Capitularia - Edition der fränkischen Herrschererlasse

Nürnberg, Stadtbibliothek, Cent. V, App. 96

Beschreibung der Handschrift nach Mordek

Aufbewahrungsort
Nürnberg
Stadtbibliothek
Cent. V, App. 96
Sigle: N
Digitalisat verfügbar bei Stadtbibliothek Nürnberg
Zum Artikel in der Rubrik "Sammlung des Monats"
Entstehung und Überlieferung
Entstehung:

9. Jh., 1. Hälfte (Mordek), 9. Jh., 2. Drittel (Bischoff); möglicherweise von einem westfränkischen Schreiber im deutsch-insularen Gebiet (J. Hofmann 1952, S. 134 laut Bischoff)1*, mittleres Deutschland (?) (Bischoff 2004)

Provenienz:

Dombibliothek Würzburg (1r: CLXXV, darunter: Sexternuli quinque legalium [15. Jh.]). 1854 aus dem Eigentum des Nürnberger Historikers Dr. Maximilian Moritz Mayer versteigert und vom Magistrat der Stadt Nürnberg für die Stadtbibliothek gekauft. Vorderdeckel Innenseite unten 292 (alte Signatur?).

Äußere Beschreibung
Material: Schafpergament
Umfang: 39 foll.
Maße: ca. 225 × 140 mm
Schriftraum: ca. 190 × 105-110 mm
Lagen:
2 IV16 + (III+l)23 + (III+2)31 + IV39
Kustoden: a (8v) bis d (31v)
Zeilen: 26-27
Spalten: 1
Schrift: karolingische Minuskel
Ausstattung:

rote Rubriken (meist in Unziale) und Zahlen; wenige größere Initialen (1r: I; 26v: A) in Umrißzeichnung mit Flechtwerk und kleineren Verzierungen, sonst einfache Initialen in brauner Texttinte mit gelblichen Füllungen; Schrift zuweilen mit langen Unterlängen am Seitenende wie in Urkunden; merkwürdige Abkürzung für episcopi: epis.bi.

Einband:

helles Halbleder um Holzdeckel mit Schließe; 1975 restauriert

Inhalte
Anmerkung:

Jüngstes Stück der chronologisch aufgebauten Nürnberger Rechtssammlung, die nach der Lex Salica ausschließlich Kapitularien Karls des Großen ab Herstal a. 779 aufgenommen hat, sind die sonst nur noch von der Collectio capitularium der Codd. Vatikan Pal. Lat. 582 und Paris Lat. 9654 bewahrten Capitula tractanda cum comitibus, episcopis et abbatibus (a. 811). Das Werk dürfte nicht lange danach entstanden sein, tradiert aber trotz seines hohen Alters nicht immer den besten Text.
Daß Cod. Nürnberg Cent. V, App. 96 eine Kapitulariensammlung wiedergibt, die zumindest im Kern, einsetzend mit MGH Capit. 1, Nr. 39, aus der Zeit Karls des Großen stammt, beweist die verwandte Collectio des alten Cod. Montpellier H 136 und ihm ähnliche Werke. Nichts Abschließendes läßt sich über die Codd. Cologny Bodmer 107 und St. Petersburg Q. v. II. 11, alleinige Mittradenten von MGH Capit. 1, Nr. 104 c. 3, sagen, da sie nur fragmentarisch auf uns gekommen sind, die Sammlung der Codd. Vatikan Reg. Lat. 1036 und Reg. Lat. 1728 bringt, abgesehen von Nr. 46, weniger Material; zu vergleichen wären noch die Sammlungen des Cod. Paris Lat. 4995, des Cod. Paris Lat. 4626, des Cod. Paris Lat. 4629 u. a. Dagegen läßt sich das von Besta, Fonti, S. 245 Anm. 1 aufgestellte Postulat einer Abhängigkeit der Nürnberger Hs. vom Monacensis Lat. 19415 nicht halten.

  • 1r-26v
    Lex Salica (Karolina emendata), Titelverzeichnis und Text, ohne Titel 70, 2 (MGH LL nat. Germ. 4, 1, S. 5-235; Sigle K 61; zur Hs. S. XXIII). Am Ende nach EXPLICIT LEX SALIGA schwer lesbare Tironische Noten, vgl. Bischoff - Hofmann, S. 58.

  • 26v-28v
    PRIMO CAPITULO - XXIIII CAP. - Capitulare Haristallense (a. 779) in der Forma communis: Anno feliciter undecimo regni domni nostri Karoli gloriosissimi regis in mense martio facto capitulare - consenserunt decretum. Ut suffragani episcopi eis secundum canones - emendauerit moriatur (MGH Capit. 1, Nr. 20a, S. 47 Z. 16 - S. 51 Z. 26); c. 22 ist in zwei Einzelkapitel aufgeteilt (XXII CAP. und XXIII CAP.).

  • 28v-29r
    XXV CAP. - Karoli Magni capitulare (Ratisbonense?) (a. 792/793): Capitulare qualiter constitutum in hoc epis. consensu idest ut unusquisque epis.bi. - missa sancti iohannis sit completu (!) (MGH Capit. 1, Nr. 21, S. 52 Z. 6-23; MGH Conc. 2, 1, S. 108 f.).

  • 29r-30v
    I CAP. - XI CAP. - Capitulare legibus additum (a. 803): CAP. QUE IN LEGE SALICA MITTENDA SUNT. De homicidiis clericorum si quis subdiaconum occiderit CCC sol. conponat - possit indicere (MGH Capit. 1, Nr. 39, S. 111 Z. 44 f., S. 113 Z. 4 - S. 114 Z. 27).

  • 30v-32r
    I CAP. - XXVIIII - Capitulare missorum (a. 803): DE CA<U>SIS ADMONENDIS. De ecclesiis emendandis ut ubi in unum locum - generalem placitum nostrum habere uolumus (MGH Capit. 1, Nr. 40, S. 115 Z. 17 - S. 116 Z. 30); cc. 23-24 folgen nach c. 28.

  • 32r
    XXX CAP. - Capitula Francica, c. 3: Ut missi nostri una cum sociis, qui in eorum scara commanere videntur - festinare nullatinus tardent (MGH Capit. 1, Nr. 104, S. 213 Z. 22-24).

  • 32r-v
    I CAP. - IIII CAP. - Capitula per missos cognita facienda (a. 805/813): HEC CAPITULA MISSI NOSTRI COGNITA FACIANT OMNIBUS IN OMNES PARTES. Ut nullus ad mallum uel ad placitum infra patriam - omnibus cognitum faciant (MGH Capit. 1, Nr. 67, S. 156 Z. 26 - S. 157 Z. 10 und S. 157 Z. 13-15).

  • 32v-33r
    I CAP. - XVII CAP. - Capitulare missorum in Theodonis villa datum primum, mere ecclesiasticum (a. 805): Infra ecclesiam. De lectionibus - quidam uero constringantur (MGH Capit. 1, Nr. 43, S. 121 Z. 11 - S. 122 Z. 18); die Überschrift Infra ecclesiam als Kap. 1 gezählt, daher die gegenüber dem MGH-Druck um eins höhere Kapitelzahl.

  • 33r-35v
    I CAP. - XXI - Capitulare missorum in Theodonis villa datum secundum, generale (a. 805), ohne c. 7: communiter ecclesiae et populi (unmittelbar an das vorhergehende Kapitular anschließend). De pace ut omnis qui per aliqua scelera ei rebelles sunt - imperatoribus esse cognoscimus (MGH Capit. 1, Nr. 44, S. 122 Anm. a, S. 122 Z. 30 - S. 123 Z. 12, S. 123 Z. 22 - S. 126 Z. 3).

  • 35v-37r
    <I>-XIIII - Capitulare Aquisgranense (a. 809):ITEM CAPITULA QUEM DOMNUS IMPERATOR AQUIS PALATIUM CONSTITUIT. De illis hominibus, qui propter eorum culpas ad mortem diiudicati fiunt - ad palatio uenire cogantur (MGH Capit. 1, Nr. 61, S. 148 Z. 6 - S. 149 Z. 22).

  • 37r-v
    XV-XXVII - Capitulare missorum Aquisgranense alterum (a. 809): De ecclesiis no<n> bene restauratis - opus seruili agere non audeant (MGH Capit. 1, Nr. 63, S. 152 Z. 1-28). Von c. 7 ist die ausführliche Form nur hier tradiert, ebenso das gesamte Judenkapitel c. 13; beides scheint auf ein Missaticum zu weisen, in dem Geldverkehr von Bedeutung war. Das Kapitular ist verkürzt noch in dem Boretius unbekannten Cod. Sélestat 14 (104) erhalten.

  • Trotz teils gleichlautender Kapitel hat die Nürnberger Überlieferung auch das folgende Capitulare missorum Nr. 62 voll übernommen:
    37v-38v
    I CAP. - XXVIII - Capitulare missorum Aquisgranense primum (a. 809): De ecclesiis nondum bene (bene über der Zeile nachgetragen) restauratis - ut ibidem finiantur. explicit. (MGH Capit. 1, Nr. 62, S. 150 Z. 8 - S. 151 Z. 15); Boretius’ cc. 9 und 10 werden hier zu einem Kapitel (VIIII) zusammengefaßt.

