Capitularia - Edition of the Frankish Capitularies

Novara, Archivio Storico Diocesano, XXX

Manuscript description according to Mordek

Repository
Novara
Archivio Storico Diocesano
XXX
Siglum No
Origin and history
Origin:

9. Jh., 3. Drittel (Mordek, Bischoff), foll. 268-274: 10. Jh., 1. Hälfte (Mordek), 9./10. Jh. (Bischoff); Novara (so auch Bischoff, "mit Nachwirkung französischer Schulung").

Provenance:

Alte Signatur: 66

Physical description
Material: Pergament
Number: 282 foll.; Kapitularienlage foll. 268-274 (IV-1)
Body text: 390 × 285 mm
Body text: 320 × 230 mm
Quires: Die Lage mit unserem Kapitular (foll. 268-274) ist etwas jünger als das nach 863 (Synode von Mailand) in Novara entstandene Hauptkorpus der Hs. (für alle codicologischen Einzelheiten siehe die vorzügliche Beschreibung von Cau).
Lines: 37
Columns: 2
Script: karolingische Minuskel
Decoration:

Rubriken (Capitalis rustica) in brauner Texttinte. Fol. 117r: zwei Epitaphien des Grammatikers Stephan von Novara († nach 985; nach 952 bis 970 an der Würzburger Domschule tätig), zusammen mit einem dritten, in Cod. Würzburg, Universitätsbibliothek, M. p. th. q. 6, fol. 115v erhaltenen Epitaph desselben Autors u. a. ed. K. Strecker, MGH Poetae 5 (1937) S. 555 f.

Contents
Note:

Aus dem kanonistischen Inhalt der Gesamths. sind bekannt das zu Beginn eingefügte Fragment der Collectio Vaticana (Cod. Vatikan Vat. Lat. 1342 u. a.), die auch in Cod. Vatikan Vat. Lat. 1322 sichtbare Sammlung mit Aktenstücken zum Konzil von Chalkedon (a. 451), das Unikat der Aktensammlung in Sachen Eutyches (Collectio Novariensis de re Eutychis), die Teilüberlieferung der Concordia canonum des Cresconius (Titel [= Adnotatio canonum sanctorum patrum], Praefatio und Titelverzeichnis) (Kopie aus Cod. Novara LXXI [9. Jh., 2. Hälfte; Novara]), die nur hier erhaltene Ankündigung einer dritten Redaktion der Dionysiana, die Dionysio-Hadriana und die nach ihrer Vorlage Cod. Novara LXXXIV (8. Jh., 2. Hälfte) benannte Sammlung der Hs. von Novara. Cod. Novara XXX widerfuhr eine Ehre, die bislang nur wenigen kanonistischen Hss. zuteil wurde: Die meisten ihrer Texte sind als eigenes historisches Werk ganz oder in Variantenauszügen gedruckt bei A. Amelli, Spicilegium Casinense complectens Analecta sacra et profana 1, 1-3 (Montecassino 1888-1893).
Abgesehen vom Schlußstück der Synode von Mailand a. 863 dienten folgende Texte als Vorlage für den oben beschriebenen Cod. Novara XV:

  • 118r-232v
    Collectio Dionysio-Hadriana (ed. Amelli, Spicilegium, S. 200-252); davor (116r-117r) und nicht in Cod. Novara XV übergegangen: die Vorreden des Dionysius Exiguus zur zweiten und dritten Redaktion seiner Konziliensammlung, metrische Vorrede und Symbol des Konzils von Nikäa (ed. Amelli, Spicilegium, S. 197-199).

  • 233r-265v
    Sammlung der Hs. von Novara (ed. Amelli, Spicilegium, S. 255-326 und G. Martínez Díez, La Colección del ms. de Novara, in: Anuario de Historia del Derecho Espanol 33 [1963] S. 411-538, zur Hs. S. 395 f.).

  • 265v-267v
    Constitutum Pseudo-Silvestri (ed. Amelli, Spicilegium, S. 326-330 und Migne, PL 8, Sp. 829-839).

