Capitularia - Edition of the Frankish Capitularies

Paris, Bibliothèque nationale de France, Lat. 7561

London, British Library, Egerton 269, London, British Library, Egerton 2832 und Paris, Bibliothèque nationale de France, Lat. 4633

Manuscript description according to Mordek (for London Egerton 269, slightly modified)

Repository
Paris
Bibliothèque nationale de France
Lat. 7561
Digital image available at Gallica
Origin and history
Origin:

10. Jh., Anfang (Mordek), 9./10. oder 10. Jh. (Bischoff); Nordostfrankreich (Mordek), Frankreich (Bischoff)

Provenance:

Corbie (?). Das Gesamtkorpus wurde zu einem unbekannten Zeitpunkt in mehrere Teile zerlegt und getrennt verkauft. Pierre und François Pithou dürften, entgegen der bei Mordek zu findenden Aussage, bereits nicht mehr im Besitz des Gesamtkorpus gewesen sein, da sie das Londoner Einzelblatt offenbar nicht kannten (Tischler 2008 S. 244 f. mit Anm. 152). Das hier beschriebene Fragment, das unabhängig voneinander von D. Ganz und M. Tischler entdeckt wurde, erweitert die bei Mordek genannten, bis dahin bekannten drei Teile um ein weiteres Bifolium (vgl. Tischler 2008, S. 199).

Physical description
Material: Pergament
Number: insgesamt noch 185 foll., hier 2 foll. (gezählt 29-32)
Size: ca. 240-245 × 175 mm
Body text: 175-180 × 115 mm
Lines: 27
Columns: 1
Script: karolingische Minuskel
Contents
Note:

[Für die Mordek noch unbekannte Teilüberlieferung, die daher auch nicht in die Bibliotheca aufgenommen wurde, wurde im Folgenden Mordeks Beschreibung der restlichen Teile der heute versprengten Handschrift herangezogen und geringfügig angepasst.] Der Umfang dieses auch für die Textüberlieferung wichtigen spätkarolingischen Rechtsbuches wird erst aus der Rekonstruktion der heute zerstreuten Teile sichtbar, die immerhin noch 185 Blätter ausmachen. Demnach folgen auf das fränkische Recht der Salier und Ribuarier, dem sich die seltene Lex Saxonum anschließt, der knappe Kapitularienteil mit Erlassen Karls des Großen (in gleicher Abfolge schon in Cod. Montpellier H 136) und Ludwigs des Frommen (bis a. 818/819) sowie weitere Leges (Alamannorum, Baiuvariorum, Burgundionum) und römisches Recht. Vielleicht sind nach der fragmentarischen Divisio regnorum am Schluß noch Kapitularien verlorengegangen.

Daß der (erhaltene) Kapitularienblock von Leges eingerahmt wird, ist keine Besonderheit. Ungewöhnlicher schon scheint die Position der Lex Romana Visigothorum1* gegen Ende zwischen zwei Leges und der danach vorgenommene erneute Rückgriff auf Kapitularienrecht. Dies dürfte die Annahme Kruschs bestätigen, das in zwei Teilen geschaffene Werk (Teil II ab Cod. Paris Lat. 4633, fol. 36, inmitten der Lex Baiuvariorum) sei nicht ursprünglich so geplant gewesen.

  • 29-32
    Fortsetzung der Divisio regnorum (a. 806), Prolog ab portionem contentus - c. 15 Anfang curam et defensionem (MGH Capit. 1, Nr. 45, S. 127 Z. 10 - S. 129 Z. 27), Anfang in der Hs. London Egerton 269, fol. 17v.

1*
Es handelt sich bei dem Text nicht um die Lex Romana Visigothorum, sondern um die Epitome Aegidii.


Transcription

Editorial Preface to the Transcription

Transkriptionsvorlage: Die Transkription wurde erstellt nach hochauflösenden Farbdigitalisaten der Bibliothèque nationale de France.

Schreiber

Das hier transkribierte Bifolium (S. 29-32) gehörte ursprünglich zu der heute versprengten Handschrift London, British Library, Egerton 269 und Egerton 2832 sowie Paris, Bibliothèque Nationale, Lat. 4633 und wurde von derselben Hand geschrieben, die auch in den anderen Teilstücken anzutreffen ist.