  • 38v-39v
    I-XIII - Capitula tractanda cum comitibus, episcopiset abbatibus (a. 811): ITEM ALIA CAPITULA. In primis separare uolumus episcopis abbatibus et comites nostros - scribere non dubito, ualete in domino. EXPLITIU<N>T CAPITULA (MGH Capit. 1, Nr. 71, S. 161 Z. 6, S. 161 Z. 11 - S. 162 Z. 5; de Clercq, Neuf capitulaires, S. 68-70).

  • 39v
    (Nachtrag 9./10. Jh.) Drei Gebete (Accipe signum crucis Christi tam in fronte ... Te deprecor domine sancte pater omnipotens ... Omnipotens sempiternę deus pater ...), am Ende der Seite abbrechend mit ... super hunc famulum tuum domine (oder ouem?). Wohl Exzerpte aus einem Libellus precum (vgl. Migne, PL 101, Sp. 1389).

Bibliographie
Literatur:
Kataloge:
  • Die Handschriften der Stadtbibliothek Nürnberg III: Die lateinischen mittelalterlichen Handschriften. Juristische Handschriften, bearbeitet von Ingeborg Neske (Wiesbaden 1991) S. 128 f.
1*
Bei Mordek 1995, S. 401 wurde diese Lokalisierung unvorsichtig Bischoff zugeschrieben, während sie sich in der Tat nur in der Handschriftenbeschreibung seines Mitautors Josef Hofmann findet, der vermutlich nur auf Bischoffs mündlichem Urteil beruhte. B. Bischoff gab im selben Buch (Bischoff 1952, S. 58) allerdings eine andere, vorsichtigere Lokalisierung der Handschrift: "Läßt die Initiale an nordfranzösische Muster denken, so wirken die zwei Zeilen roter Monumentacapitalis, mit ihren eckigen C und G und einer Gruppe von fünf dreikantigen Punkten, wie die Capitalis anderer Hss. des deutsch-insularen Gebietes."


Transkription

Editorische Vorbemerkung zur Transkription

Transkriptionsvorlage: Hochauflösendes Farbdigitalisat.

Schreiber

Der Kapitularienteil ist von einem Schreiber geschrieben, der auch der einzige Hauptschreiber des Codex ist. Die karolingische Minuskel dieser Hand ist bisweilen zitterig, häufig rechts geneigt, die Ober- und Unterlängen übersteigen häufig die Proportion 3 zu 1 zu den Elementen des Mittelbandes. Die Unterlängen der letzten Zeile mancher Seiten sind darüber hinaus überproportional lang, was der Schrift den Eindruck einer Urkundenschrift verschafft (fol. 5r, fol. 10r, fol. 14v, fol. 15v, fol. 16r, fol. 19r, fol. 21r-v, fol. 23r, fol. 24v, fol. 25v, fol. 27v, fol. 29v, fol. 33v). Nach Bischoff folgen hinter der Phrase Explicit Lex Saliga (fol. 26v) drei unsichere Tironische Noten De ... amen, die wohl ebenfalls vom Hauptschreiber womöglich nach der Vorlage ausgeführt wurden. Kapitelüberschriften sind konsequent in roter Unziale ausgeführt, Satzinitialen sind oft durch gelbe Füllungen hervorgehoben. Monumentacapitalis in rot mit eckigen Formen von C und G und einer Gruppe von fünf dreikantigen Punkten (fol. 1r) wirken wie die Capitalis anderer Handschriften der deutsch-insularen Schriftprovinz (Bischoff 1952, S. 58). Die künstlerischen und kalligraphischen Fähigkeiten des Kopisten betonen auch hohe Initialen, insbesondere I (fol. 1r) und A (fol. 26v), die mit ausgespartem breiten Flechtwerk gefüllt sind und an nordfranzösische Muster denken lassen (Bischoff 1952, S. 58). In der gesamten Handschrift lässt sich keine Korrekturhand nachweisen; die Gebete für die Taufe der Neubekehrten wurden auf fol. 39v von einer Nachtragshand des 9./10. Jh. geschrieben (vgl. Ganz 2017, S. 434).

Buchstabenformen

Die Oberlängen haben nicht selten einen dreieckigen oder verdickten Ansatz, Unterlängen von f und s sind sehr kurz. Der Duktus von g ist nicht stabil und unterscheidet sich zumeist durch relativ schmale Bögen und einen ohne Nachdruck ausgeführten, mit der Vertikalen einen rechten Winkel bildenden Verbindungstrich. Der Ausläufer der runden Satzinitiale D ist zumeist parallel zur Grundlinie, im Kontrast zu nach oben gerichtetem Ausläufer von rundem d im Text, der als Nebenform gelegentlich vorkommt. Der Kopist verwendete wenige Ligaturen: et in oft leicht schwankender Form, ct manchmal mit dem nahezu dreieckigen Verbindungsstrich, st mit rechtsgeneigtem s-Strich, den der Balken von t berührt; selten kommen ae, zuweilen ro, re und NT vor, alle häufiger nah zum Wort- oder Zeilenende. Charakteristisch ist für seine Schrift auch die Verwendung hie und da eines verlängerten I statt i im Anlaut, was auch die angegebene Datierung und Lokalisierung unterstützen kann. Ein wenig erratisch wirkt manchmal beim Schreiber der Duktus von a, im oberen Teil dessen zuweilen ein zusätzlicher Haarstrich vorkommt, der jedoch nicht deutlich genug (und phonetisch unpassend) für eine ae-Ligatur scheint und eher eine unabsichtliche Tintenspur auf dem Weg vom Schaft zum a-Bogen ist, z. B. in preparet ( fol. 36v).

Abkürzungen

Für die Schrift des Kopisten ist der gebrochene Abkürzungsstrich charakteristisch. Insgesamt verwendet der Schreiber nur wenige, standardmäßige Abkürzungen. Bemerkenswert ist die Verwendung der Standardabkürzung qd mit dem Querstrich für quid, aber nur im Wort aliquid (fol. 29r, fol. 30v und fol. 34r). Recht auffällig ist die Verwendung des tironischen Sondersymbols für et (Bischoff 1952, S. 58) und vor allem die rätselhafte Zeichenkombination von .bi. mit Abkürzungsstrich (für bim oder bis?) nach abgekürztem episcopi bzw. episcopis: epis.bi. in BK 20a und BK 21 (fol. 27r, 28r-v). Im Apparat von BK wurde diese Eigentümlichkeit weder vermerkt noch kommentiert.

Interpunktion

Der Schreiber unterschied colon (einfachen Punkt) für kleine Pause und Semikolon plus Punkt am Satzende. Zuweilen verwendete er auch Doppelpunkt, mal in dieser mal in jener Funktion. Selten kommt ein punctus elevatus vor. Grundsätzlich sieht die Verwendung der Interpunktionszeichen vom Schreiber zuweilen äußerst erratisch und ohne Rücksicht auf den Sinn aus, so dass man hier seine auch in anderen Schriftelementen erkennbare Konfrontation mit Vorlage vermuten kann. Eine andere Schreibereigenart ist die (unregelmäßige) Setzung eines Punktes bei einer Worttrennung am Zeilenende, z. B. mo.nasterium auf fol. 33r (bei der Transktription wurden diese Punkte stillschweigend ignoriert).

