senkrecht. Die Cauda von e-caudata hat einen zweiten Ausläufer, der rechtwinklig am ersten ansetzt. Das f und das Schaft-s haben einen verdickten Ansatz. Bei g sind unterer und oberer Bogen geschlossen und senkrecht übereinander angeordnet.

Hand B: Leicht nach rechts geneigte Schrift; Verwendung einer blitzförmigen Cauda bei e. Das r ist jeweils mit leichter Unterlänge ausgeführt.

Hand C: Sehr gerade bis leicht nach links geneigte Schrift.

Hand D: Zeigt große Ähnlichkeit mit Hand A samt der oben beschriebenen Besonderheiten, hat jedoch im Unterschied zu dieser einen doppelt gewellten statt geraden Kürzungsstrich und nicht die für Hand A typische, auffällige Form der e-caudata.

Hand E: Die Cauda von e-caudata ist blitzförmig gestaltet, ähnlich wie bei Hand B. Am Wortende wird bei e oft der Balken nach rechts verlängert, bei r die Fahne wellenförmig nach rechts ausgezogen.

Hand F: Die Buchstaben sind insgesamt breiter und runder ausgeführt als bei Hand E. Die Ausläufer bei Endungs-e oder -r fehlen. Das q hat eine nach links unten ausschwingende Unterlänge sowie einen rechts oben angesetzten Schrägstrich.

Hand G: Schreibt auf der Zeile, aber das Schriftbild wirkt nicht besonders ruhig. Setzt gelegentlich ein cc-a unter die Zeile auf der Höhe des vorangegangenen Buchstabens (vgl. z.B. fol. 281v, letzte Zeile).

Hand H: Schreibt leicht nach rechts geneigt und etwas oberhalb der Blindlinierung. Die Balken bei Endungs-e oder -r werden ausgezogen wie bei Hand E, allerdings ist die e-caudata hier im Unterschied zu Hand E sehr klein und unauffällig gestaltet. Das g hat einen geschlossenen, etwas eckigen unteren Bogen.

Hand I: Hat große Ähnlichkeit mit Hand A, allerdings fehlen sowohl die für Hand A typischen, auffälligen e-caudata als auch der ausgeprägte verdickte Ansatz beim Schaft-s.

Ligaturen:

Es werden nur wenige Ligaturen verwendet, z.B. st- und et-Ligaturen. Bei Hand A findet sich auch eine NT-Ligatur. Hand C hat oft charakteristische US- und NT-Ligaturen am Wortende. Hand G verwendet mi- und ni-Ligaturen mit unter der Zeile angehängtem i.

Besonderheiten: Rubriken in Capitalis rustica oder ebenfalls in karolingischer Minuskel, dann in der Regel gegenüber dem restlichen Text etwas vergrößert. Bei als Initiale ausgeführtem Q verwendet Hand E gelegentlich die unziale Form, z.B. fol. 249v Z. 19, fol. 251r Z. 9 und 19.

Abkürzungen

Alle beteiligten Hände verwenden nur wenige und ausschließlich Standardkürzungen wie den Nasalstrich am Wortende sowie (ue)l, p(er)-, p(re)-, p(ro)-, -(b)us, -(t)ur, -(t)er etc.

Die Hände A, C, F, H und I verwenden einen geraden Kürzungsstrich, Hand D ein doppelt gewelltes Kürzungszeichen, ähnlich auch Hand E; bei Hand B und G finden sich beide Arten.

Gliederungsmerkmale

Foll. 182r-v: Die beiden Kapitel von BK 134 beginnen, mit einer Leerzeile vom vorhergehenden Text (BK 68) abgesetzt, jeweils mit einer roten Versalie. Weder eine einleitende Rubrik noch eine Nummerierung deuten darauf hin, dass die beiden Kapitel als Teile einer zusammengehörigen Kapitelliste verstanden wurden.

Ergänzt zu foll. 245v-247v: Im Anschluss an die Kapitulariensammlung des Ansegis folgen als Nachträge Auszüge aus italienischen Kapitularien, die durch Inskriptionen und Kapitelnummern bestimmten Stellen des Ansegis zugeordnet werden (vgl. Schmitz G 1996, S. 102-104 und 213 f.). Sie erscheinen nicht in den Rubrikenverzeichnissen; dort und im Text selbst finden sich aber an den Stellen, denen sie zugeordnet wurden, Require-Vermerke. Die Rubrik zum Zusatzkapitel zu Ansegis 4, 76 = BK 165 c. 5 bricht nach aliena (hier geändert zu alienam) unvollständig ab.

Foll. 248r-254r: Eine Auswahl der Kapitularien Ludwigs des Frommen von 829 wird hier in einer 33 Kapitel umfassenden Liste zusammengestellt: BK 188 c. 4; BK 191 ohne c. 8; Benedictus Levita 1, 279; BK 193 cc. 1-6 und 8; BK 188 cc. 1-2 sowie BK 192 ohne c. 12. Der Liste vorangestellt ist eine Capitulatio mit 33 gezählten Rubriken auf fol. 248r-v, die sich - bis auf wenige Ausnahmen - auch in der Liste wiederfinden. Die Untergliederung des Textes in Abschnitte erfolgt auf dem Wege einer mit der Capitulatio korrespondierenden Durchnummerierung mit rot gestalteten römischen Zahlen in der Marginalie. Zusätzlich werden die Anfänge der jeweiligen Absätze mit Initialen in roter Tinte hervorgehoben. Diese Initialen fügen sich in einigen wenigen Fällen in den Satzspiegel ein, zumeist werden sie jedoch etwas seitlich ausgerückt.

Die der Kapitelliste vorangestellte Capitulatio stammt offenbar von dem selben Schreiber (E), der den Großteil der Abschrift vorgenommen hat. Bei den Nummern von cc. XVII-XVIIII (fol. 248r unten) sind die letzten Ziffern jeweils übergeschrieben, was aber wohl nicht auf eine Korrektur hindeutet, sondern dem mangelnden Platz geschuldet sein dürfte. Bei der Durchnummerierung der Kapitel im Textblock sind ihm kleinere Fehler unterlaufen: Auf fol. 249v sind bei der Nummer VI Spuren eines Zeichens zu sehen, das evtl. den Ansatz zu einer irrtümlichen Korrektur zu VII darstellen könnte. An dieser Stelle des Textes ließe sich eine Unsicherheit bei der korrekten Nummerierung evtl. dadurch erklären, dass in c. VI zwei Kapitel zusammengefasst sind, die in anderen Hss. als separate Kapitel erscheinen: BK 191 c. 5 (ohne die beiden Ansegis-Zitate) und c. 6. Auf fol. 251v fehlt die Nummerierung ganz (cc. XV und XVI; die Anfänge der Kapitel sind aber jeweils durch Initialen hervorgehoben), und dort, wo sie auf fol. 252r wieder einsetzt, könnte die XVII korrigiert worden sein (das zweite I steht im Bogen der folgenden D-Initiale). Die Nummerierung von c. XXI fehlt, die Zählung wird aber auf der folgenden Seite (fol. 252v) korrekt mit c. XXII fortgeführt. Die letzten beiden Kapitel (auf fol. 253v) sind wiederum nicht nummeriert.

Foll. 256r-262v: Eine 46-Kapitel-Sammlung mit eigener Capitulatio. BK 191 c. 8 und BK 192 c. 12 nehmen hier die Nummern XXXVII und XLV ein, die oben in der 33-Kapitel-Sammlung (foll. 248r-254r) fehlen. Das letzte Stück der Reihe (c. XLVI) ist BK 195 c. 1.

Foll. 268r-292r: Eine 96-Kapitel-Sammlung (gezählt I-XCII; dazu eine Capitulatio auf foll. 264r-266r) mit Exzerpten aus den Kapitularien Karls des Kahlen und seines Enkels Karlmann. Die Sammlung beginnt mit den cc. 10 und 11 aus BK 266 (=I und II), gefolgt von den cc. 4-7 und 10 aus BK 242, Teil D (=III-VII). Dessen c. 10 geht stillschweigend in die Teilnehmerliste von Teil B über. Der anschließende Block, als VIII-XLVIII gezählt, bietet Auszüge aus dem Konzil von Meaux-Paris. Nach einer selbständig formulierten Inskription mit Datierung stehen die cc. 5, 22, 25, 32 und 35 von BK 273 (=XLVIIII-LIII). Ebenso wird mit den Exzerpten aus Karlmanns Kapitular BK 287 verfahren: Nach einer ungezählten, selbständig formulierten Inskription mit Datierung folgen die cc. 2, 3, 5, 6, 8-14, wobei die Nummerierung zunächst irrig um zwei Zähler zurückspringt, und die Kapitel teilweise nicht gezählt oder mehrere Kapitel zu einem zusammengefasst werden. Zählung: LII-LIIII=cc. 2, 3, 5; die folgenden cc. 6, 8-10 sind nicht nummeriert, wobei die cc. 8-10 zu einem Absatz zusammengefasst sind. Die cc. 11 und 12 bilden ebenfalls einen Absatz mit der Nummer LV; die cc. 13 und 14 zählen schließlich als LVI und LVII. Jeder Absatz beginnt auf einer neuen Zeile und mit einer roten Initiale. Wo eine Zählung vorhanden ist, steht sie in roter Farbe auf dem Rand. Rubriken zu den Absätzen fehlen völlig, sind aber der Capitulatio zu entnehmen. Die Zählung der Capitulatio stimmt für die Nummern I-VII und XLVIII-LIII mit der Zählung der Sammlung überein. Sogar die Inskriptionen zu BK 273 und 287 erscheinen hier, freilich ohne mit Zahlen versehen zu sein. Sie sind jedoch zur besseren Orientierung mit roten Applikationen versehen bzw. in roter Schrift gehalten. Der Rüchwärtssprung um zwei Zähler ist auch in der Capitulatio vorhanden (LII und LIII sind doppelt vergeben), jedoch bezieht sich das c. LIII der Capitulatio auf das c. LIIII der Sammlung, während das c. LIII der Sammlung in der Capitulatio übergangen wird. Das c. LIIII der Capitulatio bezieht sich nun auf c. 6 aus BK 287, das in der Sammlung nicht gezählt ist. Die Nummern LV und LVI finden ihre Entsprechung in den cc. 11 und 12 aus BK 287, die allerdings in der Sammlung zäsurlos hintereinander unter der Nummer LV stehen. Hingegen fehlt in der Capitulatio eine Rubrik zur Position LVI der Sammlung, so dass die Zählung von Capitulatio und Sammlung ab LVII wieder übereinstimmt.

Foll. 293r-295v: Die Auszüge aus den Kapitularien Lothars der Jahre 822/23 und 825 (BK 157, 163, 165) erscheinen als cc. X-XXVIIII einer insgesamt 70 Kapitel zählenden Liste, die Auszüge aus Kapitularien von Pippin von Italien bis Lothar enthält und mit der Rubrik Capitulare [i ergänzt] quem constituit in papia (= Inscriptio von BK 94, mit dem die Liste beginnt) überschrieben ist. Die Gliederung erfolgt durch rote, in die Versalienspalte ausgerückte Initialen und eine rote Kapitelzählung jeweils am äußeren Seitenrand. Die letzte Zeile eines Kapitels (oder selten die erste Zeile) hält meistens rechtsbündig einen kleinen Freiraum bereit, der evtl. für eine nicht ausgeführte Rubrizierung vorgesehen war. Das Kapitel XV (= BK 163 c. 5) ist auf den foll. 293v-294r unter dem Schriftspiegel in seitenübergreifenden Langzeilen nachgetragen. Entsprechend sind nach c. XIIII auf dem linken Rand ein hic deest von anderer Hand, auf dem rechten Rand ein s (für scribe?) vermerkt, das wiederum mit einem von vier Punkten umgebenen Kreuz auf dem linken Rand vor dem Nachtrag korrespondieren dürfte.