  • 268ra-rb
    Konzil von Quierzy (a. 853) (MGH Conc. 3, S. 297). Die vier Kapitel, von Hinkmar von Reims verfaßt und von der Synode von Quierzy gebilligt, erhielten zwar die Approbation König Karls des Kahlen (vgl. Annales Bertiniani, ed. F. Grat u. a. [Paris 1964] S. 67), sie befassen sich aber ausschließlich mit dem dogmatischen Problem der Prädestination und sind daher, ähnlich wie die Libri Carolini, nicht als Kapitular im eigentlichen Sinne aufzufassen. Bezeichnenderweise werden sie hier in dieser alten Überlieferung wie auch sonst durchweg in kirchenrechtlichem oder theologischem Ambiente tradiert, in der Dacheriana-Hs. Ivrea XXXVIII (20) (9. Jh., etwa 3. Viertel; wohl Oberitalien), fol. 8r nach dem Konzil von Pavia (a. 850) (fol. 73r-v übrigens Ansegis 1, 75), in der oben behandelten Hs. Berlin Phill. 1737, foll. 50v-51r nach dem Konzil von Savonnières (a. 859), in der theologischen Sammelhs. Vatikan Reg. Lat. 191 (9./10.Jh.; Reims), foll. 52v-53r und inkorporiert in Florus von Lyons Libellus de tenenda immobiliter scripturae veritate (c. 2; Migne, PL 121, Sp. 1085 f.), vgl. MGH Conc. 3, S. 295 f. Die vier Kapitel fehlen denn auch in der Reimser Sammlung des Cod. Berlin Phill. 1762 + Den Haag D 10 2, wo man sie erwarten sollte, wenn sie als Kapitular gegolten hätten.

  • 268rb-272va
    Konzil von Valence (a. 855), ohne Subskriptionen (MGH Conc. 3, S. 351-365).

  • 272va-273vb
    Konzil von Saint-Laurent-lès-Macon (a. 855) (ed. Amelli, Spicilegium, S. 330-333 und MGH Conc. 3, S. 375-378).

  • 273vb-274ra
    Nikolaus I., JE 2697, cc. 1-2 mit der redigierten Einleitung: Hęc (c nachgetragen) uero quę secuntur domnus apostolicus nobis rescribere curauit. Nosque lothario regi cum aliis quam plurimis capitulis de praesenti sinodo dirigere (re nachgetragen) curauimus (ed. Amelli, Spicilegium, S. 333 und MGH Epp. 6, S. 618 Z. 28 - S. 619 Z. 9).

  • 274ra
    (Andere Hand) CAP. II INSERUNTUR IN CANG.CONCIL. Statuimus ideo ut nullus de ordinibus - penitus maneat (ed. Amelli, Spicilegium, S. 333).

  • 274ra-vb
    (Andere Hand) Cap. I-XIII - Hlotharii capitulare de expeditione contra Sarracenos facienda (a. 847), nur hier und im abhängigen Cod. Novara XV überliefert: INCIPIT SYNODUS HABITA F<R>ANCIA TEMPORE DOMNI HLOTHARII IMPERATORIS PRO EDIFICATIONE NOVȨ ROMȨ. Quia diuina pietas nos et - et sigiricus (ed. Amelli, Spicilegium, S. 334-336; MGH Capit. 2, Nr. 203, S. 65 Z. 28 f., S. 65 Z. 35 - S. 68 Z. 21 und MGH Conc. 3, S. 135-139, zur Hs. S. 134; vgl. Böhmer - Zielinski Nr. 46).

  • 275r-277v
    Gregor I., Regula pastoralis, Teil 1, bis einschließlich c. 6; Teil 2, c. 1 (Migne, PL 77, Sp. 13-20 und 25-27).

  • 277v-280r
    Florilegium De baptismi officio (ed. Amelli, Spicilegium, S. 337-341; Text 2 bei Keefe, Carolingian Baptismal Expositions, S. 179 f.); verwandt mit jenem Text, den Erzbischof Odilbert von Mailand 812 in seiner Antwort auf Karls des Großen Taufanfrage verwendete (ed. F. Wiegand, Erzbischof Odilbert von Mailand über die Taufe. Ein Beitrag zur Geschichte der Taufliturgie im Zeitalter Karls des Grossen [Studien zur Geschichte der Theologie und der Kirche 4, 1, Leipzig 1899] S. 27-37 mit Quellenanalyse).