Gliederungsmerkmale

Der Rubrikator (sicherlich der Schreiber selbst) hat die Kapitularientexte insgesamt in 9 Kapitellisten aufgeteilt. Die Kapitellisten umfassen gewöhnlich jeweils ein Herrschererlass, nur drei von ihnen sind aus verschiedenen Kapitularien komponiert. Die 1. Liste (fol. 26v-29r) besteht aus BK 20a und aus dem als c. 25 angehängten BK 21; die 3. Liste (fol. 30v-32r) machen BK 40 und (als c. 30) BK 104 c. 3 aus; die 7. Liste wurde aus BK 61 (c. 1-14) und BK 63 (c. 15-27) gebildet. Die interne Rubrizierung der Listen erfolgt durch Zahlen, zumeist mit Cap. versehen, sowie durch Hervorhebung der Satzinitialen in gelber Tinte. Der Kapitularienteil des Codex ist durch eine zierliche Flechtbandinitiale A eingeführt (fol. 26v), die sonst nur mit der Flechtbandinitiale I zu Beginn der Lex Salica (fol. 1r) vergleichbar ist. In dieser anspruchsvollen Rubrizierung lässt sich die prinzipale Gliederung der Handschrift auf leges und Kapitularien deutlich erkennen. Darüber hinaus ist zu erwähnen, dass die genannte A-Initiale ursprünglich am Anfang der fol. 27r angesetzt wurde und ihre Spuren, leicht getilgt, dort noch sichtbar sind. Auch die Komplexität der Rubrizierung unterscheidet Kapitularien- und leges-Teile der Handschrift. Nach fol. 26v werden Kapitelzahlen (ohne Zählfehler) und Rubriken bzw. Anfänge der 1., 2., 3., 4., 7. und 9. Kapitellisten durch Ausschreibung in roter Unziale im Fall von BK 20a (fol. 27r), BK 39 (fol. 29r), BK 40 (fol. 30v), BK 67 (fol. 32r), BK 61 (fol. 35v) und BK 71 (fol. 38v) kenntlich gemacht. Die Anfänge von BK 21 (fol. 28v), dessen Beginn nur durch den neuen Absatz und die gelbe Satzinitiale hervorgehoben wurde, von BK 104 (angehängt als c. 30 zu BK 40 auf fol. 32r), sowie von BK 43, BK 44 und BK 62 wurden ohne jegliche Überschrift gelassen (fol. 32v, fol. 33r, fol. 37v). In BK 43 wurde dabei die Überschrift Infra ecclesiam als c. 1 gezählt, daher die gegenüber der Boretius-Ausgabe um eins höhere Kapitelzahl. Außerdem ist nicht zu entscheiden, ob der Rubrikator mit c. 23 von BK 62 Si uero aduocatus... am fol. 38r hier ein neues Kapitel habe beginnen lassen und dieses Kapitel von ihm versehentlich nicht gezählt wurde oder er tatsächlich dieses Kapitel mit dem vorigen Kapitel als zusammenhängend gedacht war. Zu BK 67 muss noch erwähnt werden, dass zwar die Kapitelanfänge von c. 5-6 mit farbigen Initialen hervorgehoben sind, aber nur vor c. 4 eine Zählung (IIII) steht, während c. 5 mitten in der Zeile fortsetzt und c. 6 wohl nur zufällig am Anfang einer neuen Zeile startet. D.h. die Zählung wurde hier nicht vergessen, sondern, ähnlich wie in anderen Hss., bot die Vorlage offenbar eine Verschmelzung von c. 4-6, bei der allerdings noch Initialen erhalten geblieben waren.

Benutzungsspuren

Die Handschrift zeigt so gut wie keine eindeutigen Verwendungsspuren im Mittelalter in Form von Marginalien, Nota-Zeichen o.Ä. Ausnahmsweise kommen am Seitenrand neuzeitliche Anmerkungen in Blei vor, die sich eventuell auf Editionen beziehen.

Sonstiges

Schafpergament im neuen Stil liniiert, nicht von bester Qualität. Das enthält abgeschnittene Seitenränder (wohl schon ursprünglich, fol. 5, fol. 12, fol. 15) und Löcher (fol. 11). Mehrere Löcher sind dabei klein und finden sich in den äußeren Blättern der Handschrift (vgl. fol. 26-39), stammen also von Holzwürmern. Einige Buchstaben wurden dabei vollständig zerstört. Die Lateinkenntnisse des Kopisten sind künftig noch ausführlicher in Betracht zu ziehen, da es seine Arbeitsweise mit Abkürzungen und tironischen Noten erhellen kann; vgl. ibrius statt ebrius (fol. 31v), uestidura statt uestitura (fol. 31r), illut (fol. 36v), aprenuntiat (fol. 39r) etc.