Buchstabenformen

Einzelbuchstaben: Öfters Verwendung von cc-a (z.B. S. 29, Z. 13: Italiam, ebd. Z. 14: nomina) und Majuskel-N (z.B. S. 29, Z. 16: alamanie). Zwischen Doppel-s wurde oft ein sehr großer Abstand gelassen (z.B. S. 30, Z. 1: necessitas).

Gliederungsmerkmale

Die Divisio regnorum (BK 45) war in der Hs. kein Bestandteil des Kapitularienblocks, sondern folgte erst am Ende im Anschluss an die Lex Burgundionum. Da der Text allerdings wegen Blattverlustes in c. 15 fragmentarisch abbricht, ist unklar, ob evtl. noch weitere Kapitularien folgten. Der Text beginnt in der Hs. London, British Library, Egerton 269 auf fol. 17v mit der Rubrik INCIPIT DIUISIONES REGNORUM. Der erste Teil des Textes, der die eigentlichen Teilungsmodalitäten enthält (BK 45 cc. 1-5), ist lediglich durch vereinzelte Initialen in Absätze unterteilt, die sich am Anfang von BK 45 c. 2 (in ehemals roter Tinte) und c. 3 (in Texttinte) befinden. BK 45 c. 1 beginnt hingegen mitten im Fließtext und ist nicht als neuer Textabschnitt kenntlich gemacht, ebensowenig BK 45 cc. 4 und 5. Eine Kapitelzählung, jeweils am Rand in ehemals roter, heute schwarz erscheinender Tinte, setzt erst mit BK 45 c. 6 ein und wird nicht konsequent durchgeführt: BK 45 c. 6 wird als CAP. I gezählt, cc. 7-9 als II-IIII, danach setzt die Zählung erst wieder mit VIII (= BK 45 c. 11) ein. Die übrigen Kapitel wurden offensichtlich nicht gezählt. Die Zählung erfolgte wohl erst nachträglich, da der Text nicht durch Absätze strukturiert wird; lediglich die Anfangsmajuskeln einzelner Sätze (manchmal mit dem Anfang eines Kapitels nach BK zusammenfallend) wurden etwas größer geschrieben oder nachträglich (wohl im Zusammenhang mit der Kapitelzählung) mit roter Tinte übermalt.

Benutzungsspuren

Auf S. 29 am oberen Rand steht von neuzeitlicher Hand (nach Tischler 2008 S. 244 die Hand Pierre Pithous) Testamentum Karoli Magni. Auf S. 32 findet sich am unteren Seitenrand eine größtenteils verwischte Federprobe (spätmittelalterlich?): clerici tempore p...sch(?)...di/li(?) debent poe... pileos s... S... dne(?) qu...m.

Sonstiges

Die Schrift auf S. 30 und S. 31 ist teils durch Feuchtigkeitseinfluss verlaufen, teils verblasst, so dass sich manche Passagen am Digitalisat nur schwer entziffern lassen. An einigen Stellen verursachen Pergamentlöcher kleinere Textverluste, z.B. auf S. 32 Z. 17: [a]uxilium.