  • 280r-v
    Isidor von Sevilla, Etymologiae, VII, 12, 1-14 (ed. Amelli, Spicilegium, S. 341-343 und Lindsay).

  • 281r-282r
    Konzil von Mailand (a. 863) (ed. Amelli, Spicilegium, S. 343 f. und Maassen, Eine Mailänder Synode, S. 306-308).

Bibliography
References:
Catalogues:
  • N. Colombo, in: G. Mazzatinti - A. Sorbelli, Inventari dei Manoscrittidelle Biblioteche d’Italia 6 (Forlì 1896) S. 75-77 Nr. 15
Images:
  • Cau, Scrittura e cultura a Novara, Tav. XV (fol. 47r), XVIa und b (foll. 97r und 268r, Ausschnitte)


Transcription

Editorial Preface to the Transcription

Transkriptionsvorlage: Scan von Mikrofilm in ausreichender Qualität.

Schreiber

Am hier transkribierten Stück (BK 203) waren zwei Hände beteiligt, die klar voneinander geschieden werden können. Die erste Hand (A) hat das Incipit und die c. 1-3 geschrieben, den Rest des Kapitulars die zweite Hand (B). Hand B ist insgesamt deutlich gedrungener als Hand A, schreibt mit einer breiteren Feder und ist auch in den Buchstabenformen unterschiedlich (z.B. e, g). Beide Schreiber kopieren den Text in einer gut lesbaren karolingischen Minuskel. Ein Korrektor hat an wenigen Stellen im von Hand B geschriebenen Teil den Text verbessert.

Gliederungsmerkmale

Das Incipit des Stücks wurde in Capitalis rustica verfasst und wird mit einer I-Initiale eingeleitet. Die 13 Kapitel werden von I bis XIII durchgezählt, wobei nur bei c. 1 vor der Kapitelnummer Cap steht. Die Namenslisten am Ende des Stücks sind durch eine Leerzeile abgetrennt und beginnen mit einer H-Initiale, wodurch sie optisch deutlich als selbstständiger Teil erscheinen. Alle Kapitel werden jeweils durch eine schlichte Initiale eingeleitet. Die Namenslisten sind innerhalb von fol. 274vb vierspaltig angelegt.