[fol. 26v] [23]
[BK 20a Prolog]
ANno feliciter · undecimo regni domni nostri karoli · gloriosissimi regis in mense martio facto capitulare qualiter congregatis in unum senodale consilio episcopis abbatibus · uirisque inlustribus [fol. 27r] comitibus · una cum piissimo domno nostro secundum dei uoluntatem pro causis oportunis consenserunt decretum ·  
PRIMO CAPITULO ·,·  
[BK 20a c. 1]
Ut suffragani episcopi · eis secundum canones · subiecti sint et ea que erga ministerium illorum emendanda1* cognoscunt libenti animo emendent adque corrigant2* ·  
1*
a2 korr. (?)
2*
korr. aus corricant
 · II CAPITULO3*  
[BK 20a c. 2]
De episcopis ubi presens episcopis bi4* ordinati non sunt sine tarditate ordinentur ·,·  
3*
gek. CAP
4*
Nicht aufzulösende Kürzung
III CAPITULO5* ·  
[BK 20a c. 3]
De monasteriis qui regulares fuerunt ut secundum · regulam uiuant nec et monasteria · puellarum · ordinem sanctam custodiant · et unaquaque abbatissa · in suo monasterio sine intermissione resedeat ·  
5*
gek. CAP
IIII · CAPITULO6*  
[BK 20a c. 4]
Ut episcopis bi7* · de presbiteriis et clericis infra illorum parochia potestatem habeant ad corrigendum ;  
6*
gek. CAP
7*
Nicht aufzulösende Kürzung
V · CAPITULO8* ·  
[BK 20a c. 5]
Ut episcopi bi9* de incestuosis hominibus emendandi licentiam habeant · seu et de uiduis · infra suam parochiam potestatem habeant ad corrigendum ·  
8*
gek. CAP
9*
Nicht aufzulösende Kürzung
VI · CAPITULO10* ·  
[BK 20a c. 6]
Ut non liceat alterius clericum recipere aut ordinare in aliquo gradu ·  
10*
gek. CAP
VII CAPITULO11*  
[BK 20a c. 7]
De decimis ut unusquisque suam decimam donet atque per iussionem pontificis dispenset  
11*
gek. CAP
VIII · CAPITULO12* ·  
[BK 20a c. 8]
Ut homicides aut ceteros reos legibus morire debent si ad ecclesiam confugium13* fecerint14* non excusentur · neque eis ibidem de15* uictus detur ;  
12*
gek. CAP
13*
korr. aus confugens
14*
korr. aus fecerit
15*
Unter d und über e zwei Punkte, die möglicherweise eine Tilgung anzeigen sollen; allerdings findet sich über dem d des detur, das in derselben Zeile folgt, ein ähnlicher Punkt, der offenbar keine Tilgung anzeigt.
VIIII · CAPITULO16*  
[BK 20a c. 9]
Ut latrones de infra inmunitate illi iudices ad comitum placita17* presentantur et qui hoc non fecerit beneficium et honorem perdat · similiter et uassus · [fol. 27v] noster si hoc non adimpleuerit beneficium et honorem perdat et qui beneficium · non habuerit bannum soluat  
16*
gek. CAP
17*
korr. aus placitu
 · X CAPITULO18*  
[BK 20a c. 10]
De hoc qui periurium fecerit19* nullam redemptionem nisi manum perdat quod si accusator contendere uoluerit de ipso periurio stent ad crucem · et si iurator20* uinceat accusator legem suam emendet hec uero de minoribus causis obseruandum de maioribus uero rebus et de statu ingenuitatis · secundum legem custodiant ·  
18*
gek. CAP
19*
korr. aus fecit
20*
si iurator korr. aus iu
XI CAPITULO21*  
[BK 20a c. 11]
De uindicta et iudicium in latronibus · facto testimonio episcopi bi22* absque peccato comitis esse dicunt23* Ita tamen ut minus inuidia · aut occasione mala nihil aliut · ibi interponatur · nisi uera iusticia ad perficiendum et si per odio aut malo ingenio nisi per iusticia faciendum · homini difficerit honorem suum perdat et legibus contra quem iniuste fecerit · se dum penam quam intullit emendat ;  
21*
gek. CAP
22*
Nicht aufzulösende Kürzung
23*
n korr. (?)
XII CAPITULO24* ·  
[BK 20a c. 12]
Uero que bone memorie genitor noster in sua placita constituit · et senodus conseruare uolumus ·  
24*
gek. CAP
XIII CAPITULO25*  
[BK 20a c. 13]
De rebus uero ecclesiarum unde nunc · census exit decima et nona26* · cum ipso censo sit soluta · et unde antea · non exierunt similiter nona · et decima detur adque de casatos · L · solidum27* · I · de casatos · XXX · medio solido28* · et de XX · tremese · et precarias ubi modo sunt renouentur et ubi non sunt scribantur et sit discretio inter precarias de uerbo nostro factas et uel eas que spontanea de ipsis rebus [fol. 28r] ecclesiarum faciunt ·  
25*
gek. C
26*
korr. aus nono
27*
gek. sol
28*
gek. sol
XIIII · CAPITULO29* ·  
[BK 20a c. 14]
De truste facienda nemo presumat  
29*
gek. CAP
XV CAPITULO30*  
[BK 20a c. 15]
De ceraris et tabulariis adque cartolaris sicut a longo tempore fuit obseruetur ;  
30*
gek. CAP
XVI · CAPITULO31* ·  
[BK 20a c. 16]
De sacramentis pro gildonia · in inuicem coniurantibus ut nemo presumat ali [!] uero modo de illorum elimosinis aut de incendio aut de naufragio quamuis conuenientiam faciant · in hoc iurare non presumat ·  
31*
gek. CAP
XVII CAPITULO32*  
[BK 20a c. 17]
De iter agentibus · qui ad palatium aut aliubi pergunt aut eos cum collecta nemo sit ausus asalire · et nemo erbam alterius · defensionis tempore presumat nisi in oste pergendum aut missus noster sit et qualiter presumit · emendet  
32*
gek. CP
XVIII CAPITULO33* ·  
[BK 20a c. 18]
De teloneis qui iam antea furbanniti fuerunt nemo tollat · nisi ubi ab antiquo tempore fuerunt  
33*
gek. CAP
 · XVIIII CAPITULO34*  
[BK 20a c. 19]
De mancipia · que uenduntur ut in presentia episcopis bi35* uel comitis aut in presentia archidiaconi · et centenarii aut in presentia uicedomni et iudici comitis aut ante bene nota testimonia · et foris marca nemo mancipium uindat · et qui hoc fecerit tantes uices banno soluat quanta mancipia uendedit36* · et si non habet precium in uuadio pro seruo semetipsum comiti donet usque dum ipsos bannos soluat ·  
34*
gek. CAP
35*
Nicht aufzulösende Kürzung
36*
e1 korr. (?)
e2 korr. (?)
XX CAPITULO37* ·  
[BK 20a c. 20]
De branneas38* ut nullus foras nostro regno uindere presumat ;  
37*
gek. CAP
38*
korr. aus bruneas
XXI CAPITULO39*  
[BK 20a c. 21]
Si comis in suo ministerio iusticias non fecerit misso nostro de sua causa soniare faciat [fol. 28v] usque dum iusticias ibidem factas fuerint et si uassus noster · iusticias non fecerit tunc et comis et missus · ad ipsius casa sedeant et de suo uiuant cousque iustitiam faciant ;  
39*
gek. CAP
XXII40* CAPITULO41* ·  
[BK 20a c. 22]
Si quis pro faida · precium recipere non uult · tunc ad nos sit transmissus et nos eum dirigamus · ubi damnum minime facere possit ·  
XXIII · CAPITULO42*  
[BK 20a c. 22]
Similli modo et qui pro faidam precium soluere noluerit · nec iusticiam · exinde facere in tale loco mittere eum uolemus43* ut pro eodem maior damnus non crescat  
40*
korr. aus XXIII
41*
gek. CAP
42*
gek. CAP
43*
korr. aus uolumus
XXIIII CAPITULO44*  
[BK 20a c. 23]
De latrones ita precipimus · obseruandum45* ut pro prima culpa non moriatur sed oculum · perdat de secunda uero culpa · nasum ipsius latronis · capulet · de tertia uero culpa · si non emendauerit · moriatur ;  
44*
gek. CAP
45*
korr. aus utseruandum
XXV · CAPITULO46* ·,·  
[BK 21]
Capitulare qualiter constitutum · in hoc episcopis consensu · id est47* ut unusquisque episcopis bi48* · III · missas et trea [!] psalteria cantent · I · pro domno rege · alia pro exercitu francorum · tertia pro49* presente tribulatione presbiteri uero unusquisque missas · III · monachi · et monachas · et canonichi unusquisque psalteria · III · biduanas omnes faciant tam episcopis bi50* et monachi et monachas et canonichi adque eorum infra casatu · homines ut qui potentes sunt unusquisque episcopus · aut abbas · abbatissas qui hoc facere potest · libera · de argento in elimosina donet · mediocris uero media libra minores · [fol. 29r] solidus · V · pauperes familicos quatuor pro isto inter se constituto nostro pascere debeant usque tempore messium et qui tantum non possunt iuxtaque possibilitas est51* · aut · III · aut · II · aut · I · comites uero fortiores · libra · I · de argento · aut ualent donet mediocris · media libra · uassi dominici · de casatos CC · media libra de casatos · C · solidos52* V · de casatos · L · aut XXX · uncia · et faciant biduanas eorum homines in eorum casatus · uel qui hoc facere possunt et qui hoc reuoluerit fortiore comites · uncias · III · mediocres · unciam · et dimidiam numerus · solidum53* · I · et de pauperes familicos sicut supra scriptum est et ipsi faciant hec omnia si domino placuerit pro domno rege et exercitu francorum · presente tribulatione missa sancti iohannis sit conpletu ·  
46*
gek. CAP
47*
id est gek. ide
48*
Nicht aufzulösende Kürzung
49*
korr. aus pre
50*
Nicht aufzulösende Kürzung
51*
possibilitas est korr. aus possibilitati
52*
gek. sol
53*
gek. sol
CAPITULA54* QUE IN LEGE SALICA MITTENDA SUNT ·,·  