Benutzungsspuren

Auf fol. 249v dünn (mit Blei?) ein NB auf dem linken Rand auf Höhe von Z. 5-6 (neben c. VI, in dem BK 191 cc. 5 und 6 zusammengezogen werden); schräg rechts darüber, vor Z. 5 und evtl. im Zusammenhang mit dem NB-Zeichen, ein kleiner Schrägstrich (mit Blei?). Auf fol. 182r-v Bleistiftnotizen am Rand der beiden Kapitel aus BK 134, jeweils verweisend auf die Edition von Baluze, mit einer Anstreichung von gleicher Hand der Passage zur Kreuzprobe.

Ein späterer Annotator hat mehrere Kapitel mit einem Monogramm markiert, das entweder aus den Buchstaben NOT für NOTA oder aus den Buchstaben HOT und vllt. einem L (= evtl. die verlängerte Unterlänge) für HLOTHAR (?) gebildet wurde. Folgende der hier transkribierten Kapitel sind gekennzeichnet:

- auf dem fol. 250v c. X (= Benedictus Levita 1 c. 279) mit der Glosse De ImmvniTate.

- auf den foll. 293r-295v die cc. VIIII (= BK 20 c. 6), XI (= BK 157 c. 4), XII mit Glosse De testibus (= BK 157 c. 6), XVIIII (= BK 165 c. 2), XXI (= BK 165 c. 4), XXIII (= BK 165 c. 6) und XXVI (= BK 165 c. 9).

Auf fol. 262v steht nach dem Ende der 46-Kapitel-Sammlung auf dem Rand hic semiscriptum von der Haupthand geschrieben, um anzuzeigen, dass die Hälfte des letzten Kapitels fehlt.

Auf fol. 282v und 283r jeweils am Kapitelanfang von BK 287 c. 5-6 dünn mit Blei 53 bzw. 54 als alternative Kapitelzählung (?) im Rahmen der Sammlung ergänzt, bei c. 5 mit zwei schwer lesbaren vorangestellten Worten.

Sonstiges

Auf fol. 247 Z. 15f. befinden sich zwei Löcher von ca. der Größe der Zeilenhöhe ohne Textverlust. Weitere Löcher auf fol. 282 Z. 2, 4, 6 und 19/20, gleichfalls ohne Textverlust.