[fol. 274ra] [26]
INCIPIT SYNODUS HABITA FANCIA [!] · TEMPORE DOMNI HLOTHARII · IMPERATORIS · PRO EDIFICATIONE NOUĘ ROMĘ :  
Capitulum · I ·  
[BK 203 c. 1]
Quia diuina pietas nos et Karissimum filium nostrum ad commune colloquium peruenire concessit · Prudentię deuotionique uestrę de quibus hic tractauimus et definiuimus breuiter intimauimus ·  
 · II ·  
[BK 203 c. 2]
Nulli dubium est quod peccatis nostris atque flagitiis merentibus tantum malum in ecclesia christi contingerit · ut et ipsa romana ecclesia quę capud1* est christianitatis infidelium manibus traderetur · et per omnes fines regni nostri fratrumque nostrorum2* [fol. 274rb] paganorum populus preualeret · Idcirco necessarium ualde iudicauimus · ut omnia in quibus maxime deum a nobis offensum esse cognoscimus · ipsus [!] adiuuante misericordia corrigamus · et ut per satisfactionem congruam3* diuinam studeamus placare4* iusticiam · quatinus quem iratum5* sensimus placatum habere possimus ·  
1*
korr. aus caput
2*
orum korr. (?)
3*
r ergänzt
4*
korr. aus placere
5*
quem iratum korr. aus q[†]m[†]ratum
III ·  
[BK 203 c. 3]
Hac de causa uolumus et omino [!] proponimus · ut quicquid in ecclesiis christi locisque sacratis per neglegentiam hucusque aliter fuit quam debuit · in quantum adiuuat superna pietas emendetur ·  
IIII6*  
[BK 203 c. 4]
Et inprimis monachi qui ordinem suum per desidiam aut cupiditatem seu secularem ambitum7* deseruerunt8* admoniti ab episcopis · et abbatibus emendentur ; quodsi audire contempserint .' seuerius districti suum ordinem repetere compellantur ; qui uero per inopiam a suo proposito deuiauerunt9* · si ipsa inopia per necessitatem10* generale contigit · prout potest fieri emendetur donec largiente domino melius atque perfectius talem inopiam emendare possimus ; Si uero per duriciam aut neglegentiam prelatorum euenit prelati ipsi diligenter admoniti si emendauerint bene · si emendare noluerint .' ab ipsa prelatione remoueantur · Similiter et in canocis [!] atque sanctimonialibus obseruandum esse sancimus ·  
6*
Ab diesem Wort Wechsel der Schreiberhand, vgl. die Vorbemerkung.
7*
ambitum von anderer Hand ergänzt
8*
gek. deseruert
9*
gek. deuiauert
10*
tem von anderer Hand ergänzt
V  
[BK 203 c. 5]
Quia in dehonoratione11* sanctorum locorum deum frequenter offendimus · Uolumus atque statuimus · ut quicquid ab ęcclesiis christi iniuste et inracionabiliter nostro tempore ablatum esse cognoscitur · pristinę potestati competenti ordine restituatur ·  
11*
in dehonoratione korr. aus inde onoratione
VI  
[BK 203 c. 6]
Volumus eciam12* · et diligentissime precipimus obseruandum ut episcopis13* singuli in suis parroechiis diligenter examinent · et sollicite14* inuestigent quicumque publicis sint inretiti15* flagitiis hoc est incestos · adulteros sanctimonialium · stupratores16* · uel qui eas eciam in coniugium acceperunt17* · homicidas · sacrilegos alienarum rerum peruasores · atque predones et hoc per omne regnum nostrum sollicite examinetur · ut quicumque tales fuerint inuenti · pęnitentię puplice [fol. 274va] subdantur · aut si hoc noluerint ab ęcclesia separentur · donec a suis flagitiis corrigantur · similiter de illis fiat qui in clericatu fuisse et postea commam [!] sibi crescere18* dimississe noscuntur ;  
12*
eciam ergänzt
13*
Laut Hartmann W 1984, S. 136 wurde das Wort zu episcopi korrigiert. Eine Korrektur ist auf dem vorhandenen Scan allerdings nicht erkennbar.
14*
e korr. (?)
15*
e korr. (?)
16*
Laut Hartmann W 1984, S. 136 wurde das Wort aus stuptores korrigiert. Ob das schwungvoll über das p geschriebene offene a mit weitem Abstrich nachträglich hinzugefügt wurde, kann anhand des vorhandenen Scans allerdings nicht verifiziert werden.
17*
gek. accepert
18*
korr. aus cresscere
VII  
[BK 203 c. 7]
Quia pro peccatis nostris et offensionibus aecclesia19* beati petri hoc anno a paganis uastata est et direpta · Omni desiderio et summa instancia elaborare cupimus qualiter ęcclesia restauretur · et deinceps ad eam paganorum accessio20* prohibeatur · Itaque decernimus et hoc apostolico per litteras nostras et missos mandamus ut murus firmissimus circa ęcclesiam beati petri construatur ; ad hoc · uero opus collationem peccunię ex omni regno nostro fieri uolumus · ut tantum opus quod ad omnium gloriam pertinet .' omnium subsidio compleatur ·  
19*
korr. aus aecclesię