I · CAPITULO55* ·  
[BK 39 c. 1]
De homicidiis clericorum · si quis subdiaconum occiderit · CCC · solidos56* conponat · Qui diaconum · CCCC · Qui presbiterum DC · solidos57* · Qui episcopum · DCCCC · qui monachum · CCCC · solidis58* culpabilis59* iudicetur60*  
54*
gek. CAP
55*
gek. CAP
56*
gek. sol
57*
gek. sold
58*
gek. sol
59*
gek. cul
60*
gek. iud
 · II · CAPITULO61*  
[BK 39 c. 2]
Si quis inmunitatem damnum aliquid62* fecerit DC · solidos63* conponat · si autem homo · furtum aut homicidium uel quodlibet crimen · foris committens infra inmunitatem fugerit · mandet comus [!] · uel episcopo uel abbati · uel uicedomno · uel quicumque locum episcopi uel abbatis tenuerit · ut reddet eis cum si ille contradixerit et eum reddere noluerit · In prima contradictione XV · solidis64* culpabilis65* iudicetur66* · Si ad secundam inquisitionem ; [fol. 29v] eum reddere noluerit XXX · solidis67* culpabilis68* iudicetur69* · Si nec ad tertiam consentire noluerit · quicquid reus damni fecerat · totum ei ille qui infra inmunitatem retinet ; nec reddere uult soluere cogatur ; Et infra comes ueniens · licentiam habeat ipsum hominem infra inmunitatem querendi · ubicumque eum inuenire potuerit Si autem statim · in prima inquisitionem comiti responsum fuerit · quod reus infra inmunitatem quidem fuisset fuga lapsus · statim iuret · quod ipse eum ad iustitiam cuiuslibet · diffaciendi fugire non fecisset · et sit ei in hoc satisfactum ; Si autem intranti in ipsam inmunitatem comiti collecta manu · quislibet resistere temptauerit comes hoc ad regem uel ad principem deferet · ubique iudicetur · ut sicut ille qui Inmunitatem damnum fecit DC · solidos70* conponere debeat · Ita qui comiti collecta manu · resistere presupserit [!] · DC solidis71* culpabilis72* iudicetur73* ·  
61*
gek. CAP
62*
gek. aliqd
63*
gek. sol
64*
gek. sol
65*
gek. cul
66*
gek. iud
67*
gek. sol
68*
gek. cul
69*
gek. iud
70*
gek. sol
71*
gek. sol
72*
gek. cul
73*
gek. iud
III CAPITULO74*  
[BK 39 c. 3]
Si quis ad ecclesiam confugium fecerit in atrio ipsius ecclesię pacem habeat ne sit ei necessitas ingredi et nullus eum inde per uim · abstrahere presumat sed liceat ei confiteri · quod fecit · et inde per manus bonorum hominum · ad discussionem in publico perducatur ·  
74*
gek. CAP
 ; IIII · CAPITULO75*  
[BK 39 c. 4]
Si quis hominem in iudicio · iniuste contra alium altercantem adiurare [!] per malum ingenium · presumpserit atque inde coram iudicibus uel comite increpatus fuerit et negare non potuerit XV · solidis76* culpabilis77* iudicetur78* ;  
75*
gek. CAP
76*
gek. sol
77*
gek. cul
78*
gek. iud
V · CAPITULO79*  
[BK 39 c. 5]
Si quis de libertate sua fuerit interpellatus · [fol. 30r] et timens ne in seruicium cadat aliquem de propinquis suis · pro quem in seruitium casurum80* timens occiderit · id est patrem matrem patruelem auunculum · uel quemlibet huiusmodi · propinquitatis · persona · ipse qui hoc perpetrauerat moriatur agnatio eius · et consanguinitas81* in seruitutem cadat et si negauerit se illum occidisse ad nouem uomeres82* · ignitos iuditio dei examinantes accedat ·  
79*
gek. CAP
80*
korr. aus cad††surum
81*
korr. aus consanguinitate
82*
korr. aus uomeros
 · VI CAPITULO83* ·  
[BK 39 c. 6]
Qui res suas pro animas suas ad casam dei tradere uoluerit domini traditionem faciat · coram testibus legitimis et que actenus in hoste facta sunt · tradiciones de quibus nulla est questio stabilis · permaneat si uero aliquis alii res suas tradiderit · et hoste profectus fuerit · et ille cui tradite sunt · interim mortuus fuerit · qui res tradidit · cum reuersus fuerit adhibitis testibus quorum quibus traditio facta est res suas accipiat · Si autem et ipse mortuus fuerit · heres eius legitime · res traditas accipiant ;  
83*
gek. CAP
VII ·  
[BK 39 c. 7]
Si quis per cartam ingenuitatis a domino suo legitime · libertatem est consecutus liber permaneat · Si uero aliquis eum iniuste inseruire temtauerit et ille cartam ingenuitatis sue ostenderit et aduersarium se inseruire uelle conprobauerit · ille qui hoc temptauit multamque in cartam descripte sunt soluere cogatur · si uero carta non paruerit · sed iam ab illo · qui eum inseruire uoluerat [fol. 30v] diffacta est uuidrigildum eius conponat · duas partes illi · quem inseruire uoluerit terciam regi · et iterum ille per preceptum regis libertatem suam conquirat ·  
VIII ·  
[BK 39 c. 8]
Liber qui se loco uuadii · in alterius poteste commiserit ibique constitutos damnum aliquid84* cuilibet fecerit qui eum in loco uuadii suscepit · aut damnum soluat aut hominem in mallo productum dimittat perdens simul · debitam propter quod eum uuadio suscepit et qui damnum fecit dimissus · iuxta qualitatem regi · cogatur emendare · Si uero liberam feminam habuerit usque dum in pignus85* extiterit · et filius habuerint liberi permaneant ;  
84*
gek. aliqd
85*
korr. aus pi[†]nus
VIIII · CAPITULO86* ·  
[BK 39 c. 9]
Omnia que ad partem regis soluere debent · solidis87* · XII · dinariorum · soluant · excepto freda que in lege saliga · conscripta est88* · illa eodem solido89* · I · quo cetere conpositiones · solui debent conponantur ;  
86*
gek. CAP
87*
gek. sol
88*
e korr. (?)
89*
gek. sol
X · CAPITULO90* ·  ·  
[BK 39 c. 10]
Si quis causam iudicatam · in mallo repetere presumpserit · ibique testibus conuictus fuerit · aut XV · solidos91* aut · XV · ictus · ab scabinis qui causam prius iudicauerunt · accipiat ·  
90*
gek. CAP
91*
gek. sol
XI CAPITULO92* ·,·  
[BK 39 c. 11]
Obtimi quisque in loco uel in ciuitate in testimonium adsumant · et cui his contra quem testari debent · nullum crimen possit · indicere ·  
92*
gek. CAP
DE CASIS93* ADMONENDIS ·  
I · CAPITULO94* ;  
[BK 40 c. 1]
De ecclesiis emendandis · ut ubi in unum locum prures [!] sunt · quam necesse sit ut distruantur qua necessaria non sunt95* et alia construant · [fol. 31r]  
93*
C korr. (?)
94*
gek. CAP
95*
u korr. (?)
II · CAPITULO96* ·  
[BK 40 c. 2]
Ut presbiteri97* non ordinentur priusquam examinentur · et ut excommunicationes passim et sine causa non fiet ·  
96*
gek. CAP
97*
s ergänzt
III CAPITULO98* ·  
[BK 40 c. 3]
Ut missi nostri99* · scabinus aduocatus · notarius per singula loca elegant · et eorum nomina · quando reuersi fuerint100* secum scripta deferant ·101*  
98*
gek. CAP
99*
r korr. (?)
100*
korr. aus fuerit
101*
folgt getilgtes IIII
IIII · CAPITULO102* ·  
[BK 40 c. 4]
De his qui legem conseruare · contempserunt · ut fideiussoris · in presentia regis deducant  
102*
gek. CAP
 · V · CAPITULO103* ·  
[BK 40 c. 5]
Ut illi qui hairbannum soluere debent coniectum faciant ad hairbannatorem ·  
103*
gek. CAP
VI · CAPITULO104* ·  
[BK 40 c. 6]
De fugitiuis ac peregrinis adstringantur qualiter scire possumus · qui sint aut105* unde uenerint ·  
104*
gek. CAP
105*
u korr. (?)
VII CAPITULO106*  
[BK 40 c. 7]
Ut bauca et brunias non dentur negociatoribus  
106*
gek. CAP
VIII ·  
[BK 40 c. 8]
De mensuris ut secundum iussionem estimatione aequalis fiant ;  
VIIII CAPITULO107* ·  
[BK 40 c. 9]
Ut non mittantur testimonia super uestidura domni pippini regis ·,·  
107*
gek. CAP
X · CAPITULO108*  
[BK 40 c. 10]
Ut nec colonus · nec fiscalinus possit aliquibus traditionis facere ·,·  
108*
gek. CAP
XI ·  
[BK 40 c. 11]
Ut nullus presumat hominem in iudicio mittere · sine causa · nisi iudicatus fuerit ;  
XII · CAPITULO109* ·  
[BK 40 c. 12]
Ut liber homo qui In monasterio · regulariter comam deposuerit et res suas · ibidem delegauerat promissionem factam secundum regulam firmiter teneat ;  
109*
gek. CAP
XIII ·  
[BK 40 c. 13]
Ut omnia que uuadiare debent · iuxta quod in lege · continent · pleniter secundum ipsam legem reuuadiata fiant et in postmodum aut domnus rex · uel ille cuius causa est iuxta quod ei placuerit · [fol. 31v] misericordiam faciat ;  
XIIII CAPITULO110*  
[BK 40 c. 14]
De episcopis abbatibus comitibus qui ad placitum nostrum non uenerunt111*  
110*
gek. CAP
111*
gek. uenert
XV ·  
[BK 40 c. 15]
Ut nullus ibrius suam causam in mallo possit conquerere nec testimonium dicere nec placitum comis habeat nisi ieiunus ;  
XVI ·  
[BK 40 c. 16]
Ut nemini liceat alium cogere ad bibendum  
XVII ·  
[BK 40 c. 17]
De missis nostris discurrentibus uel ceteris hominibus propter utilitatem nostram iter agentibus ut nullus mansionem contradicere presumat  
XVIII  
[BK 40 c. 18]
De canibus qui In dextro armo tonsi sunt ut homo qui eum habuerit · cum ipso cano in presentia regis ueniat ;  
XVIIII ·  
[BK 40 c. 19]