[fol. 182r] [10]
[BK 134 c. 1]
Si quis cum altero · de qualibet causa contentionem habuerit · et testes contra eum per iudicium producti fuerint · si ille falsos eos esse suspicatur · liceat ei alios testes · quos meliores putauerit contra eos obponere · ut ueratium testimonio · falsorum testium peruersitas superetur1* · Quod si ambę partes testium ita inter se dissenserint · ut nullatenus alteri altera cedere uelit2* .' eligantur duo ex ipsis · id est3* ex utraque parte unus · qui cum scuto et fustibus in campho decernant · utra pars falsitatem .' utra ueritatem suo testimonio sequatur · et campioni qui uictus4* fuerit propter periurium5* .' quod ante pugnam commisit · dextera manus amputetur · Ceteri uero eiusdem partis6* testes · quia falsi apparuerunt manus suas redimant · Cuius positionis duę partes ei contra quem testati7* sunt dentur · tertia comitis est · Et in sęculari quidem causa huiuscemodi testium diuersitas campho conprobetur · [fol. 182v]In ecclesiasticis autem negotiis · crucis iudicio rei ueritas inquiratur · Hoc de timidis atque inbecillibus siue infirmis qui pugn[a]re non ualent · Ne propter hoc iustitia careant censuimus faciendum · Testes uero de qualibet causa non aliunde quęrantur nisi de ipso comitatu · In quo res unde causa agitur positę sunt quia non est credibile ut de statu hominis · uel de possessione · cuiuslibet per alios melior ei ueritas cognosci ualeat quam per illos qui uiciniores sunt ∴  
1*
ursprünglich wohl als supet mit per- und ur-Kürzung ausgeführt; die per-Kürzung wurde dann aber radiert und (später?) durch er über der Zeile ersetzt.
2*
it korr. (?)
3*
id est gek. ide
4*
t mit Einfügungszeichen ergänzt
5*
per korr. (?)
6*
is korr. (?)
7*
ta mit Einfügungszeichen ergänzt
[BK 134 c. 2]
Si quis in aliena patria ubi uel propter beneficium uel propter aliam quamlibet occasionem assiduę conuersari solet de qualibet causa fuerit interpellatus · uerbi gratia · de conquestu suo · uel de mancipiis suis · ibi secundum legem suam iustitiam faciat · et cum talibus coniuratoribus quales in eodem regno uel prouintia secum habere potuerit · legitimum sacramentum iuret · Excepto si quis eum de statu suo id est de libertate sua · uel de hereditate quam ei pater suus moriens dereliquid appellauerit · de his duobus liceat ei sacramentum in patria sua Id est8* in legitimo sui sacramenti loco iurandum offerre · et is qui cum eo litigatur · si uelit sequatur illum in patriam suam ad recipiendum illud sacramentum · Ipse tamen primo in eodem loco ubi est interpellatus satisfaciat · tam comi[ti] et iudicibus quam aduersario · testibus probando vt proprietatem ·9* quę ab eo quęritur · pater ei suus dereliquerit10* ·  
8*
Id est gek. Ide
9*
vt proprietatem · mit Einfügungszeichen ergänzt
10*
er korr. (?)
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 231r] [17]
INCIPIUNT CAPITULA ·  
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 232vb] [5]
LXXII · DE fratribus qui paterne seu materne11*  
[Nicht transkribierter Text]
[11]
LXXVI · De hominibus qui alienam12* potestatem inuadunt13* ·14*  
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 245v] [1]
DE15* PRIMO LIBRO · CAPITULA16* · LXXVIIII ·  
De monasteria et baptismales ecclesias ·  
[BK 157 c. 1]
Si quis episcopus aut proprinquitatis affecu aut muneris ambitione causę amicitię senedochia · a[u]t monasteria · uel baptismales ecclesias suę ecclesię pertinentes cuilibet per henfintheuseos contractus dederit se suosque successores pęna multandos conscripserit · potestatem talia inmutandi rectoribus ecclesiarum absque penę conscriptę solutione concedimus ·  
11*
DE fratribus … seu materne von anderer Hand korr. aus [†]
14*
LXXVI · … inuadunt · von anderer Hand ergänzt
12*
folgt getilgtes pos
13*
gek. inuad
15*
Ab diesem Wort Wechsel der Schreiberhand, vgl. die Vorbemerkung.
16*
gek. CAPL
LXXX · DE ECCLESIA CONSTRUENDA IN SUA PROPRIETATE ·  
[BK 157 c. 2]
Statutum est ut si quis liber homo per consensum episcopi sui ecclesiam in sua construxerit proprietate · fontesque in eadem ab episcopo fuerint consecrati · ideo non suam perdat hereditatem · sed si episcopus uoluerit officium sacri baptismatis in sua transferat ecclesia ipsa uero a qua transfertur in constructoris maneat iure ·  
 · CV · DE ADULTERO17* CUM ADULERA [!] conprehenso ·  
[BK 157 c. 3]
Si quis adulter cum adultera conprehensus · secundum edicta legis langobardorum marito adulterę ambo ad uindictam traditi fuerint · si eos quispiam emerit · eosque conuictos in eodem scelere habere repertus fuerit · ipsos fisco adquiratur ·  
17*
T ergänzt
 · CVI · DE UXORE LIBERI HOMINIS ·  
[BK 157 c. 4]
Si quis liber homo vxorem habens liberam propter aliquod crimen · aut debitum · seruitio alterius se subdit · infantes qui ex tali coniugio nati fuerint · libertatis statu non amittant · si uere illa defuncta · secunda uxor et tamen libera tali se sciens iunxerit coniugio · liberi illorum seruituti subdantur ·  
 · CVII · DE FEMINA SI UESTEM HABENS MUTATAM MECHA FUERIT DEPREHENSA ·  
[BK 157 c. 5]
Statuimus ut si femina uestem habens mutatam mecha deprehensa fuerit · non tradatur genitiuo sicut usque modo · ne forte quę prius cum uno · post modum cum pluribus locum habeat mechandi · sed eius possessio · fisco redigatur · et ipsa episcopali subiaceat iudicio · [fol. 246r]  
DE18* SECUNDO LIBELLO · CAPITULA19* · XVI ·  
[BK 165 c. 1]
Statuimus ut liberi homines qui tantum proprietatis habent unde hostem bene facere possint et iussi facere nolunt · prima uice secundum legem illorum statuto damno subiaceant · si uero secundo inuentus fuerit neglegens bannum nostrum · id est20* · LX solidos persoluat · si uero tercio quis in eadem culpa fuerit implicatur · sciat se omnem substantiam suam amissurum · aut in exilio esse mittendum · De mediocribus quippe liberis qui non posunt [!] per se hostem facere comitum fidelitati committimus aut inter duos aut III seu inter IIIIor uel si necesse fuerit amplius uni qui melior esse uidetur adiutorium prebeant ad nostrum seruitium · De his quoque qui ob nimiam paupertatem neque per se hostem facere neque adiutorium prestare possunt conseruentur usque quo recuperare ualeant ;  
18*
Ab diesem Wort Wechsel der Schreiberhand, vgl. die Vorbemerkung.
19*
gek. CAP
20*
id est gek. ide
XVII  
[BK 165 c. 2]
Placet nobis ut liberi homines qui non propter paupertatem sed ob uitandam rei publicę utilitatem fraudolenter ac ingeniose res suas aecclesiis delegant easque denuo sub censu utendas recipiunt · ut quousque ipsas res possident hostem et reliquas publicas functiones faciant · Quodsi iussa facere neglexerint licentiam eos distringendi comitibus permittimus per ipsas res [fol. 246v] nostra non resistente emunitate · ut status et utilitas regni huiusmodi adinuentionibus non infirmetur ;  
XVIII · DE EMPTIONE ·  
[BK 165 c. 3]
Volumus ut similis mensura in laicali ordine de hac re conseruetur · uidelicet si quis alterius21* qui proprietatem habet qui hostem facere potest · emerit · aut quouis22* modo ad eum peruenerit eique ad utendum eas dimiserit · si negligens23* de hoste fuerit · per ipsas res a comite distringatur · vt in quocumque publica non minoretur utilitas ·  
21*
korr. aus atterius
22*
quo mit Einfügungszeichen ergänzt
23*
g2 mit Einfügungszeichen ergänzt
DE TERTIO LIBELLO ;  
 · XLII ·  
[BK 167 c. 1]
Vt nullus testis supra uestituram aui et patris nostri suscipiatur ·  
XLIII ITEM DE EADEM ·  
[BK 201 c. 11]
Decernimus24* ut quisquis aliter testes habere non potuerit · uolumus ut per comitis iussionem quos in suo testimonio necessarios quisque habuerit ueritatem prolaturi publico conuentu adducantur · ut per ipsos rei ueritas cum iuramento ualeat inquiri · quodsi de duabus25* partibus fuerit inquisicio facta idcirco quod nullus eorum possit habere testes antequam iurent · fiat inquisitio facta · quodsi omnes ad unam partem dixerint testimonium · iurent26* uerum dixsisse27* se testimonium · quodsi dissenserint et quedam pars testium uni prebuerit testimonium · et alia · pars alteri · Tunc interrogetur si audent per pugnam illorum testi[fol. 247r]monium adprobare · Quodsi nulla pars alteri cesserit · iurent et pugna probetur illorum testimonium · Quodsi una pars subtraxerit se · tunc illa quę ausa fuerit contendere recipiatur ·  
24*
r mit Einfügungszeichen ergänzt
25*
korr. aus duobus
26*
korr. aus qiurent
27*
korr. aus dixeisse
IN QUARTO LIBELLO28* ·  
LXXIII DE FRATRIBUS · ,  
[BK 165 c. 4]
Precipimus de his fratribus qui in nostris et romanę finibus paternę seu maternę succedunt hereditati si contigerit quod unus eorum ecclesiasticę milicię sit mancipatus et idcirco ut neque atque29* seculariter militare debuerat quod se ad defensionem regni nostri subtrahat in nostris finibus · Partem substantię accipere dissimulauerit idcirco ut nequeat constringi ubicumque suus comis eum inuenerit licentiam distringendi ei concedimus · Ita ut primum fideiussores non inuenerit · tam diu sub custodia per comitem teneatur · quousque aut fideiussores inueniat aut bannum nostrum persoluat ;  
28*
korr. aus LIUELLO
29*
ut neque atque lt. Schmitz G 1996, S. 661 Anm. 240 schon in der Vorlage von B1 He M M12 verderbter Text, d.h. Leitvariante für Ansegis redactus
LXXVI DE LIBERIS HOMINIBUS QUI ALIENAM  
[BK 165 c. 5]
De liberis hominibus uero qui in aliena potestate mobilem suum transferunt ut causator eorum eos pignorare30* non possit placet nobis ut res eorum infiscentur · quousque uenientes in audientiam iusticiam faciant · si uero uenire contempserit secundum capitulare domni ac genitoris nostri de eorum rebus agatur · Nam et de ipsis rebus habita [fol. 247v] estimatione damnum queritori sortiatur · Qui uero mobile illud recipit si hoc sacramento probare non potuerit quod propter iusticiam alterius differendam illud non recepisset bannum nostrum persoluat ;  
30*
korr. aus pignorere
IN CAPITULARIBUS KAROLI DE MALLO PUBLICO CAPITULO LVIIII  
[Ansegis 3 c. 57]
Vt in locis ubi mallos publicos habere solent tectum tale constituatur31* quod in hieme et in aestate obseruandum esse possit32* ; [fol. 248r]  
31*
t3 korr. (?)
32*
Die verbleibenden 14 Zeilen der Seite wurden nicht beschrieben.
INCIPIUNT CAPITULA QUE LUODOUUICUS · cesar et hlotharius inperator filius eius cum consensu eorum fidelium dederunt ;  
CAPITULUM I De liberis hominibus qui fidelitatem nondum domno imperatori33* promiserunt  
II De his qui sine consensu episcopi presbiteros in aecclesiis constituunt uel inde eitiunt ·  
III De ęcclesiis in [!] coheredes34* diuisis ·  
IIII De ecclesiis destructis  
V De manso ad aecclesiam35* dato ;  
VI De his qui nonas et decimas dare neglexerunt ·  
VII De his qui decimas dare nolunt nisi a se redimantur ;  
VIII De his qui restaurationes ecclesiarum facere neglegunt  
VIIII De his qui agros dominicatos ideo neglegunt ut nonas exinde non persoluant ;  
X Ut intellegatur in quo facto inmunitas frangatur ;  
XI De homicidiis in aecclesiis uel earum atriis perpetratis ;  
XII De his qui per cupiditatem rerum parentem uel propinquum occiderint ·  
XIII De his qui uxores derelinquerint uel occiderint ;  
XIIII De his qui res alienas uendiderint uel malo ingenio uel mala occasione tradiderint36* ;  
XV De uicariis et centenariis qui per cupiditatem sepe placita tenent  
XVI De his qui proprium non habent sed terram dominicam resident ;  