[p. 29] [1]
[BK 45 Prolog BK 45 c. 1]
  portionem contentus iuxta ordinationem uestram et fines regni sui qui ad aliegenas extenduntur cum dei adiutorio nitatur defendere et pacem atque caritatem cum fratre custodire diuisiones uero a deo conseruati atque confirmandi imperii uel regni nostri tales facere placuit ut aquitaniam excepto1* pago turico cum uuasconia et quicquid inde ad occidentem atque hispaniam respicit et de ciuitatem niuernis que est2* sita super fluuium ligerem cum ipso pago niuersem pagum ualensem cabilionensem · lugdonensem · soboiam · moriennam daramtasiam montem cinisium uallem setgusianam que ad clusas pertinet et inde per terminos italicorum montium usque ad mare hos pagos cum suis ciuitatibus et quicquid ab eis contra meridiem et3* occidentem usque ad mare uel usque ad hispaniis continetur hoc est illum portionem burgundię · id est prouintiam ac septimaniam uel negotiam chodouuico [!] dilecto filio nostro consignauimus ˙  
1*
gek. excep
2*
korr. (?)
3*
korr. (?)
[BK 45 c. 2]
Italiam uero que et longobardia dicitur et baiouariam sicut tasilo tenuit excepto duabus uillis quarum nomina sunt ingultestat et hlutarahof quas nos quondam tassilone beneficiauimus et pertinunt ad pagum qui4* dicitur nordcauue5* · et partem alamanie que in australi parte ripa danubiis fluminis est et de fonte danubi currente limite usque ad renum fluuium in confine pagorum chledcauuę et heccauuę in loco qui dicitur engi et inde per renum fluuium sursum uersus usque ad alpaes · quicquid intra os terminos fuerit6* et ad meridiem uel occidentem respicit una cum ducatur [!] aeriensi pippino dilecto filio nostro ·  
4*
gek. q
5*
d ergänzt
6*
korr. aus fur
[BK 45 c. 3 BK 45 c. 4 BK 45 c. 5]
Quicquid autem de regno7* nostro extra os terminos fuerit · id est frantiam et burgundiam excepto illa parte quam chlodouico didimus atque alamaniam8* excepto portionem quam9* pippino adscripsimus austriam · et niustriam turingiam saxaniam frisiam et partem10* baiouariae que dicitur nordgaui dilecto filio nostro carolo11* concessimus · Ita ut carolus et chlodouuicus · [p. 30] uia[m] habere possint in i[ta]liam ad auxilium fer[e]ndum fratri suo s[...]a necessitas extiterit · Carolus per [ua]llem agust[..]tem quę ad regnum pertinet · chlodouuicus per ualla[m] segusiam · Pipinus uero exitum · et ingressum per alpes noric[a]s atque curiam ˙ H[e]c autem tali ordinatione dispon[..][ant] si carolus qui mai[or] natus est prius quam cęteris fratres sui diem obierit pars regni quam hab[e]at diuiditur inter pippinum et chlouicum sicut quandam diuisum est inter nos et fratrem nostrum Carlomann[u]m quomodo ut pipinus portionem habeat quam frater noster carlomannus habuit chlodiuicus uero illam partem accipi[a]t quam nos in illam portione suscipimus · Si autem carolo et chlodouico uiuentibus pippinus debitum sortis humane conpleuerit · Carolus et chlodouicus diuidant inter se regnum quod ille habuit et eo diuisio tali modo fiat ut ab ingressu italie per agustam ciuitatem [.]ccipiat · carolus eboreiam uercellis papiami [!] et inde per padum fluuium [ter][....] currente usque ad finem regensium et ipsam regiam et ciui[ta]tem nou[am] atque mutinam usque ad terminos sancti petri has c[...]tates cum suburbanis et terratoriis [!] suis atque comitatibus que ad ipsas pertinent et quicquid inde romam pergenti ad leuam respicit de regno quod12* pipinus hab[ui]t una cum ducatu spolitano hanc portionem quod prediximus accipiat carolus · Quicquid autem a prędictis ciuitatibus uel comitatibus romam eunti a dextram iacetur de predicto regno id est portionem quę remansit de regione transpadane una cum tuscane ducatu usque ad mare australe et usque ad prouintiam · hoc chlouicus13* ad aumentum [!] sui regni sortiatur · quod si ceteris superstitibus · chlodouuicus fuerit defunctus eam partem burgundiae quam regno eius adiuncximus cum prouintia et septimania siue negotiam [!] usque ad hispaniam pippinus accipiat · Carolus uero aquitaniam atque uuasconiam · quod si tal[i]s filius cuiuslibet horum trium fratrem · natus fuerit quam populus elegere uellit · ut patri suo succedit in regni hereditate uolumus · [p. 31] ut omnia consentiunt patrui ipsius14* pueri et regnare permittant filium fratris sui in portione regnare quam pater eius frater eorum habuit ·  
7*
de regno korr. aus [†]gno
8*
a2 korr. (?)
a3 korr. (?)
9*
ua korr. (?)
10*
korr. aus partę
11*
korr. aus cal
12*
gek. qd ohne erkennbaren Kürzungsstrich
13*