Ut plus [!] interrogetur de capitulis · que in lege nouiter addita sunt et postquam omnes conserint subscriptiones · et manufirmationes suas in ipsis capitulis faciant ;  
XX CAPITULO112*  
[BK 40 c. 20]
Ut nullus ad placitum banniatur nisi qui causam suam querit · aut si alteri q[.]erere debet · exceptis scabinis · VII · qui ad omnia placita preesse debent  
112*
gek. CAP
XXI ·  
[BK 40 c. 21]
De falsis testibus ut non recipiantur ·  
XXII CAPITULO113*  
[BK 40 c. 22]
Ut nullus presumat per uita regis et filiorum eius iurare ·  
113*
gek. CAP
XXIII ·  
[BK 40 c. 25]
Ut missi nostri qui iam breue detullerunt de adnuntiacione114* · uolumus ut adhuc adducant de opere ·  
114*
korr. aus adnontiacione
XXIIII ·  
[BK 40 c. 26]
Quantam moram faciant in unoquoque loco115* et quod homines secum habeant  
115*
Über o2 ein redundantes Abkürzungszeichen
XXV CAPITULO116*  
[BK 40 c. 27]
De prudentia et constantia missorum nostrorum ·  
116*
gek. CAP
XXVI  
[BK 40 c. 28]
De falsis monetariis requirendum est ·  
XXVII  
[BK 40 c. 23]
De illis saxonibus qui uxores117* non habent ·  
117*
Ein redundanter Kürzungsstrich über e ist nicht getilgt
XXVIII :  
[BK 40 c. 24]
De signatis qui menciendo uadunt ·,· [fol. 32r]  
 · XXVIIII ·  
[BK 40 c. 29]
Si alii118* res furtuita [!] · non preoccupauerit · VIII Kalendas iulias119* idem missa sancti iohannis babtistae120* ad mogontiamsiue caualonem generalem placitum nostrum121* habere uolumus ;  
118*
korr. aus ale
119*
Kalendas iulias gek. kl iul
120*
gek. bab
121*
tr korr. (?)
XXX · CAPITULO122*  
[BK 104 c. 3]
Ut missi nostri una cum sociis qui In eorum scara commanere uidentur · episcopis abbatibus comites seu uassi nostri cum omni generalitate si necesse fuerit ubicumque eis iniunctum fuerit festinare nullatinus tardent ;  
122*
gek. CAP
HEC CAPITULA MISSI NOSTRI COGNITA FACIANT OMNIBUS IN OMNES PARTES ·  
I CAPITULO123*  
[BK 67 c. 1]
Ut nullus ad mallum uel ad placitum infra patriam · arma id est scutum et lanceam non portet  
123*
gek. CAP
II CAPITULO124* ·  
[BK 67 c. 2]
De latronibus quicumque post missam sancti iohannis · latronem mansionem dedit si francus est cum XII · similibus francis · iuret · quod latronem eum fuisse · non sciret · licet pater eius sit uel frater aut propinquus si hoc iurare non potuerit et ab aliquo conuictus fuerit quod latronem in hospicio suscepisset125* quasi latro et infidelis iudicetur quia qui latro est infidelis est [noster] · et francorum Si autem audiuit · quod latro fuisset · et tamen non scit · pro firmiter · aut iuret solus quod numquam eum audisset nec per ueritatem nec per mendacium · latronem aut sit paratus · si ille de latrocinio postea conuictus fuerit ut similiter damnetur ·  
124*
gek. CAP
125*
korr. aus suscepit
III · CAPITULO126*  
[BK 67 c. 3]
Ut nullus conparet caballum bouem et iumenta · [fol. 32v] uel alia · nisi illum hominem cognoscat qui ei uindit · aut de qua pago est uel ubi manet aut quis est eius senior ;  
126*
gek. CAP
IIII CAPITULO127* ·,·  
[BK 67 c. 4]
De aduenticiis ut cum missi nostri ad placitum nostrum uenerint · habeant discriptum quanti aduenticii sunt · discriptum quanti aduenticii sunt [!] in eorum misatico · et de quo pago sunt et nomina eorum et qui sunt eorum seniores ·  
127*
gek. CAP
[BK 67 c. 5]
Similiter direximus · missos in aquitania et langobardia ut omnes fugitiuos · et aduentios · ad nostrum placitum adducant  
[BK 67 c. 6]
Quicumque ista capitula · habet alios missos ea transmittat · qui non habent · ut nulla excusatio de ignoratia [!] fiat · et hoc missi nostri · omnimodis ante natiuitatem domini omnibus cognitum faciant ·  
I CAPITULO128*  
Infra ecclesiam ·  
128*
gek. CAP
II ·  
[BK 43 c. 1]
De lectionibus ·  
III  
[BK 43 c. 2]
De cantu ;  
IIII ·  
[BK 43 c. 3]
De scribis ·  
 · V ·  
[BK 43 c. 4]
De notariis ·  
VI ·  
[BK 43 c. 5]
De diuersis disciplinis ·  
VII ·  
[BK 43 c. 6]
De compotu†††† ·  
VIII ·  
[BK 43 c. 7]
De medicinali arte  
VIIII ·  
[BK 43 c. 8]
De ecclesiis sine honore manentibus · absque129* obficiis · et luminariis et de his qui decimas sumunt et de ecclesiis non curunt · et de altaribus ut non superflua sint in ecclesiis ·  
129*
korr. aus abo
X ·  
[BK 43 c. 9]
De laicis · nouiter conuersis ne antequam suam legem pleniter uiuendo discant · ad alia negotia mittantur ;  
XI ·  
[BK 43 10a]
De derelinquentibus · seculum unum e duobus eligant ut pleniter secundum canonicam aut secundum regulam institutionem uiuere debent ·  
XII ·  
[BK 43 c. 11]
De seruis propriis · uel ancillis ut non amplius ton[fol. 33r]dantur uel uelantur · nisi130* secundum mensuram · et ut ibi satis fiat · et uille non sint desolate ·  
130*
korr. aus nise
XIII · CAPITULO131*  
[BK 43 c. 12]
De congregationibus · superfluis ut nullatenus fiant sed tantos congreget quantis consilium dare potest ;  
131*
gek. CAP
XIIII ·  
[BK 43 c. 13]
De his qui non fiunt secundum regulam · pulsati · ut deinceps · emendentur et pulsent secundum regulam ;  
XV ;  
[BK 43 c. 14]
Ut infantulae etatis puellae non uelentur antequam illi elere [!] sciant quid uelint salua canonica auctoritate ;  
XVI ·  
[BK 43 c. 15]
Ut laici132* non sint · prepositi monachorum in monasterium nec archidiaconi · scint laici ;  
132*
korr. aus li
XVII CAPITULO133*  
[BK 43 c. 16]
De incestuosis ut canonice examinentur et nec propter alicuius · amiciciam quidam relaxantur · quidam uero · constringantur communiter ecclesiae et populi ;  
133*
gek. CAP
I CAPITULO134* ;  
[BK 44 c. 1]
De pace ut omnis qui per aliqua scelera ei rebelles sunt constringantur ;  
134*
gek. CAP
II · CAPITULO135* ·  
[BK 44 c. 2]
De iusticiis ecclesiarum dei uiduarum orfanorum pupillorum · ut in puplicis iudiciis · non dispiciantur audientes · sed diligaenter audiantur  
135*
gek. CAP
III · CAPITULO136* ·  
[BK 44 c. 3]
De iusticiis domni imperatoris · ut pleniter fiant inquisite ;  
136*
gek. CAP
 · IIII CAPITULO137* ·  
[BK 44 c. 4]
De hoc si euenerit fames · clades · pestilentia · inaequalitas aeris uel alia qualiscumque tribulatio · ut non expectentur · edictum nostrum sed statim deprecetur · dei misericordia · et in presenti anno · de famis inopia · ut suos quisque adiuuet prout potest · et suam annonam non nimis care uindeat et ne foris imperium uendatur · aliquid · alimonie ·  
137*
gek. CAP
V · CAPITULO138* ·  
[BK 44 c. 5]
De armis infra patriam · non portandis id est scutis · [fol. 33v] lanceis et loricis · si faidosus139* sis · discutiatur tunc quis e duobus contrarius sit ut pacati sint140* et distringantur ad pacem ; etiamsi noluerint et si aliter is pacificare uoluerint adducatur in nostra presentiam · et si aliquis post pacificationem alterum occidit conponat illum · et manum quam periurauit perdat et insuper bannum dominicum ·  
138*
gek. CAP
139*
korr. aus faidosis
140*
i korr. (?)
VI CAPITULO141*  
[BK 44 c. 6]
De armatura in exercitu · sicut antea · in alio capitulare commendauimus ita seruetur et insuper omnis homo de duodecim mansis · bruniam habeant · Qui uero bruneam142* habuerit · et eam secum non tulerit omnem beneficium cum brunea perdat ·,·  
141*
gek. CAP
142*
folgt getilgtes non
VII ·  
[BK 44 c. 8]
De clamatoribus diuidatur · uel causedicis · qui nec iudicium scabinorum adquiescere nec blasfemare uolunt antiqua consuetudo seruetur · Id est ut in custodia recluduntur · donec unum e duobus faciant · et si ad palatium pro hac re reclaeuerint · et in litteras detullerint · non quidam eis credantur · nec tamen in carcere ponantur · sed cum custodia et cum ipsis litteris · pariter ad palatium nostrum remittantur ut ibi discuciantur · sicut dignum est ·,·  
VIII ·  
[BK 44 c. 9]
De iuramento ut nulli alteri · per sacramentum fidelitas promittatur nisi nobis et unicuique proprio seniori · ad nostram utilitatem et sui senioribus excepto his sacramentis · qui iuste secundum legem alteri ab altero debetur et infantes qui antea non potuerint · propter iuuenili etate iurare modum fide[fol. 34r]litatem repromittant  
VIIII ·  
[BK 44 c. 10]
De conspirationibus uero · quicumque facere presumserit et sacramento quecumque conspirationem firmauerint · ut triplici rationi iudicentur Primo ut ubicumque aliquid143* malum per hoc perpetratum fuit autores facti interficiantur ; Adiutores uero eorum singuli alter ab altero · flagellantur et nares sibi inuicem precidant · Ubi uero nihil mali · perpetratum est similiter · I quidem inter se flagellantur · et capillos sibi inuicem detundant · Si uero per dextras aliqua conspiratio firmata fuerit · si liberi sunt aut iurant cum idoneis iuratoribus · hoc pro malum non fecisse aut si facere non potuerint suam legem conponat · si uero serui sunt flagellantur et ut de ceteri in regno nostro nulla huiusmodi conspiratio nec per sacramentum nec sine sacramentum fiat ;  