XVII De faidis coercendis ·  
XVIII De ecclesiasticis rebus ut contineantur37* sicut res ad fiscum contineri solent ;  
XVIIII Quales testes contra fiscum recipiantur hi sunt electi non producti ;  
[fol. 248v]
XX De beneficiis38* destructis ;  
XXI Ut per missos nostros scabinios malos eiciantur et bonos constituantur ·  
XXII Ut in omni comitatu ad inquisitionem eligantur ueratiores et meliores ;  
XXIII Ut scabinus qui iniuste iudicat propter munera ad nostram presentiam ueniat ;  
XXIIII De commutationibus diuersis aecclesiarum ;  
XXV De eo qui sciens in periurium testes duxit ;  
XXVI De his qui discordiis et contentionibus student ;  
XXVII De his qui bonos denarios recipere non uolunt ;  
XXVIII De homicidiis uel aliis iniusticiis quę a fiscalinis nostris fiunt ;  
XXVIIII Ut collecte ad male faciendum omnino prohibeantur ;  
XXX De pontibus publicis39* destructis · et de iniustis teloneis ;  
XXXI De reuersione ab expedicione hostili ·,·  
XXXII Ut missi nostri notum faciant comitibus et populo quod in omni ebdomada unum diem ad iudicium sedere uolumus ;  
XXXIII Ut ministri qui tributa maiora accipiunt quam constituta sint · ministeria perdant ·  
33*
gek. impr
34*
korr. aus coheredis
35*
l mit redundantem Kürzungsstrich.
36*
gek. trad
37*
n3 mit Einfügungszeichen ergänzt
38*
ne mit Einfügungszeichen ergänzt
39*
u korr. (?)
DE LIBERIS HOMINIBUS QUI IMPERATORE · NONDUM FIDELITATEM PROMISERUNT · CAPITULUM I  
[BK 188 c. 4]
Volumus ut missi nostri per totam legationem suam primo omnium inquirant qui sint de liberis hominibus qui nondum fidelitatem nobis promissam habeant · et faciant illos eam promittere sicut consuetudo semper fuit · et postea legationem suam incipiant per cetera capitula peragere ;  
De his qui sine consensu episcopi presbiteros in aecclesiis constituunt uel inde eitiunt · [fol. 249r] II  
[BK 191 c. 1]
De his qui sine consensu episcopi presbiteros40* in aecclesiis constituunt uel de ecclesiis eitiunt · et ab episcopo uel a quolibet misso dominico admoniti obedire noluerint ut bannum nostrum reuuadiare cogantur et per fideiussores ad palatium nostrum uenire iubeantur et tunc nos decernamus utrum nobis placeat · ut aut illum pannum41* persoluat42* aut aliam amissuram sustineat ;  
40*
korr. aus prespiteros
41*
korr. aus bannum
42*
l korr. Der Schreiber hatte offenbar zunächst versehentlich schon zum u-Schaft angesetzt und diesen dann zum l verlängert. Vor dem folgenden u ein übergeschriebenes Häkchen, das evtl. im Kontext desselben Korrekturvorganges enstanden, aber nicht zu deuten ist.
De ecclesiis inter43* coheredes Diuisis III  
[BK 191 c. 2]
De ęcclesiis quę inter coheredes diuisę sunt consideratum est quatinus si secundum prouidentiam et admonitionem episcopi ipsi coheredes eas uoluerint tenere et honorare faciant sin autem hoc contradixerint ut episcopi in potestate maneat utrum eas ita consistere permittat aut reliquias exinde auferat · Et ubi ad44* nostrum beneficium ecclesiae45* pertinentes ita diuisę inuentę fuerint ut describantur et nobis renuntietur ·  
43*
ter ergänzt
44*
korr. (?)
45*
gek. ecclcce (sic). Wahrscheinlich korrigierte der Schreiber das -cc- am Ende nicht, weil man es auch als cc-a lesen kann.
De ecclesiis destructis46* ; IIII  
[BK 191 c. 3]
De ęcclesiis destructis ut episcopi et missi inquisitionem faciant utrum per neglegentiam aut inpossibilitatem destructę sint · Et ubi neglegentia inuenta fuerit episcopali autoritate emendare cogantur qui eam restaurare debuerant · Si uero per inpossibilitatem contigit ut aut47* pluriores sint quam necesse sit aut maioris magnitudinis quam ut ex rebus ad eas pertinentibus restaurari possint48* · episcopus modum inueniat qualiter congrue emendari et consistere possint ;  
46*
r mit Einfügungszeichen ergänzt
47*
t mit Einfügungszeichen ergänzt
48*
s1 ergänzt
De manso ad ecclesiam dato ; V  
[BK 191 c. 4]
De uno manso ad ecclesiam dato de quo aliqui homines contra statuta sibi seruitium exigunt · Quicumque pro hac causa accusatus fuerit comes vel missi hoc quod inde subtractum est presbiteri cum sua lege restituere faciant ;  
De his qui nonas et decimas dare neglexerunt ; [fol. 249v] VI49*  
[BK 191 c. 5 BK 191 c. 6]
De his qui decimas et nonas iam per multos annos aut ex parte aut ex toto dare neglexerunt · uolumus ut per missos nostros constringantur · ut secundum capitularem priorem soluant nonas et decimas cum sua lege · et insuper bannum nostrum · et hoc eis denuntietur · quod quicumque hanc neglegentiam iterauerit · beneficium unde haec nona et decima persolui debuit amissurum se sciat · Ita enim continetur in capitulare bonę memorię genitoris nostri in libro primo capitulo · CLVII ·50* Quicumque decimam abstrahit de ęcclesia ad quam per iusticiam dari debet et eam pręsumptiose · uel propter munera · aut per amicitiam aut aliam quamlibet occasionem ad alteram aecclesiam dederit · a comite uel a misso nostro distringatur ut eiusdem decimę quantitatem · cum sua lege restituat ·  
49*
Nach I folgt ein Punkt oder der Ansatz zu einem weiteren Schaft. Evtl. hat der Korrektor, der auf derselben Seite weiter unten die VII zu VIII verbessert hat, an dieser Stelle irrtümlich auch zu einer Verbesserung angesetzt und diese nicht mehr getilgt?
50*
Im Folgenden fehlen die beiden Ansegis-Zitate, die in anderen Hss. an dieser Stelle folgen: Ansegis 1,157 (MGH Capit. N. S. 1 S. 514 und 2,21 (MGH Capit. N. S. 1 S. 538-539.
DE DECIMIS QUAS POPULUS51* DARE NON VULT · VII  
[BK 191 c. 7]
De decimis quas populus dare non uult · nisi quolibet modo ab eo redimantur · ab episcopis prohibendum est ne fiat · Et si quis contemptor inuentus fuerit · et nec episcopum nec comitem audire uelit si noster homo fuerit · ad presentiam nostram uenire compellatur · Ceteri uero distringantur ut inuiti ęcclesiae restituant qui uoluntarie neglexerunt dare ·  
51*
gek. PLS
De his qui restaurationes ecclesiarum nolunt · VIII52*  
[BK 191 c. 9]
Quicumque de rebus ęcclesiarum quas in beneficium habent restaurationes earum facere neglexerint · iuxta capitularem anteriorem · In quo de operibus ac nonis et decimis constitutum est sic de illis adimpleatur id est in libro IIIIo · capitulo XXXVIII · De opere [fol. 250r] uel restauratione ecclesiarum constitutum est ut de frugibus terrę et animalium nutrimine persoluantur : De opere uel restauratione ecclesiarum comes et episcopus siue abba una cum misso nostro quem ipsi sibi ad hoc elegerint considerationem faciant ut unusquisque eorum tantum inde accipiat53* ad operandum et restaurandum quantum ipse de rebus ęcclesiarum habere cognoscitur · Similiter et uassi nostri aut in commune tantum operis accipiant · quantum rerum ecclesiasticarum habent uel unusquisque per se iuxta quantitatem quam ipse tenet · aut si inter eos conuenerit ut pro opere faciendo argentum donent · iuxta estimationem operis in argento persoluant · cum quo precio rector ęcclesiae ad predictam restaurationem operarios conducere et materiam emere possit · Et qui nonas et decimas dare neglexerit · primum quidem illas cum sua lege restituat · et insuper bannum nostrum soluat · ut ita castigatus caueat ne sepius iterando beneficium amittat ;  
52*
I3 ergänzt
53*
korr. aus accipiant
De his qui agros neglexerunt · VIIII ·  
[BK 191 c. 10]
De illis qui agros dominicatos propterea neglexerunt excolere · ut nonas exinde non persoluant et alienas terras ad excolendum propter hoc accipiunt · uolumus ut de tribus annis ipsam nonam cum sua lege persoluant · Et si quis contemptor aut comitis aut uassallorum nostrorum propter54* hoc extiterit per fideiussores ad palatium uenire compellatur ·  
54*
gek. proter
Ut55* intellegatur in quo facto inmunitas frangatur ; [fol. 250v] X  
[Benedictus Levita 1,279]
Peruenit56* ad nos quod quedam aecclesiae ac monasteria nostras et predecessorum nostrorum inmunitates habentia · multa preiudicia et infestationes a quibusdam patiantur et nec per easdem inmunitates ullam defensionis tuitionem habere ualeant propter hoc quod ab eisdem inmunitatum temeratoribus dicatur non plus inmunitatis nomine complecti quam claustra monasterii · Cetera quoque quamuis ad easdem aecclesias uel monasteria pertineant extra inmunitatem esse · Propter hoc uolumus atque decernimus ut omnes intellegant · non solum claustra monasterii uel ęcclesię atque castitia ecclesiarum sub inmunitatis defensione consistere · uerum etiam domos et uillas et septa uillarum et piscatoria manu facta et quidquic [!] fossis aut sepibus uel etiam alio clausarum genere precingitur eodem inmunitatis nomine contineri · et quicquid intra huiusmodi munimenta ad ius earundem ęcclesiarum uel monasteriorum pertinentia a quolibet homine nocendi uel damnum inferendi causa spontanea uoluntate committitur · In hoc facto inmunitas fracta iudicatur · Quod uero in agris uel campis ac siluis quę sine laborationibus sunt et nullo modo a munitione cinguntur57* casu sicut fieri solet a quibuslibet hominibus quiddam damni fuerit factum quamuis idem ager aut campus aut silua ad ęcclesiam uel ad monasterium preceptum inmunitatis habentem pertineat · non tamen in hoc inmunitas fracta iudicanda est Et ideo non sexcentorum solidorum compositione sed secundum legem quę [fol. 251r] in eodem58* loco tenetur · is multandus est · qui scandalum uel damnum in tali loco fecisse conuictus fuerit ;  
55*
Das folgende Kapitel stimmt überein mit Benedictus Levita 1,279 (ed. Schmitz/Lukas S. 89 f.; 24.03.2015) und stammt "aus derselben oder einer ähnlichen Vorlage" wie Benedict, "aber nicht von diesem" (ebd.). Vgl. dazu auch Patzold 2014.
56*
Das Kapitel ist auf dem Rand mit einem Notazeichen (oberer Teil beschnitten) und der Glosse ImmvniTate markiert.
57*
n1 ergänzt.
58*
Das d eventuell korrigiert (aus einem zunächst angesetzten i?).
De homicidiis in aecclesiis uel in atriis commissis · XI ·  
[BK 193 c. 1]
De homicidiis · in aecclesiis uel in atriis earum commissis hoc obseruetur et teneatur quod in capitulare priori constitutum est · In libro IIIIo · capitulo XIII · Si quis aut ex leui causa · et reliqua59* · Commotor rixę si ibi moritur sine uueregeldo · Alter qui se defendendo60* occisus fuerit uuerigeldo soluatur et alia compositio sicut supra dictum uel scriptum est perficiat61* ;  
59*
gek. rel
60*
e3 korr. (?)
61*
Si ... perficiat eine Art kurze Zusammenfassung, aber kein wörtliches Zitat von Ansegis 4,13 (MGH Capit. N. S. 1 S. 625-627). Mit Blick auf die Ansegis-Kopie in derselben Hs. verweist der Kopist hier darauf, dass die gemeinte Stelle bereits "oben" stehe.
De his qui propter cupiditatem rerum patrem aut matrem occiderit ; XII  
[BK 193 c. 2]
Quicumque propter cupiditatem rerum patrem aut matrem aut fratrem aut sororem uel nepotem · uel alium propinquum suum interfecerit · hereditas interfecti ad alios suos legitimos heredes perueniat · Interfectoris uero hereditas ad fiscum redigatur · Ipse uero ordinante62* episcopo pulblicę63* [!] penitentię subdatur ;  
62*
n2 mit Einfügungszeichen ergänzt.
63*
Über dem ersten Schaft des u ein kleiner, leicht gebogener Strich, fast wie ein Hochkomma. Unklar, wie er zu erklären ist.
Qui uxorem interfecerit uel relinquerit · XIII  
[BK 193 c. 3]
Quicumque64* propria uxore derelicta uel sine culpa intefecta aliam duxerit · armis depositis publicam agat penitentiam · Et si conmax [!] fuerit conprehendatur a comite et ferro uinciatur et in custodia mittatur donec res ad nostram noticiam deducatur ;  