folgt getilgtes fuerit defunctus
14*
gek. ips
CAPITULUM I  
[BK 45 c. 6]
Post hanc nostrae auctoritatis dispositione placuit inter predictos filios nostros statuere atque precipere propter pacem et concordiam quam inter eos permanere perpetuo desideramus ut nullus eorum fratris sui terminos uel regni limites inuadere presumat · nequę fraudulenter ingrediantur bandum [!] eius regnum uel marcas minuendas sed adiuuet unusquisque illorum15* fratrem suum et auxilium ei ferat contra inimicos eius iuxta rationem et possibilitatem siue infra patriam siue contra exteras nationes ·  
15*
korr. aus un
II  
[BK 45 c. 7]
Neque aliquis illorum hominem fratris16* sui quamuis pro culpis aliquibus ad se confugientem suscipiat · Nec intercessionem quidem pro eo fatiat quia uolumus ut cuilibet homo pecans et intercessiones indiens [!] intra regni domini sui uel ad sancta loca uel ad honoratos homines confugiat et inde iuxta intercessione mereatur ·  
16*
gek. fris ohne erkennbares Kürzungszeichen
III  
[BK 45 c. 8]
Similiter17* precipimus ut quemlibet liberum hominem qui dominum suum contra uoluntatem eius dimiserit et de uno regno in aliud profectus neque ipse rex suscipiat neque hominibus suis consentiat ut talem hominem uel recipiant uel iniuste retinere presumat hoc non solum de liberis sed etiam de seruis fugitiuis statuimus obseruandum ut nulla discordiis relinquatur occasio ·  
17*
gek. Simlt
IIII  
[BK 45 c. 9 BK 45 c. 10]
Quapropter percipiendum nobis uidetur ut post nostrum ex hac mortalitate discessum homines unuscuiusque eorum accipiant benefitia unusquisque in regno domini sui et non in alterius · Ne forte per hoc si aliter fuerint scandalum aliquid possint accedere hereditatem suam habeat unusquisque hominum illorum · absque contradictione in quocumque regno hoc eum legitime habere contingerint18* · [!] unusquisque liber homo post mortem domini sui licentiam h[a]beat se commendandi inter haec tria regna ad quem u[olue]rit similiter et ille qui nondum alicui commendatus est [p. 32]  
18*
i1 korr. (?)
VIII  
[BK 45 c. 11 BK 45 c. 12 BK 45 c. 13 BK 45 c. 14 BK 45 c. 15]
De traditionibus [autem] atque uenditionibus que inter partes fieri solent precipimus ut nullus ex tribus fratribus suscipiat de regno alt[e]rius a quolibet homine traditionem seu uinditionem rerum inmobilium hoc est terrarum uinearum atque siluarum seruorumque qui iam19* [ca]ssati sunt siue terrarum rerum que hereditatis nominem20* censentur excepto21* auro argento gemmas armis ac uestibus · Necnon et mancipiis non cassatis et his speciebus quę proprię ad negotiatoribus pertinere noscuntur · Ceteris uero liberis hominibus hoc minime interdicendum uindicauimus · Si quę autem femine sicut fieri solet inter partes et regni limites fuerint ad coniugium postulate non deregentur iuxte poscentibus sed liceat eas uicissim dare et accipe et adfinitatibus populos inter se sociari ipse uero femine potestatem habeant rerum suar[...] regno unde exierant quamquam in alio propter mariti so[ti]et[..]em [...]itare debent22* De obsidibus autem qui propter23* credentias dati sunt et [...]bis [..]uersa loca ad custodiendum distinati uolumus ut ille rex in cuius regn[.] sunt absque uoluntate fratris sui de cuius regno sublati sunt in patria[m] eos redire non permittat sed potius in futurum in suscipiendis obsidibus alter alteri mutuum ferat [.]uxilium si frater fratrem hoc facere rationabiliter postulauerit id est iubemus et de his qui pro24* suis fatinoribus in exilium misse uel mittendi sunt · Si causam uel intentio siue contrauersia25* talis inter partes propter terminos aut confinio regnorum orta fuerit que hominum testimonio declarari uel difinire non possit · tunc uolumus ut ad declarationem dubiae iuditio crucis dei uoluntas et rerum ueritas inquiratur · Nec umquam pro tali cuiuslibet generis pugna uel campus ad examinationem iudicetur · Si uero quislibet homo uno regno26* hominem de altero regno de infidelitate contra fratrem27* domini sui aput dominum suum accusauerit mittit eum d[...]nus eius ad fratrem suum ut ibi probet quod de homin[.] illius dixit28* Super [....]omnia29* autem iubemus atque precipimus ut ipsi · III · fratres curam et defensionem30*  
19*
korr. aus [†]am
20*
gek. nome
21*
gek. excep
22*
korr. aus debeant
23*
gek. prop
24*
korr. (?)
25*
a1 korr. (?)
26*
n korr. (?)
27*
t korr. (?)
28*
gek. dix
29*
gek. oma ohne erkennbares Kürzungszeichen.
30*
An dieser Stelle bricht der Text fragmentarisch ab.