143*
gek. aliqd
 · X ·  
[BK 44 c. 11]
De periuriis ut caueantur et non ammittantur testes ad iuramentum antequam discuciantur et si aliter discuti non possint · separetur ab inuicem et singulariter inquirantur et non solum accussatori · liceat testes elegere absente suo causatore et omnino nullus nisi ieiunus ad iuramentum uel ad testimonium admittatur · et ille qui ad testimonium adducitur · si refutatur · dicat ille qui eum refutat et probet quare illum recipere nolet · et de ipso pago non de altero · testes144* elegantur ni forte longius · extra comitatum · causa sit inquirenda · et si quis · [fol. 34v] conuictus fuerit periurii manum perdat aut redimat  
144*
s1 korr. (?)
XI ·  
[BK 44 c. 12]
De aduocatis id est praui · aduocati uicedomni · uicarii et centenarii tollantur et tales eligantur quale sciant et uelint · iuste causas discernere et terminare et si comis prauus inuentus fuerit nobis nuncietur  
 · XII ·  
[BK 44 c. 13]
De teloneis placet nobis ut antiqua et iusta telonea · a negotiatoribus exigantur · tam de pontibus quamque de nauigiis · seu mercatis · Noua uero seu iniusta ubi cum funes tenduntur uel cum nauibus sub pontibus transitur · et his similia in quibus nullum adiutorium itinerantibus · prestatur ut non exigantur · Similiter etiam nec de his qui sine nogociandi [!] causa substantiam suam · de una domo sua · ad aliam ducunt145* aut in palatium aut in exercitum · si quid uero fuerit · unde dubitetur ad proximum placitum nostrum quod cum ipsis · missis · habituri · sumus interrogetur ·  
145*
korr. aus ducant
XIII ·  
[BK 44 c. 14]
De fugitiuis clericis · uel de laicis · uel etiam feminis · sicut in alio capitulare precipimus ita146* seruetur ·,·  
146*
a korr. (?)
XIIII ·  
[BK 44 c. 15]
De liberis hominibus qui ad seruitium dei se tradere uolunt · ut prius hoc non faciunt147* quam a nobis postulent hoc ideo quia audiuimus · aliquos ex illis · non tam causa deuotionis · quam exercitum seu alia functione regali fugiendo quosdam uero cupiditatis causa · ab his qui res illorum concupiscunt circumuentus audiuimus · et hoc ideo fieri prohibemus ·  
147*
u korr. (?)
XV ·  
[BK 44 c. 16]
De obpressione pauperum liberorum hominum ut non fiant · a potentioribus per aliquid malum ingenium · [fol. 35r] contra iusticiam · oppressi · ita ut coacti · res eorum uendant aut tradant ; Ideo haec et supra et hic de liberis hominibus diximus ne forte parentes contra iusticiam fiant exhereditati · et regale obsequium minuatur · et ipsi heredes · propter indigentiam mendaci uel latrones seu malefactores · efficiantur · et ut sepius non fiant · manniti · nisi sicut in alia capitulare precipimus ita seruetur ;  
XVI ·  
[BK 44 c. 17]
De ecclesiis seu sanctis nouiter · sine auctoritate inuentis · nisi christo probante · minime uenerentur salua etiam de hoc · et de omnibus ecclesiis canonica auctoritate  
 · XVII ·  
[BK 44 c. 18]
De falsis monetis qui in multis locis · contra ius et contra edictum fiunt · uolumus ut nullo alio moneta sit · nisi in palatio nostro nisi forte iterum · a nobis aliter fuerit ordinatum ; Illi tamen dinarii · qui modo monetati sunt si pensantes et meri fuerint habeantur ;  
XVIII ·  
[BK 44 c. 19]
De heribanno · Uolumus ut missi nostri hoc anno fideliter exactare debeant absque illius persone gratia blandio seu terrore secundum iussionem nostram · id est ut de homine habente liberas · VI · in auro in argento148* · bruneis eremento pannis integris · caballis boues uaccas uel alio peculio et uxores uel infantes · non sint dispoliati · pro hac re de eorum uestimentis accipiat legitimum · haribannum · id est liberas · III · Qui uero non abuerit amplius · in suprascripto · precio ualente · nisi libras · III · solidus XXX ab eo exigatur · id est libra et dimidia ; [fol. 35v] Qui autem amplius non habuerit nisi duas libras solidi149* X Si uero una habuerit · solidi150* · V · Itor [!] ut iterum se ualeat preparare a dei seruicium et nostram utilitatem et nostri missi caueant · et diligenter inquirant ne per aliquid malum ingenium subtrahant nostram iusticiam altero tradendo aut commendando ·,·  
148*
korr. aus au
149*
gek. sol
150*
gek. sol
XVIIII  
[BK 44 c. 20]
Census regalis undecumque legitimus exiebat uolumus ut inde soluatur siue de propria persona hominis · siue de rebus ;  
XX ·  
[BK 44 c. 21]
De latronibus sicut iam antea in alio capitulare commendauimus ita maneat ·  
XXI ·  
[BK 44 c. 22]
De liberis hominibus qui uxores fiscalinas regias et feminis liberis qui homines similiter fischilinis regios accipiunt ut de hereditate parentum uel de causa sua querenda · nec de testimonio pro hac re habiciantur · sed talis etiam nobis in hac causa honor seruetur qualis et antecessoribus nostris regibus uel imperatoribus esse cognoscimus ;  
ITEM CAPITULA QUEM DOMNUS IMPERATOR · AQUIS PALATIUM CONSTITUIT ·,·  
[BK 61 Prolog]
De illis hominibus qui propter eorum culpas ad mortem diiudicati fiunt et postea eis uita fuerit concessa · si ipsi iusticiam ab aliis requisierint · aut ab eis iusticiam · querere uoluerint qualiter inter eos iudicium terminetur ·  
[BK 61 c. 1]
Primo omnium de illis causis · pro quibus iudicatus fuit · ad mortem nullam potest facere repeticionem quia omnes res suas · secundum iudicium francorum in puplico [fol. 36r] fuerunt reuocatas · et si aliquid in postmodum postquam ei uita concessa est cum iusticia adquirere potuerit · in sua libertate teneat · et defendat secundum legem in testimonium non suscipiatur · nec Inter scabinos · legem iudicandam non teneat · et si ad sacramentum aliquid · diiudicatum fuerit quod iurare debebat · si aliquis ipsum sacramentum falsum dicere uoluerit cum arma contendat  
 · II ·  
[BK 61 c. 2]
Si alicui post iudicium · scabiniorum fuerit uita concessa · et ipse in postmodum aliqua mala perpetrauerit · et iusticiam reddere noluerit dicendo quod mortuus sit et ideo reddere iusticiam non debeat151* statutum est ut superiorem iudicium sustineat quod antea sustinere152* debuit · et si aliquis aduersus eum · aliquid mala perpetrauerit · secundum equitatis ordinem licentiam habeat · suam iusticiam requirendi de causis perpetratis · postquam ad mortem diiudicatus est de preteritis maneat sicut supra diiudicatum fuit ·,·  
151*
korr. aus debet
152*
folgt getilgtes [non]
 · III ·  
[BK 61 c. 3]
De latrone forbannito · liber homo qui eum susciperit XV solidos153* conponat et seruus · CXX · percussionibus uapulet ;  
153*
gek. sol
IIII  
[BK 61 c. 4]
Comes qui latronem in forbanno miserit uicinis suis comitibus notum faciat · eundem latronem a se esse forbannitum ut ille eum non suscipiant ;  
V ·  
[BK 61 c. 5]
Ut nullus alius de liberis hominibus · ad placitum uel mallum uenire cogatur exceptis scabinis et uassis comitum · nisi qui causam154* suam aut querere debent aut respondere [fol. 36v]  
154*
am korr. (?)
 · VI155* ·  
[BK 61 c. 6]
Ut testes · ad testimonium dicendum · ut premium non conducatur · et ut nullus aut testimonium dicat aut sacramenta · iuret nisi ieiunus · et ut testes priusquam iurent seperatim discuciantur que dicere uellint si de illa re unde testimonium reddere debent  
155*
korr. aus VII
 · VII ·  
[BK 61 c. 7]
Ut nullus quislibet missus noster neque comis neque iudex · aut scabinus cuiuslibet · iusticiam delatare presumat · si statim · adimpleta fuerit · esse secundum rectitudinem neque premia pro hoc a quolibet homine per aliquod · ingenium accipere presumat ;  
VIII  
[BK 61 c. 8]
Ut mercatis die dominico in ullo loco nisi ubi ab antiquitus fuit · et legitime esse debet ·,·  
VIIII ·  
[BK 61 c. 9]
Ut nullus cogatur ad pontum ire ad fluuium transeundum · propter telonei causa · quando ille alio loco · conpendiosius illut flumen transire potest similiter et in plano campo ubi nec pons nec treiectus est · ibi omnimodis precipimus ut tellonea non exigatur ;  
X  
[BK 61 c. 10]
Ut presbiter qui sanctam crismam donauerit ad iudicium subuertendum · postquam de gradu suo spoliatus fuerit · manum amittat ;  
 · XI ·  
[BK 61 c. 11]
Ut [.]udices aduocati · prepositi · centenarii · uicarii scabini quales meliores inuenire possunt et deum timentes · constituantur · ad sua ministeria exercenda ·  