64*
Q ausnahmsweise nicht als Initiale gestaltet, aber doch vergrößert und in roter Tinte, also durchaus 'initialenähnlich'.
De his qui res alienas malo ingenio vendiderint ; XIIII  
[BK 193 c. 4]
Quicumque res alienas cuilibet homini uendiderit et ipse homo easdem res alicui altari [!] dederit siue uendiderit et ipse qui tunc easdem res conparatas habet · per malum ingenium · proprio filio aut altari [!] cuilibet necdum legitimos annos habenti iusticię tollendę [fol. 251v] causa tradiderit · uolumus atque firmiter precipimus ut si pater eiusdem paruuli uixerit · ipse intret in causam rationem reddendi pro filio suo · Si autem ipse pater mortuus est tunc legitimus eius propinquus qui iuste ei tutor ac defensor esse uidetur · pro ipso rationem reddere conpellatur · Similiter de aliis omnibus iusticiis ad eum pertinentibus excepta sua legitima hereditate quę ei per successionem parentum suorum legitime euenire debuit · Quodsi quis hanc nostram iussionem contempserit uel neglexerit · sicut de ceteris contemptoribus ita de eo agatur · Is uero qui easdem res primus inuasit · et iniuste uendidit necnon et emptores65* excepta sola persona paruuli · hoc quod fraudulenter admiserunt66* · intra prouintiam emendare cogantur et postea sicut contemptores iussionis nostrę sub fideiussoribus ad nostram presentiam uenire conpellantur67* ·  
65*
p ergänzt
66*
d mit Einfügungszeichen ergänzt
67*
n2 ergänzt
De uicariis et centenariis qui per cupiditatem68* placita tenent ·  
[BK 193 c. 5]
De uicariis et centenariis qui magis propter cupiditatem quam propter iusticiam faciendam sepissime placita69* tenent · et exinde populum nimis affligunt · Ita teneatur sicut in capitulari domni Karoli imperatoris continetur · In libro IIIo capitulo · XL · ITEM De placitis quos liberi homines obseruare debent · Ita · seruetur sicut in capitulari nostro · in libro70* IIII · capitulo · LV · scriptum est · Et quicumque huius constitutionis transgressor · a missis nostris inuentus fuerit bannum nostrum persoluat ;  
68*
u korr. (?)
69*
korr. aus paacita
70*
korr. aus lipro
De liberis hominibus qui proprium non habent ;  
[BK 193 c. 6]
De liberis hominibus qui proprium [fol. 252r] non habent · sed in terra dominica resident · ut propter res alterius ad testimonium non recipiantur · Coniuratores tamen aliorum hominum ideo esse possunt quia liberi sunt · Illi uero qui et proprium habent · et tamen in terra dominica resident propter hoc non abiciantur quia in terra dominica resident sed propter hoc ad testimonium recipiantur quia proprium habent ·  
De faidis coercendis · XVII71*  
[BK 193 c. 8]
De faidis coercendis hoc obseruetur et teneatur quod in capitulari nostro in libro IIII · capitulo XXV · continetur Si quis aliqua necessitate et reliqua72* ·  
71*
I2 steht im Bauch der folgenden D-Initiale und wurde vermutlich nachgetragen; siehe dazu oben die Vorbemerkung.
72*
Ansegis-Zitat nur im Anlaut wiedergegeben; der Rest durch et reliqua gekürzt.
De rebus ecclesiasticis ut contineantur · XVIII  
[BK 188 c. 1]
Uolumus ut omnes res ecclesiastice eo modo contineantur73* sicut res ad fiscum nostrum contineri solent · usque dum nos ad generalem platitum nostrum cum fidelibus74* nostris inuenerimus et constituerimus qualiter in futurum de his fieri debeat ;  
73*
an mit Einfügungszeichen ergänzt
74*
korr. aus fidebibus
Quales testes contra fiscum recipiantur XVIIII  
[BK 188 c. 2]
Item uolumus ut omnis inquisicio quę75* de rebus ad fiscum nostrum pertinentibus facienda est non per testes qui producti fuerint76* · sed per illos qui in eo comitatu meliores et ueratiores esse noscuntur per illorum testimonium inquisitio fiat · Et iuxta quod illi testificati fuerint uel contineantur uel reddantur ;  
75*
quę mit Einfügungszeichen ergänzt
76*
i korr. (?)
De beneficiis destuctis [!] ; XX  
[BK 192 c. 1]
De beneficiis destructis hoc obseruetur quod in libro IIIIo · capitulo XXXVI · continetur ;77*  
77*
Ansegis-Zitat fehlt. Andere Hss. zitieren an dieser Stelle Ansegis 4,36 (MGH Capit. N. S. 1 S. 644.
De scabinis malis ut eitiantur ;  
[BK 192 c. 2]
Vt missi nostri ubicumque malos scabinios inueniunt eitiant et cum tocius populi consensu in locum eorum bonos eligant · et cum elec[fol. 252v]ti78* fuerint iurare faciant · ut scienter iniuste iudicare non debeant  
78*
Ab ti Wechsel der Schreiberhand mit Beginn der neuen Seite, vgl. die Vorbemerkung.
Ut ueratiores eligantur ; XXII79*  
[BK 192 c. 3]
Vt in omni comitatu hi qui meliores et ueratiores inueniri possunt eligantur a missis nostris ad inquisitiones faciendas · et rei ueritatem dicendam · et adiutores comitum sint ad iustitias faciendas ·  
79*
I2 korr. (?)
Si scabinus iniuste iudicat XXIII ·  
[BK 192 c. 4]
Volumus ut quicumque de scabinis deprehensus fuerit propter munera · aut propter amicitiam uel inimicitiam iniuste iudicasse · ut per fideiussores missus ad presentiam nostram ueniat · De cetero omnibus scabinis denuntietur · ne quis deinceps etiam iustum iuditium uendere presumat ·  
De80* commutationibus ecclesiasticarum81* XXIIII ·  
[BK 192 c. 5]
Ubicumque commutationes tam tempore nostro quaque82* genitoris nostri legitime et rationales atque utiles ecclesiis dei factę sunt permaneant Ubicumque83* inutiles et incommodę atque inrationabiles84* factę sunt dissoluantur et recipiat unusquisque quod dedit · Ubi uero mortua manus interiacet · aut alia quelibet causa quę rationabilis esse uideatur inuenta fuerit diligenter describatur85* et ad nostram noticiam perferatur  
80*
Ab diesem Wort Wechsel der Schreiberhand, vgl. die Vorbemerkung.
81*
Etwas ungewöhnlich anmutende ecclesia-Kürzung, die außer e2 sonst nichts weiter eliminiert. Über i1 scheinbar eine gewellte senkrechte Linie, bei der es sich aber offenbar schlicht um verlaufene Tinte mit kleinem Wasserfleck handelt. Abgesehen davon wirken die Buchstaben von ecclesiasticarum insgesamt etwas dünner als der Beginn der Rubrik (andere Feder bzw. andere Hand?).
82*
Gek. quaq. Allerdings ist das an q2 angehängte Kürzungszeichen für -ue ungewöhnlich lang und gebogen, so dass die alternative Lesung quam (korr.) zumindest möglich ist, wobei der Schreiber in diesem Fall aus dem Bogen von q und dem daran angehängten Bogen ein unziales m geformt hätte, ohne die dadurch überflüssig gewordene Unterlänge des q zu tilgen.
83*
cum mit Einfügungszeichen ergänzt
84*
bi mit Einfügungszeichen ergänzt
85*
r1 mit Einfügungszeichen ergänzt
XXV ·  
[BK 192 c. 6]
Quicumque conprobatus fuerit de eo quod scienter testes in periurium induxisset sub fideiussione ad placitum nostrum uenire conpellatur · ut ibi cum fidelibus nostris considemus86* quid de tali homine faciendum sit  
86*
korr. aus consedimus
DE DISCORDIIS XXVI  
[BK 192 c. 7]
De his qui discordiis et contentionibus studere solent et in pace [fol. 253r] uiuere nolunt · et inde conuicti fuerint · uolumus ut sub fideiussoribus ad nostrum platitum ueniant ut ibi cum fidelibus nostris consideremus quid de talibus faciendum sit ;  
Qui bonos denario87* [!] nolunt XXVII  
[BK 192 c. 8]
De bonis denariis quos populus recipere non uult · uolumus ut hoc obseruetur et teneatur quod in priori capitulari nostro constitutum est in libro IIII capitulo XXX88* Et ad hanc institutionem nostram adimplendam episcopi et abbates siue reliqui qui beneficia nostra habent adiuuent comites in suis hominibus distringendis · Et si comites hanc nostram constitutionem neglexerint hoc per missos nostros ad nostram notitiam perferatur  
87*
a mit Einfügungszeichen ergänzt
88*
Ansegis-Zitat fehlt. Andere Hss. zitieren an dieser Stelle Ansegis 4,30 (MGH Capit. N. S. 1 S. 641).
De homicidiis que a fiscalinis fiunt ; XXVIII  
[BK 192 c. 9]
De homicidis89* [!] uel aliis iniusticiis quę a fiscalinis nostris fiunt quia inpune ea committere se posse existimant nos actoribus nostris precipiendum esse decernimus ne ultra inpune fiant90* ita ut ubicumque facta fuerint soluere per disciplinam precipiemus ;  
89*
korr. aus homicii
90*
n mit Einfügungszeichen ergänzt
XXVIIII  
[BK 192 c. 10]
Collecte ad malefaciendum fieri omnimodis prohibeantur · Et ubicumque huiusmodi presumpciones factę fuerint91* digna emendatione corrigantur · Et si per neglegentiam comitis uel factę sunt uel inemendatę remanserunt hoc ad nostram noticiam perferatur · autor uero facti · si fuerit prepositus uel aduocatus siue centenarius uel qualibet alia dignitate predita libera persona post legalem emendationem in loco factam sub fideiussoribus ad presentiam nostram ueniat · Multitudo uero siue de seruis uel de liberis sit · legitima emendatione multetur · [fol. 253v]  
91*
n mit Einfügungszeichen ergänzt
XXX  
[BK 192 c. 11]
De pontibus publicis destructis placuit nobis ut qui iussionem nostram92* in reparandis pontibus contempserunt93* uolumus ac iubemus ut omnes homines nostri in nostram ueniant presentiam rationes reddere · cur nostram iussionem ausi sunt contempnere · Comites autem reddent rationem de eorum pagensibus · cur eos aut non constrinxerunt94* ut hoc facerent aut nobis nunciare neglexerunt95* · Similiter de iniustis teloneis ubicumque accipiuntur · sciant se exinde nobis rationem reddituros  
92*
-onem nostram eventuell auf Rasur.
93*
gek. ctempser
94*
gek. cstrinxer
95*
gek. neglexr
 · De reuersione ·,· XXXI  
[BK 192 c. 13]
Postquam comes et pagenses · de qualibet expeditione hostili reuersi fuerint · ex eo die super XL noctes sit bannus resinus [!] quod lingua thutisca scaftlegi96* · id est armorum depositio uocatur  
96*
Über e ein Schrägstrich, vermutlich ein Betonungszeichen?
Ut missi nostri notum faciant97* ebdomada98* ;  
[BK 192 c. 14]
Hoc missi nostri notum faciant comitibus et populo quod nos in omni epdomada unum diem ad causas audiendas et iudicandas sedere uolumus ; Comites nostri autem et missi nostri99* magnum studium habeant ne forte propter eorum neglegentiam pauperes crucientur et nos tedium propter eorum clamores patiamur · si nostram gratiam habere uelint · Populo autem dicatur ut caueat se de aliis causis ad nos reclamare nisi de quibus aut missi nostri aut comites eis iusticias facere noluerint ·  
97*
n ergänzt
98*
gek. ebdom
99*
r korr. (?)
ut ministri qui tributa maiora accipiunt quam constituta sint ministeria perdant  
[BK 192 c. 15]
Quicumque uicarii uel alii ministri comitum tributum quod inferenda uocatur maioris pretii100* a populo exigere presumpsit quam a missis bone memorię genitoris nostri constitutum101* fuit · hoc quod iniuste [fol. 254r] superposuit atque abstulit sibique retinuit · his quibus hoc tulit cum sua lege restituat et insuper fredum nostrum conponat et ministerium amittat ;  
100*
ptii ohne erkennbaren Kürzungsstrich
101*
cstitutum ohne erkennbaren Kürzungsstrich
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 256r] [13]
INCIPIUNT CAPITULA ·  
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 257r] [9]
XXXVII Ut de rebus ecclesiae quę ab ea per XXX annos possessę sunt testimonia non recipiantur ;  
[Nicht transkribierter Text]
[20]
ANNO · VIX · [!] Regnante hludouuico ;  
XLV Ut examen frigidę aquę non fiat ;  
XLVI De inscriptione102* temporum ; [fol. 257v]  
INCIPIT DECRETUM quod FACTUM FUIT AD CONPENDUM PALATII PUBLICUM /  
102*
korr. aus incscriptione
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 261v] [2]