20*
korr. aus accersio
VIII  
[BK 203 c. 8]
Admonendi erunt21* episcopi per omnem regnum domni imperatoris hlotharii · ut predicent in ęcclesiis suis et ciuitatibus eos qui sine beneficiis sunt22* · et alodos · atque peccunias habent · atque cohortando23* · et incitando suadeant · ut sicut illi facturi sunt24* qui beneficia possident · ita ipsi eciam de peccuniis suis collationem faciant ad murum faciendum circa25* aecclesiam beati petri apostoli rome · eo quod hoc deceat26* plurimum ut matrem27* filii honorent · et in quantum ualent tueantur atque defendant ·  
21*
gek. ert
22*
gek. st
23*
korr. aus coartando
24*
gek. st
25*
korr. aus circum
26*
korr. aus doceat
27*
korr. aus matr[†]m
VIIII  
[BK 203 c. 9]
Decretum28* quoque et confirmatum habemus ut karissimus filius noster cum omni exercitu italię · et parte ex francia · burgundia · atque prouincia · in beneuentum proficiscantur · ut inde inimicos christi sarracenos · et mauros eiciat · tam propter hoc quod ipse populus nostrum auxilium expetit quam propterea quod certissime nouimus si infideles illam terram obtinuerint eos romaniam quod absit29* et magnam partem italię inuasuros ; Ipse uero filius noster ita ire debebit · Ut VIII kalendis30* februarii31* ad papiam cum exercitu ueniat · medio marcio ad alarinum perueniat ·  
28*
korr. aus De[†]retum
29*
korr. aus abscit
30*
gek. kl
31*
gek. febr
X  
[BK 203 c. 10]
Summopere iubemus et modis omnibus obseruandum ceusemus32* · ut quicumque illuc ibunt33* · †† sine predatione christiani populi uadant · quoniam propter hoo [!] magnum nobis malum accidisse34* non dubitamus · [fol. 274vb]  
32*
korr. aus [†]. Laut Hartmann W 1984, S. 137 wurde das Wort aus cencemus korrigiert, was anhand des vorhandenen Scans allerdings nicht verifiziert werden kann.
33*
gek. ibt
34*
korr. aus acci[†]
XI  
[BK 203 c. 11]
Missos quoque nostros constitutos habemus petrum uenerabilem episcopum · anselmum uocatum episcopum · et uuitonem inlustrem comitem qui in beneuentum ad sigenulfum · et radalgisum uadant · et eos inter se pacificent · legesque et condiciones pacis aequissimas inter eos decernant · et regnum beneuentanum si pacificati fuerint inter eos ęqualiter diuidant · atque ex nostra parte eis securitatem · et consensum honoris sacramento confirment · et ab eis similiter ad nostram partem adiutoriumque filii nostri expulsionemque sarracenorum sacramentum accipiant ·  
XII  
[BK 203 c. 12]
Sergio quoque magistro militum mandamus ut ipse pacis auctor inter illos · et auxiliator filii nostri existat · Similiter apostolico · et petro uenaeciarum duci ut adiutorium ex pentapolim · et uenecia35* nauali · expedicione faciant ad opprimendos in beneuento36* sarracenos ·  
35*
e1 korr. (?)
36*
e2 korr. (?)
XIII  
[BK 203 c. 13]
Ut autem hęc omnia competenter implere possimus ieiunio triduano per omne regnum nostrum deuotissime christi misericordiam pro nostris peccatis exorandum censemus ·  
Haec sunt37* nomina eorum qui in italia beneficia habent [fol. 274vba]  
37*
gek. st
[BK 203 Epilog 1]
rataldus reinboldus eberhardus38* · Beringarius Liutfridus humfridus · hrotfridus · teotboldus · fulcradus39* Cunibertus bodradus · hilpericus · bebo grozmannus40* ; meinardus [fol. 274vbb]  
38*
h ergänzt
39*
mit Zirkumflex über dem ersten u
40*
s korr. (?)
Isti nihil habent in italia ·  
[BK 203 Epilog 2]
harduicus · amolo agilmarus · audax heiminus Boso uuilelmus · Ioseph · erlardus · dauid Ebo hartbertus · riconsindus · remigius teotgaudus · Eicardus · [fol. 274vbc] Aquinus Sigericus heribertus heimericus Milo hucboldus · De comitibus Gerardus · Aldricus Fulcradus Ottramnus Ermenoldus Albericus filius richardi41* beieri · Arnulfus · Odolricus · Engilramnus · [fol. 274vbd]  
41*
gek. richdi
In prima scara sunt42* missi ·  
42*
gek. st
[BK 203 Epilog 3]
Ebrardus · UUito · Liutfridus adalgisus signiferi · bernardus Albericus et bebbo ·  
In secunda scara sunt43* missi ·  
43*
gek. st
[BK 203 Epilog 4]
UUito · Et adalbertus Signiferi · UUicfredus · Et autramnus comites44* · heribrandus45* Farulfus · hilpericus46* · Et tresegius ·  
44*
gek. comts
45*
korr. aus heribrano
46*
korr. aus hilperic[†]s
In scara francisca sunt47* missi ·  
47*
su ergänzt
[BK 203 Epilog 5]
gerardus Fulcradus Et ermenoldus · Signiferi beieri · Arnulfus · hucboldus · Aquinus · Et sigiricus ·