XXXVII  
[BK 191 c. 8]
Vt de rebus ecclesiarum quę ab eis per XXX annorum spacium sine ulla interpellatione possessa sunt · testimonia non recipiantur sed eo modo contineantur sicut res ad fiscum dominicum pertinentes contineri solent ·  
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 262v] [4]
Anno XVI Regnante Hludouuicco ; XLV·  
[BK 192 c. 12]
Vt examen aquę frigidę quid actenus faciebant a missis nostris omnibus interdicatur ne ulterius fiat ;  
De inscriptione temporum ; XLVI ·  
[BK 195 c. 1]
Licet103* iampridem a nobis fuerat ordinatum ut si quis in populo nostro barbarę nationis persona · aut in re sua consisteret inuitasset104* · aut si terram ad habitaculum uoluntarius deputasset · eiquę per annos XV · sine terciis habuisset in uoluntate ipsius permaneret · Neque exinde quiquam sibi ille qui dederat scire esse reddendum tamen absque ulla105* permutatione · omni tempore generaliter memorata condicio debeat custodiri presenti placuit constitui · Si quis terram uero ab altero uiolenter dixerit et conuicerit fuisse sublatum · priusquam XXX · annorum numerus compleatur · et rem constiterit occupatam et requirere poterit106* et repetens107* partibus reformare Ceterum si inpletis XXX annis terra a quocumque etiam peruasa108*  
103*
auf dem Rand ein l als Anweisung für den Rubrikator, ausgeführt von der Haupthand.
104*
auf dem Rand ein Haken in Texttinte (=r für require?).
105*
absque ulla korr. aus ulla absque
106*
r korr. (?)
107*
s korr. (?)
108*
auf dem Rand von der Haupthand: hic semiscriptum. Die letzten drei Zeilen der Seite bleiben leer.
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 264r] [1]
DE CAPITVLARE CAROLI · QVOD IN DIVERSIS LOCIS EST PERPETRATVM ·  
CAPITULUM I De eo qui infra regnum sine iussione dominica vim predauerit ;  
II De eo qui infra regnum rapinam fecerit · aut de rebus aeclesiarum aliquid abstulerit  
III Ut nemo uagum hominem recipiat · sed fugientem omnes persequantur ·  
IIII De eo qui ab episcopo aliquo excommunicatus fuerit · et iustitiam fugerit ·  
V Vt nemo episcoporum hominem excommunicet · donec euuangelicę ammoneatur ·  
VI Vt illis hominibus qui in nos peccauerunt109* · rationalis misericordia impendatur ;  
VII Vt nostri fideles vnusquisque in suo ordine · et statu a nobis securi sint ·  
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 265r] [16]
ANNO INCARNATIONE110* DOMINI DCCCLXIIII · REGNANTE KAROLO XXV · ANNO INDICTIONE111* XII · VII KALENDAS112* IULIAS · IN LOCO QUI DICITUR PISTIS · Cum consensu fidelium nostrorum atque consilio constituimus · et cunctis per regnum nostrum sine ulla refragatione obseruanda mandauimus ;  
XLVIIII Vt uillę indominicate · et uillę de monasteriis · et quę sub inmunitate consistunt · cum saluamento consistant ·  
L De colonis qui bonos denarios reiciunt · et de his qui beneficia · uel alodas in duobus uel IIIvs uel IIIIor comitatibus habent · [fol. 265v]  
LI113* De eo qui nordmannis pruniam uel caballum donauerit ·  
LII Vt conlimitanei comites in una die si fieri potest mallum non habeant ·  
LIII De his qui filios suos fame uel aliqua necessitate vendunt ·  
Carolomannus114* gratia dei rex ad palatium uernis · Anno incarnatione115* dominicę · DCCCLXXXIIII · Anno autem regni sui · V · indictione116* II mense martio117*  
LII Qualiter de his fiat qui rapinam exercuerint ·  
LIII Qualiter episcopus de his facere debeat · in cuius parrochia depredauerint ·  
LIIII Qualiter episcopus de his faciat qui per parrochiam iter agendo predauerint ·  
LV Si uassi dominici predauerint · vt per comitem ad emendationem uocentur ·  
LVI Ut presbiteri hospitales sint et alios admoneant  
LVII Ut presbiteri et ministri comitis uillanis precipiant · ne collectam118* faciant ;  
109*
gek. peccauer
110*
gek. INCARNAT
111*
gek. INDICT
112*
gek. KL
113*
korr. aus [†]
114*
am Rand die Glosse cap. Has in rot.
115*
gek. incarnat
116*
gek. indict
117*
gek. mart
118*
korr. aus collatam
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 268r] [6]
 · I ·  
[BK 266 Abschnitt C c. 10]
Si quis in exercitu infra regnum sine iussione dominica · per uim hostilem aliquid predare uoluerit · aut foenum tollere · aut granum · siue peccora maiora · uel minora · domosque infringere · uel incendere · haec ne fiant omnino prohibemus · Quodsi ab aliquo presumptiose factum fuerit · LX · solidis · si liber est sit culpabilis · et omnia similia restituat · aut cum XII · testibus se purget · Si uero servus hoc fecerit · capitali crimini subiaceat · et dominus omnia similia restituat · qui seruvm suum · non correxit119* · Nec custodiuit vt talia non perpetraret · quoniam si nosmetipsos comedimus · cito deficiemus · Unusquisque tamen custodiat exercitum suum · ne aliqua depredatio infra regnum fiat ·  
119*
gek. correx
II ·  
[BK 266 Abschnitt C c. 11]
Si quis infra regnum rapinam fecerit · aut cuiquam nostro fideli eiusque homini aliquid vi abstulerit · in triplo cui aliquid abstulerit legaliter componat120* · et insuper pannum nostrum · LX solidos121* nobis persoluat · Postmodum uero ante nos · a comite adducatur · vt in bastinaco retrusus · vsque dum nobis placuerit : poenas luat · Nam si publice actum fuerit · Publicam inde penitentiam agat · Iuxta sanctorum canonum sanctionem · Si uero occulte sacerdotum consilio · ex hoc agat penitentiam · quoniam raptores vt ait apostolus · [fol. 268v] Nisi vero egerint penitentiam · regnum dei122* non possidebunt123* · Qui uero de rebus ecclesiarum aliquid abstulerit · grauius inde iudicetur · quia sacrarum rerum ablatio sacrilegium est · et sacrilegus uocatur · qui ex eis aliquid abstulerit aut rapuerit · Extorres namque a liminibus sanctę matris ecclesię quam leserunt sunt habende atque firmiter denotande ·  
120*
gek. comp
121*
gek. sol
122*
d korr. (?)
123*
b korr. (?)
III ·  
[BK 242 Abschnitt C c. 4]
Et quia per vagos homines pax et tranquillitas124* perturbari solet .' Uolumus vt ad quemcumque nostrum talis euenerit · nemo ex nobis illum aliter recipiat · nisi vt ad rectam racionem perducatur · et si subterfugerit · omnes in commune in cuvs [!] regnum euenerit · illum persequamur · donec ad iurationem perducatur · aut de regno deleatur ·  
124*
korr. aus tranguillitas
IIII  
[BK 242 Abschnitt C c. 5]
Similiter125* et de eo agendum · qui pro aliquo capitali crimine · a quolibet episcopo excommunicatur · et regimen regis inmutat · ne debitam penitentiam suscipiat · Interdum etiam incestam propinquam suam aut sanctimonialem · uel raptam · siue adulteram · quam illic ei non licebat habere126* fugiens secum ducit · Hic talis eum episcopus ad cuivs pertinet curam nobis notum fecerit · diligenter perquiratur · ne morandi in regno alicuius nostrum inueniat locum · et dei · ac nostros fideles · suo morbo inficiet · et de quocumque crimine publico debitam penitentiam127* suscipere compellatur ·  
125*
am Rand die Glosse: Nota de vag[antibus].
126*
habere mit Einfügungszeichen ergänzt
127*
t1 korr. (?)
V ·  
[BK 242 Abschnitt C c. 6]
Vt128* nemo episcoporum hominem peccantem ab ecclesia et christiana communione alienet · donec illum secundum euuangelicum preceptum · vt ad emendacionem et penitentiam redeat commonitum habeat · Qui peccans si commonitus inobediens et incorrigibilis permanserit · et ad emendacionem redire noluerit · regiam [fol. 269r] uel rei publice potestatem per se episcopus aut per ministros suos adeat · vt constringatur · et ad emendacionem et penitentiam peccator redeat · Qui etiam si ita ad correccionem perduci129* nequiuerit · tunc secundum leges ecclesiasticas medicinali separatione a communione ecclesiastica segregetur ·  
128*
Die V-Initiale wurde zunächst versehentlich eine Zeile höher eingetragen, dann aber radiert und in der richtigen Zeile wiederholt.
129*
perduci von anderer Hand ergänzt
VI  
[BK 242 Abschnitt C c. 7]
Vt illis hominibus qui in talibus perturbationibus sicut in his preteritis annis acciderunt130* in deum et in sanctam ecclesiam atque in nos peccauerunt131* · si se ex ueritate recognoscentes petierint · et deinceps nobis veraciter fideles esse uoluerint · et in regnis nostris pacifici ac quieti · et legibus ac iustitię obedientes extiterint · racionalis misericordia inpendatur · Non solum in indulgentia commissorum et in concessione proprietatum · verum etiam et in largitione honorum secundum nostram racionabilem possibilitatem ;  
130*
gek. accider
131*
gek. peccauer
VII  
[BK 242 Abschnitt C c. 10 BK 242 Abschnitt A Epilog]
Ut nostri fideles vnusquisque in suo ordine et statv sint de nobis securi · quia nullum abhinc in antea contra legem aut damnabimus aut opprimemus · uel indebitis machinationibus affligemus · et illorum scilicet communi consilio secundum dei voluntatem ad restaurationem sanctę dei ecclesiae atque pacem populi nobis commissi assensum prebebimus · Ut illi non sint resistentes · ad ista exequenda · Verum etiam sic sint fideles ac veri adiutores · ad ista peragenda · sicut per rectum vnusquisque in suo ordine principi suo esse debet · Hęc sunt episcoporum nomina132* qui nonis133* Iuniis134* · in secretario basilice sancti castoris considerauerunt cum nobilibus ac fidelibus laicis firmitatemque [!] gloriosi regis135* nostri · Hlodovuicus · Karolus · atque Lotharius · inter se fecerunt · Hincmarus · Guntarius · Altfridus · Salomon · Aduentius · Atto · Theotericus · Liutpertus · Gebehardus · Cristianus · [fol. 160v] Uuolfadus abba · Vuitgarius abba · Hec sunt136* nomina laicorum · Chuonradus · Eberhardus · Adelradus · Arnustus · Vuarnarius · Liutfrid Ruodolf · Erchenger · Giselbertus · Rapoto · Arnolfus · vto · Item Chuonradus · Liutharius · Berengarius · Mahtfrid · Buoso · Sigere137* · Hartmannus · Richoinus · Uvigricus · Vntfridus · Bernoltus · Atto · Adalbertus · Burchardus · Cristianus · Liutolfus · Heisse · Herimannus · Item Ruodolfus · Sigegardus ·  
132*
nomina mit Einfügungszeichen ergänzt
133*
gek. non
134*
gek. Iun
135*
i korr. (?)
136*
sunt mit Einfügungszeichen ergänzt
137*
S korr. (?)
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 280v] [20]
[BK 273 Abschnitt B Prolog]
Anno ab incarnatione domini · DCCCLXIIII · regni ipsius Karoli · XXV · indictione138* XII · VII · Kalendas139* iulias140* in loco qui dicitur141* · pistis · Una cum fidelium nostrorum consensu atque consilio constituimus · [fol. 281r] et cunctis sine ulla refragatione per regnum nostrum obseruanda mandauimus ·  
138*
gek. indict
139*
gek. K
140*
gek. iul
141*
gek. dr
Capitulum XLVIIII  
[BK 273 Abschnitt B c. 5]
Volumus et expresse comitibus nostris mandauimus · ut uille nostrę indominicate sed et uillę de monasteriis quę coniugi nostrę et filiis ac filiabus · nostris concessa atque donata habemus · Quęque sub inmunitate consistunt cum saluamento et debita reuerentia in comitatibus eorum consistant142* · Sed et quę homines nostri ac illorum illarumque qui sine ulla differentia et nostris cum saluamento et debito honore habere possint · et non ignorent143* neque obliuiscantur comites ac missi nostri quod dominorum dominus †† de se dicit144* Honorificantes me honorificabo et qui contemnunt me inhonorati erunt ·  
142*
i korr. (?)
143*
ig korr. (?)
144*
gek. d
L  
[BK 273 Abschnitt B c. 22]
Ut a colonis qui iam pro reiectione bonorum denariorum flagellati · flagellandi sunt nulla alia exactio requiratur et si ab aliquo eorum aliquid inde acceptum fuit · a missis nostris cogatur restitui · Et qui beneficia uel alodiis145* in duobus · uel tribus · aut IIIIor comitatibus habent · et non habent in unoquoque comitatu · unde146* plenum pannum possint soluere · Missis147* nostris hoc notum faciant · et ab eisdem missis nostris diligenter inbreuientur · et nobis renuntietur · et nostra discrecione discernamus qualiter et castigatio ex compositione fiat · et homines ultra mensuram non grauentur · Quia sicut sancta scriptura dicit148* · Non inde requirimus datum sed fructum  · id est non inde requirimus inhonestum lucrum · sed regni ex castigatione149* profectum · et non solum in pauperibus · sed etiam in ditioribus considerare uolumus discrecionem quam decessores nostri reges in · IIII · libro150* capitulorum posuerunt151* LVII · decernentes · Ut deo152* debito inquiunt quod ad opus nostrum fuerit153* [fol. 281v] reuuadiatum154* et cetera ·  
145*
korr. aus alodus
146*
korr. aus n
147*
korr. aus Misis
149*
ex compositione … ex castigatione von anderer Hand mit Einfügungszeichen ergänzt
148*
gek. dic
150*
discrecionem quam … · libro von anderer Hand mit Einfügungszeichen ergänzt
151*
gek. posuer
152*
korr. aus d[†]
153*
gek. fuer
154*
gek. reuuad
LI  
[BK 273 Abschnitt B c. 25]
Vt quicumque post proximas iulii kalendas155* huius · indictionis156* · XII · normannis quocumque ingenio · uel pro redemptione uel pro aliquo precio pruniam uel quocumque157* arma aut capallum donauerit sicut proditor patrię et expositor158* christianitatis159* ad perdicionem gentilitatis · sine ulla retractione160* uel redemptione de uita componat161* · quę omnia omnibus citissime a missis nostris et comitibus · nota faciant · ne de ignorantia se excusare ualeant ·  
155*
iulii kalendas gek. iul kal
156*
gek. indict
157*
korr. aus que
158*
ex mit Einfügungszeichen ergänzt
159*
t3 korr. (?)
160*
c ergänzt
161*
gek. comp
 · LII162*  
[BK 273 Abschnitt B c. 32]
Vt conliminitanei et uicini comitis in una die si fieri potest mallum163* non teneant · maxime post octauas164* paschę165* propter francos homines · et aduocatos qui ad utraque non possunt166* occurrere · sed mittant sibi inuicem missos · et si unus die lunis167* mallum168* habuerit alter die iouis aut die lunis sequentis ebdomadę169* mallum170* habeat · Et ne graue ei sit qui suum malum interiecit qui uno anno primus tenuerit mallum171* sequenti anno consentiat alteri172* primum173* tenere · Et si sacramenta legalia in primo die lunis post pascha iuranda deuenerint174* aut in aliis feriis quando mallum175* tenere debuerit · mittat quisque comes missum suum qui ipso sacramento auscultet · ne ipsi homines iectiui inueniantur · Et ipse sic mallum176* suum teneat ut barigildi eius177* et aduocati qui in aliis comitatibus rationes habent · et ad suum mallum178* occurrere non possunt ·  
162*
korr. (?)
163*
l1 mit Einfügungszeichen ergänzt
164*
gek. oct
165*
gek. pasch
166*
gek. poss
167*
occurrere · … die lunis von anderer Hand mit Einfügungszeichen ergänzt
168*
l1 ergänzt
169*
gek. ebdom
170*
l1 ergänzt
171*
l1 ergänzt
172*
l korr. (?)
173*
korr. aus primus
174*
d korr. (?)
175*
l1 mit Einfügungszeichen ergänzt
176*
l1 mit Einfügungszeichen ergänzt
177*
eius ergänzt
178*
korr. aus malum
LIII  
[BK 273 Abschnitt B c. 34]
In lege etiam quam predecessores nostri constituerunt · de his qui filios suos fame aut alia aliqua necessitate uendunt · plura habentur [fol. 282r] capitula · Quę omnia hic necesse duximus ponere tamen illum capitulum quod cum sanctis ecclesiasticis regulis · ex maxima parte concordari inuenimus · Id ponere necessarium duximus in quo dicit · Ut quicumque ingenui filios179* suos quod et de ipsis liberis hominibus qui se uendunt obseruari180* uolumus · quamlibet necessitate seu famis tempore181* uendiderint ipsa necessitate compulsi · emptor · si V · solidis182* emit · VI · recipiat si183* X · XII · solidos184* similiter recipiat · aut si amplius secundum suprascriptam rationem augmentum precii consequatur · Sanctus autem gregorius etiam de his qui liberi a185* paganis capti fuerint · si aliquis eos redimerit ipsi qui redempti sunt procurrent ut tantum precium redemptori suo donent · sicut ab eo redempti fuerunt · et in sua libertate permaneant · Si autem ęcclesia eos redimerit · gratissimę aliqua compositione liberi fiant · Quod et nos per regnum una cum consensu et fidelium nostrorum consilio obseruari a regia auctoritate precepimus ·  
179*
korr. aus filas
180*
i korr. (?)
181*
gek. temp
182*
gek. sol
183*
korr. (?)
184*
gek. sol
185*
a mit Einfügungszeichen ergänzt
[BK 287 Prolog]
Karlomannus gratia dei rex ad palacium uernis · Anno dominice incarnationis · DCCCLXXXIIII · Anno autem regni sui · V · indictione186* · II · mense martio187* has capitulas constituit ·  
186*
gek. indict
187*
gek. mar
LII  
[BK 287 c. 2]
Decernimus igitur ut omnes in palacio nostro commorantes et illud undique adeuntes pacifice uiuant · Quodsi aliquis corrupta pace rapinam exercuerit · per nostram regiam potestatem et missi nostri iusionem [fol. 282v] ad palatinam adducatur audientiam ut secundum quod in capitulis antecessorum nostrorum continetur · legali multetur iuditio tripla188* conpositione peracto cum dominico panno ·  
188*
l ergänzt
LIII  
[BK 287 c. 3]
Si quis uero absque seniore aut infra palacium aut circa189* illud degens hoc idem fecerit hunc missus noster adeat · et ad ipsum palacium nostrum iussu nostro uenire precipiat · Quodsi ausu temerario contempserit uenire cuius ad nostram presentiam adducatur subdendis predecessorum nostrorum sanctionibus · Si autem nos et missum nostrum contempserit · et ad nos uenire noluerit · et se defendendo ibi occisus fuerit et aliquis parentum aut amicorum eius · inde faidam fidelibus nostris qui eum occiderint portare uoluerit potestatiue eam ei iurare faciemus · et fideles190* nostros regia nostra auctoritate exinde adiuuabimus ·  
189*
ci korr. (?)
190*
fi korr. (?)
LIIII  
[BK 287 c. 5]
Episcopus in cuius parrochia aliquis consistens aliquid depredatus fuerit · semel et bis atque tertio si necesse fuerit uocabit illum sua admonitione per suum presbiterum canonicę ad emendationem siue compositionem · et ad pęnitentiam vt deo et ecclesię satisfaciat qui lesit · Si autem dispexerit atque contempserit eius admonitionem191* atque saluberrimam inuitationem · feriat illum pastorali uirga hoc est sententia excommunicationis · ut a communione sanctę ęcclesię omniumque christianorum sit separatus usque ad congruam satisfactionem et dignam emendationem · Quam emendationem debebit isdem episcopus seniori illi notum facere · et omnibus suis coepiscopis · ne eum recipiant usque ad satisfactionem [fol. 283r]  
191*
siue compositionem … eius admonitionem von anderer Hand mit Einfügungszeichen ergänzt
[BK 287 c. 6]
De illis autem qui infra parrochiam beneficia et alodem non habent et alterius episcopi parrochiani sunt · et dum ad curtem pergunt · aut de loco ad locum iter faciunt · rapinas et depredationes infra parrochiam faciunt · placuit nobis et fidelibus nostris · ut si ita prope episcopum fuerit factum192* · ut ei depredatio illorum nota possit fieri antequam parrochiam eius exeant · mittat strennuum et prudentem presbiterum qui a sua uice rationabiliter illos ad emendationem uocet · in quo superior modus compositionis et emendationis seruabitur · si uocati uenire noluerint · Si uero uocationem atque admonitionem episcopi superbe contempserint · simili sententia excommunicationis193* feriantur · qua et ille qui infra parrochiam [...] aut beneficia habent · et insuper excommunicentur ne extra parrochia[m]194* exeant antequam superius statuta adimpleant · Quorum excommunicatio seniori illorum et proprio eorum episcopo significanda est · ne eos recipiant antequam illuc redeant ubi rapinam fecerunt195* · Ibique pleniter emendent ·  
192*
u korr. (?)
193*
korr. aus excommunicationes
194*
[···] aut … extra parrochia[m] von anderer Hand mit Einfügungszeichen ergänzt
195*
gek. fecer
[BK 287 c. 8 BK 287 c. 9 BK 287 c. 10]
Placuit nobis et fidelibus pro communi utilitate et instanti necessitate ut nullus episcoporum grauiter ferat si eius parrochianum pro eiusmodi causa depredationis · alter episcopus excommunicauerit · Et quia ad tantum malum funditus eradicandum atque tollendum · et ad tantum196* bonum plantandum · atque statuendum · necesse habet episcopalis auctoritas iudiciali potestati adiuuari · placuit nobis et fidebus [!] nostris in communione197* ut missi dominici suis in locis ex hoc fideliter adiuuent198* et comes precipiat suo uicecomiti · suisque uicariis atque centenariis · ac reliquis ministris rei publice · necnon francis [fol. 283v] hominibus · mundane legis documentis eruditos ut pro amore dei omnipotentis ac pace sanctę dei ęcclesię et fidelitate nostra ex hoc adiuuent quantum melius potuerint · tam per se quam cum ministris ęcclesię · quociens episcopi aut ministri illorum siue etiam ipsi pauperes · super hac re appellauerunt · ita ut ministri ęcclesię habeant auctoritatem sui episcopi · et ministri comitis · habeant auctoritatem sui comitis · Uolumus autem ut si episcopalem aut regiam auctoritatem ausu temerario aliquis pro nihilo duxerit in comitatu consi[...​...]199* etiam iter faciens · aut legaliter quod iniuste abstulerit · emendare contempserit · et rebellis exsistens si ibi occisus fuerit · nulli fidelium nostrorum qui eum occiderunt aliquis faidam portet · neque pro eius morte aliquid componat200* · Si uero aliquis parentum aut amicorum eius · inde faidam portare uoluerit201* · potestatiuę eam ei iurare faciemus · et fideles nostros regia nostra auctoritate exinde202* adiuuabimus ·  
196*
malum funditus … ad tantum von anderer Hand mit Einfügungszeichen ergänzt
197*
o2 korr. (?)
198*
n von anderer Hand mit Einfügungszeichen ergänzt
199*
temerario aliquis … comitatu consi[···​···] von anderer Hand mit Einfügungszeichen ergänzt
200*
gek. compn
201*
korr. aus uoluerint
202*
i korr. (?)
LV203*  
[BK 287 c. 11 BK 287 c. 12]
De nostris quoque dominicis uassallis iubemus · ut si aliquis predas egerit · comes in cuius potestate fuerit ad emendationem eum uenire uocet · Qui si comitem aut missum illius audire noluerit · per fortiam illud emendare cogatur prout lex docet · et quemadmodum in capitularibus · regum tenetur insertum in eodem loco ubi preda commissa fuerit204* · Quodsi proclamauerint se ante presentiam nostram uelle potius quam ante comitem aut per credibiles fideiussores · aut per sacramentum sui melioris hominis · ante nos uenire permittantur · ut ibi talis ratio finem accipiat · Honorem enim talem nostris uassis dominicis concedimus · ut [fol. 284r] ipsi non sicut reliqui manu propria sacramentum iurent sed melior homo illorum et credibilis illud agere non differat · Si autem quę supra diximus dispexerint · et nullo modo emendare uoluerint et in contemptu205* manentes · ibi occisi fuerint · Nullam contra ipsos qui eos occiderint iracundiam nec faidam tenebimus umquam · Quodsi aliquis parentum aut amicorum eorum inde faidam portare uoluerit206* · potestatiue eam ei iurare faciemus · sicut superius est dictum · et nostra regia auctoritate illos iuuabimus · Si uero quod eis comes non secundum legem fecerit · sed pro aliqua iracundia aut inuidia quam ante contra illos tenebat illud fecerit · hoc comes eis ante nos satisfaciat · secundum quod nobis placuerit · quod non ob aliud quam pro rapina sit factum · Ut autem omnis occasio rapinę tollatur uolumus · ut presbiteri qui bonum exemplum caritatis omnibus · ostendere debent · hospitales exsistant · iuxta quod apostolus paulus dicit · Hospitales inuicem sine murmuratione · et humanitatem prebeant iter facientibus quia per hospitalitatem placuerunt207* deo quidam angelis hospitio receptis ·  
203*
korr. aus LVII
204*
korr. aus fuerint
205*
korr. aus comtemptu
206*
korr. aus uoluerint
207*
gek. placuer
LVI208*  
[BK 287 c. 13]
Placuit nobis et nostris fidelibus ut presbiteri suos parrochianos admoneant ut et ipsi hospitales exsistant · ut nulli iter facienti mansionem denegent · et ut omnis occasio rapinę tollatur · nihil carius uendant transeuntibus · nisi quanto in mercato uendere possunt · Quodsi carius uendere uoluerint · ad presbiterum [fol. 284v] transeuntes hoc referant et illius iussu cum humanitate eis uendant ·  
208*
korr. aus LVIIII
LVII  
[BK 287 c. 14]
Volumus ut presbiteri et ministri comitis uillanis precipiant ne collectam faciant · quam uulgo geldam uocant contra illos qui aliquid rapuerint · sed causam suam · ad illum presbiterum referant qui episcopi missus est · et ad illos qui in illis locis ministri comitis existunt · ut omnia prudenter et rationabiliter corrigantur ·  
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 292r] [2]
Capitulare209* quem constituit in papia ·  
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 293r] [15]
X  
[BK 157 c. 3]
Si quis adulter cum adultera conprehensus fuerit secundum edicta legis longobardorum · marito adultere ambo ad uindictam traditi fuerint · si eos quispiam emerit eosque coniunctos in eodem scelere habere repertum fuerit ipsos fiscus adquirat ·  
209*
i ergänzt
XI  
[BK 157 c. 4]
Si quis liber homo uxorem habens liberam propter aliqod crimen aut debitum · seruitio alterius se subdit eademque coniunx manere cum ipso uoluerit · ipsorum procreatio quę tali coniugio sit libertatis statum non omittat si uero ea defuncta fuerit sęcunda uxor et [fol. 293v] tamen libera tali se sciens iunxerit210* coniugio · liberi illorum seruituti subdantur ·  
210*
n mit Einfügungszeichen ergänzt
XII  
[BK 157 c. 6]
Decernimus211* ut quisquis aliter testes212* habere non potuerit · uolumus ut per comitis iussionem quos in suo testimonio necessarios213* quisque habuerit ueritatem prolaturi plublico [!] conuentu adducantur · ut per214* ipsos rei ueritas cum iuramento ualeat inquiri ·  
211*
Das Kapitel ist auf dem Rand mit einem Notazeichen und der Glosse De testibus markiert.
212*
Der Rest der Zeile ist leer, evtl. Freiraum für eine nicht ausgeführte Rubrik?
213*
korr. aus necessarius
214*
per ergänzt
XIII  
[BK 163 c. 1]
Placuit nobis ut si pro quibuslibet culpis atque criminibus quecumque persona tociens215* fuerit correpta ut iam excommunicatione216* episcopali per contemptum dignus habeatur · Commitem suum episcopus sibi consociet et per amborum in consensum huiuscemodi distringatur contemptor : ut iussione episcopi sui oboediens existat · Si uero consensum non dederit bannum nostrum persoluat · Quod si adhuc contumax perstiterit tunc ab episcopo excommunicetur · Si uero excommunicatur corrigi nequiuerit a comite uinculis distringatur quousque nostrum is contemptor suscipiat iudicium · Si uero ita uagus existat vt nequaquam conprehendi possit postquam excommunitatus [!] fuerit et nec sic corrigi neqviuerit res eius fiscus217* acquirat218* ·  
215*
n von anderer Hand ergänzt
216*
korr. aus excommutatione
217*
c korr. (?)
218*
ita ... acquirat auf Rasur von anderer Hand; folgende leere Zeile auch radiert.
XIIII  
[BK 163 c. 4]
Singulis episcopis219* abbatibus abbatissis220* duos concedimus221* aduocatos eosque quam diu aduocationem tenuerint · ab hoste relaxamus ·  
219*
korr. aus episcopus (gek. eps).
220*
korr. aus abbas
221*
conc korr. (?)
XV222*  
[BK 163 c. 5]
Prohibemus ut nemo usuram facere presumat post episcopi sui contestationem · Quod si quis post eius interdictum facere presumpserit · a comitibus sicut supra de contemptoribus precepimus distringantur ·223*  
222*
Das c. XV (= BK 163 c. 5) hat der Schreiber bei der Kopie zunächst ausgelassen. Einem Korrektor scheint dies aufgefallen zu sein. Er hat das Fehlen mit der Notiz hic deest auf dem linken Rand zwischen c. XIIII und XVI (= BK 163 cc. 4, 8) vermerkt. Das fehlende Kapitel hat schließlich Hand X unter den Schriftspiegeln der foll. 293v-294r seitenübergreifend nachgetragen und es auf dem Rand mit einem Zeichen (Kreuz mit vier Punkten) markiert. Oben auf dem rechten Rand, gegenüber von hic deest, hat die nachtragende Hand ein s (= signum?) als ein Verweiszeichen gesetzt.
223*
Prohibemus ut … distringantur · ergänzt
XVI  
[BK 163 c. 8]
Precipimus ut singulę plebes secundum antiquam consuetudinem fiant restauratę quod si224* filii eiusdem ecclesię eas restaurare noluerint a ministris rei publice distringantur ut uolentes nolentesque nostram obseruent preceptionem ·  
224*
si ergänzt
XVII  
[BK 163 c. 10]
De precariis quoque quę a rectoribus ęcclesiarum inrationabiliter225* fiebant suosque successores poena graui obligant226* · ut facta ipsius nequiret dissoluere · precipimus [fol. 294r] ut nemo successor in antecessoris sui pena statuta sit obligatur · sed sue prouidentię sit concessum · et si antecessor eius res ecclesię inrationabiliter distribuit · ab eo ad cuius tenenda sunt reuocentur ·  
225*
b korr. (?)
226*
n korr. (?)
XVIII  
[BK 165 c. 1]
De227* mediocribus quippe liberis228* qui non possunt per se hostem facere · comitum fidelitati committimus229* · ut inter · II uel III · aut IIII · seu si necesse fuerit amplius uni qui melior esse uidetur · adiutorium prebeant ad nostrum seruitium faciendum · De his quoque qui propter nimiam paupertatem neque per se hostem facere nec adiutorium prestare possunt conseruentur quousque ualeant recupere ·230*  
227*
Die Initiale hat der Rubrikator versehentlich eine Zeile zu tief ausgeführt (Zeilenwechsel nach fidelitati). Ein Korrektor hat den Sachverhalt bemerkt, die rote Initiale radiert und schließlich eine neue mit schwarzer Tinte am richtigen Ort positioniert.
228*
li mit Einfügungszeichen ergänzt
229*
t1 ergänzt
230*
recupere · von anderer Hand korr. aus reputare ·
XVIIII231*  
[BK 165 c. 2]
Placet nobis ut liberi homines qui non propter paupertatem sed ob uitandam rei plublicę [!] utilitatem fraudolenter · ac ingeniosę res suas ęcclesiis delegant easque denuo232* sub censu utendas recipiunt ut quousque ipsas res possident hostem et reliquas publicas functiones faciant · Quodsi iussa facere neglexerunt licentiam eis distringendi233* comitibus permittimus · per ipsas res nostra non resistentem munitate ut status et utilitas regni huiusmodi adinuentionibus non infirmetur  
231*
I4 ergänzt
232*
von anderer Hand korr. aus de uno
233*
r mit Einfügungszeichen ergänzt
XX  
[BK 165 c. 3]
Volumus ut similis mensura in laicali ordine · de hac re seruetur · uidelicet si quis alterius proprietatem qui contra234* hostem facere potest emerit · aut quouis modo ad eum peruenerit eique ad utendum eas dimiserit · si neglegens de hoste fuerit per ipsas res a comite distringatur · ut in quocumque puplica non minoretur utilitas  
234*
contra von anderer Hand ergänzt
XXI  
[BK 165 c. 4]
Precipimus de his fratribus qui in nostris et romane finibus paterne seu materne sucedunt hereditati · si contigerit quod unus eorum aecclesiasticę militię sit mancipatus et idcirco is qui sęculariter militare debuerat · ut se [fol. 294v] a deffensione regni nostri subtrahat in nostris finibus partem substanti[ę] in portionem suscipere dissimilauerit · idcirco ut nequeat constringi ubicumque comes suus eum inuenerit · licentiam ei distringendi concedimus · ita ut primum fideiussores donet usque ad palacium suum · et bannum nostrum persoluat · Si uero fideiussores non inuenerit · tam diu sub custodia per comitem teneatur quousque fideiussores inueniat · aut bannum nostrum solutum habeat ·  
XXII  
[BK 165 c. 5]
De liberis uero hominibus qui in alienam potestatem mobilem uero suum transferunt · ut causator eorum eos pignorare non possit · Placet nobis ut res eorum infiscentur quousque uenientes ad audientiam235* iustitiam faciant · Si uero uenire contempserint secundum capitulare domni de eorum rebus agatur · Nam et de ipsis rebus habita existimatione damnum quaesitoris236* sartiatur · Qui uero illud mobile recepit si hoc sacramento probare non potuerit quod propter iustitiam alterius differendam illud non recepisset bannum nostrum persoluat ·  
235*
von anderer Hand korr. aus audientium
236*
gek. qsitoris
XXIII  
[BK 165 c. 6]
De fratribus237* namque qui simul in paterna seu materna238* hereditate commune uiuunt nolentes substantiam illorum diuidere hac occasione · ut unus tantum eorum in hostem uadat · uolumus ut si solus est uadat · Si autem duo sunt similiter239* · Si tres fuerint unus remaneat · et si ultra tres numerus fratrum creuent unus semper propter domesticam240* curam atque rerum communium excolentiam remaneat · Si uero inter eos aliqua orta fuerit contentio quis eorum expeditionem facere debeat · prohibemus ut nemo illorum remaneat · In etate quoque illorum lex per propria seruetur · Similiter241* [fol. 295r]242* et in nepotibus hęc conditio teneatur ·  
237*
a korr. (?)
238*
a1 ergänzt
239*
gek. simil
240*
ti mit Einfügungszeichen ergänzt
241*
Unter dem Schriftspiegel radierte Reklamante mit Text von ca. einer halben Zeile: et in [nepotibus hęc conditio tenea]tur.
242*
Ab diesem Wort Wechsel der Schreiberhand, vgl. die Vorbemerkung.
XXIIII  
[BK 165 c. 7]
Ut in testimonium non recipiantur de his capitulis · id est de libertate de hereditate uel proprietate in mancipiis · et terris siue de homicidio243* et de incendio · illi qui non habent si conuicti fuerint fal[s]um dixisse testimonium · unde secundum legem conpositionem plenam reddere possint ·  
243*
o2 korr. (?)
XXV  
[BK 165 c. 8]
Statuimus ut iuratores omnes simul iurent ·  
XXVI  
[BK 165 c. 9]
Vt qui sacramentum uel debitum ante solis occasum persoluerit securus inde sit ·  
XXVII  
[BK 165 c. 10]
Videtur nobis ut quicumque liber ingeniose se in seruitio tradiderit is qui eum recipit · hoc quod ille qui in seruitium se tradidit · in publico per antiquam consuetudinem facere debuit impleat ·  
XXVIII  
[BK 165 c. 11]
De his qui proprietates suas habent et spontanee alicu [!] delegant · et postea fraudulenter ab alio aliquo ignoranti · precium easdem res uenundantes244* accipiunt · et is cui easdem res traditę fuerunt cognito negotio · annum integrum silens non contradixit · sed per inlusionem tacens sinit emptorem inludere · si infra anni spacium patriam245* ut dictum est fuerit · prior traditio nihil ei ualeat · Ille uero [fol. 295v] qui post primam traditionem res uendiderit · si uiuens conprobatus fuerit · hanc inlusionem fecisse bannum persoluat id est LX · solidos · Si uero bannum non habet unde componat · uerberetur ·  
244*
n2 mit Einfügungszeichen ergänzt
245*
darüber von anderer Hand eine (evtl. wieder getilgte?) unklare Korrektur: lc(?)
XXVIIII  
[BK 165 c. 12]
Quibuscumque per legem propter aliquam contentionem pugna fuerit iudicata preter de infidelitate · cum fustibus pugnent sicut in capitulare dominico constitutum fuit ·