XII  
[BK 61 c. 12]
Ut nemo propter cupiditatem pecuniae et propter auariciam suam prius detur precio et futuram contentionem sibi preparet ut duplum uel triplum tunc recipiat · sed tunc tantum quantum fructum presens [fol. 37r] est illos comparet ;  
XIII · ·  
[BK 61 c. 13]
Ut in locis ubi mallus puplicus habere solent · tectum tale constituantur · quod in hiberno et in state ad placitos · obseruandos usus esse possit ·,·  
XIIII ·  
[BK 61 c. 14]
Ut sacramenta que ad palatium fuerint · adhramita in palatio perficiantur · et si consacramentales · homines cum ipso uenire rennuerint · iussione dominica · aut indiculo aut sigillo · ad palatio uenire cogantur ·,·  
XV ·  
[BK 63 c. 1]
De [†] ecclesiis no [!] bene restauratis ·  
XVI  
[BK 63 c. 2]
De causis que cotidie non cessant  
XVII  
[BK 63 c. 3]
De concordia fidelium nostrorum ·  
XVIII  
[BK 63 c. 4]
De fugitiuis quos non cessant recipere et abscondere ·  
XVIIII  
[BK 63 c. 5]
De uagis peregrinis ·  
XX  
[BK 63 c. 6]
De homicidiis  
XXI  
[BK 63 c. 7]
De monetis statutum est ut nullus audeatur denarium merum · et bene pensantem reiectare et qui hoc facere presumpserit · si liber fuerit · bannum conponat Si seruus corporali disciplina · subiaceat · et in cuiuscumque comitatum et potestate Inuentum fuerit et denarius ex dominica moneta · bene merus et pensantes · reiectauerit · episcopus abba · aut comes in cuiuslibet potestate ut diximus inuenti fuerit et hoc emendare distullerint · honore priuentur ;  
XXII  
[BK 63 c. 8]
De mensuris modiorum uel sistariorum  
XXIII  
[BK 63 c. 9]
De beneficiis nostris non bene condrictis ;  
XXIIII  
[BK 63 c. 10]
De hospitalitate et susceptione · iterantium · [fol. 37v] tam missorum nostrorum quam reliquorum bonorum hominum  
XXV  
[BK 63 c. 11]
Quod missus nostros ad uicem nostram mittimus ·  
XXVI  
[BK 63 c. 12]
De illis qui uinum annonam uendunt · antequam colligantur · et per hanc occasionem pauperes efficiantur ·  
XXVII  
[BK 63 c. 13]
De iudeis constitutum est ut si aliquis iudeos super christiano propter suam querellam aliquid interpellauerit et cum testibus fuerit ei iudicatum adprobare · III · testes idonei · christiani · illi sufficiant156* et habeat iudeus secundum estimationem rei · IIII · aut · VIIII · aut VII · Si uero christianus iudeum interpellare uoluerit et de qualibet · re similiter cum tribus testibus idoneis157* christianis uel tribus iudeis illi sufficiat · Statutum est ut nullus de iudeis in die dominica christianum hominem In suo opere collocare presumat · et si repertum fuerit · et conlocauerit perdat ipse iudeus · quod proinde dederit · et ipse christianus fiat correptus · ita ut alii · in die dominica · opus seruili agere non audeant ·  
156*
korr. aus sufficiaut
157*
korr. aus ide
ICAPITULO158*  
[BK 62 c. 1]
De ecclesiis nondum bene159* · restauratis ·  
158*
gek. CAP
159*
bene ergänzt
II  
[BK 62 c. 2]
De causis que cotidie non cessant ·  
III  
[BK 62 c. 3]
De pace latronum ·  
IIII  
[BK 62 c. 4]
De concordia [.....] fidelium ·  
V  
[BK 62 c. 5]
De fugitiuis quos non cessant recipere et abscondere ·  
VI  
[BK 62 c. 6]
De uagis peregrinis  
VII  
[BK 62 c. 7]
De homicidiis ·  
VIII  
[BK 62 c. 8]
De monetis et mensura modiorum · uel sistariorum ·  
VIIII ·  
[BK 62 c. 9 BK 62 c. 10]
De beneficiis nostris non bene condrictis et de clericis et uasallis · ut nullus sine licentia domini sui recipiat [fol. 38r]  
X  
[BK 62 c. 11]
De mezeban ut unusquisque comis · alium mandat ut nullus recipere audeat si liber eum susciperit solidos160* XV · conponat si seruus CXX · ictus accipiat et Insuper dimidium caput tondat ;  
160*
gek. sol
XI  
[BK 62 c. 12]
Ut nullus absque iusticia161* pauperem et inopem spoliare presumat ;  
161*
ci mit Einfügungszeichen ergänzt
XII  
[BK 62 c. 13]
Ut nullus ad placitum uenire cogatur · nisi qui causam [†] habet ad quirendum exceptis scabinis ·  
XIII ·  
[BK 62 c. 14]
Ut nullus audeat prestare adiutorium ei qui malum facit  
XIIII ·  
[BK 62 c. 15]
Ut missi nostri per dei misericordiam uiriliter In omnibus agant ;  
XV ·  
[BK 62 c. 16]
De testi sicut In anterioribus capitulis continet · ut ieiuni ad placitum ueniant · et postquam comederint · nec testimonium dicere · nec sacramentum iurare possint ·,·  
XVI ·  
[BK 62 c. 17]
Ut nullus premium recipiat propter iusticiam tollendam  
XVII  
[BK 62 c. 18]
De mercatis ut nullus die dominico non agat sed in diebus in quibus homines ad opus dominorum · suorum debent operari ;  
XVIII ·  
[BK 62 c. 19]
De pontibus · et uiis · ut nullus ibi telloneum accipiat ;  
XVIIII ·  
[BK 62 c. 20]
Ut omnes iudicium dei credant absque dubitationem ·  
XX ·  
[BK 62 c. 21]
Si presbiter crismam dederit ab episcopo degradetur et postmodum a iudicem manum perdat ;  
XXI  
[BK 62 c. 22]
Ut uicedomni · prepositi aduocati boni et ueraces et mansueti · cum comite et populo eligantur ;  
[BK 62 c. 23]
Si uero aduocatus contra alium · sacramentum habuerit · et iurare non potuerit propter hoc beneficium suum non perdat ·,· [fol. 38v]  
XXII  
[BK 62 c. 24]
Debitum pauperem anterioribus et negotia facienda · antequam fructus colligat omnino Inantea cauenda  
XXIII  
[BK 62 c. 24]
Ut unusquisque presenti anno siue liberum siue seruum · suum de famis inopia adiutorium prebeat  
XXIIII  
[BK 62 c. 25]
Ut loca ubi placita esse debent bene restaurare faciant sicut ore proprio diximus comitibus nostris ;  
XXV  
[BK 62 c. 26]
De traditionibus ut In abscondito non fiant propter conturbationis diuersis ·  
XXVI  
[BK 62 c. 27]
Ut nullus conparationem faciat · cum paupere162* dolose nisi per iusticiam ·  
162*
u korr. (?)
XXVII  
[BK 62 c. 28]
Ut postquam quisque ad mortem fuerit iudicatus · neque iudex fiat neque scabinus neque testes neque ad sacramentum recipiatur · sed unde alii iurare · debent · ipse semper ad iudicium examinandus accedat ;  
XXVIII  
[BK 62 c. 29]
Sacramenta uero que ad palatium fuerint iudicata ut ibidem finiantur explicit163* ;  
163*
gek. expli
ITEM ALIA CAPITULA ·  
I  
[BK 71 c. 1]
In primis separare uolumus episcopis abbatibus et comites nostros et singulariter illos alloqui ·  
II  
[BK 71 c. 2]
Que cause efficiunt · ut unus alteri · adiutorium pr[.]stare nolet siue In marca siue In exercitu · ubi aliquid utilitas defensione patrie facere debet ·  
III ·  
[BK 71 c. 3]
Unde illum frequentissime causationis in quibus unus alteri querat · quicquid parem suum uiderit possedentem ·  
IIII ·  
[BK 71 c. 4]
De eo quodlibet alterius hominem ad se fugientem suscepit ·,·  
V  
[BK 71 c. 5]
Interrogandi sunt · in quibus rebus · uel locis · [fol. 39r] ecclesiasticis laici aut laici ecclesiasticis · ministerium suum imperium · In hoc loco discuciendum est atque interueniendum In quantum se episcopus avt164* abbas rebus secularibus debeant Inserere uel in quantum comis · uel aliter laicus In ecclesiastica negotia · hic interrogandum acutissime quid165* sit quod apostolus · ait · nemo militans deo Inplicat se negotiis secularibus uel a quo sermo iste pertineat .'  
164*
avt ergänzt
165*
u korr. (?)
[V]I  
[BK 71 c. 6]
Cuicquid unusquisque christianus in baptismo loquitur · aprenuntiat ·  
VII ·  
[BK 71 c. 7]
Qui sectando uel neglegendo ipsam suam renunciationem uel abrenunciationem irritam facit ;  
VIII  
[BK 71 c. 8]
Quod ille bene in deo non credat qui precepta eius166* inpune se contempnere · esse putat uel qui ea quasi non uentura dispicit · quod ille comminata est ·  
166*
gek. ei
VIIII  
[BK 71 c. 9]
Quod nobis dispiciendus est ut cum uere christianissimus · quod in consideratione uite et morum nostrorum facillime cognosci potest si diligenter conuersatione coram discutere uolumus ;  
[X]  
[BK 71 c. 10]
De uita et moribus pastorum nostrorum id est episcoporum · qui populo dei · non solum docendo sed etiam uiuendo exemplum bonum dare debemus · ipsis namque apostulum dixisse credimus ubi dicit · Inmitatores mei · estote et obseruate eos qui ita ambulant · sicut habetis formam nostram ·  
[X]I  
[BK 71 c. 11]
De uita eorum qui dicuntur canonici · quales esse debeant ·,· [fol. 39v]  
XII  
[BK 71 c. 12]
[.....]uersatione monachorum et utrum alii [....]chi · esse possint preter eos qui regulam sancti benedicti · obseruant · Inquirendum si in galliam monachi fuissent · priusquam tractatio regule sancti benedicti · In has prouintias peruenisse ista ·  
XIII  
[BK 71 c. 13]
Conseruetis sicut uobis decet · et in uobis confido piissime pontificis et in quantum inuestigare possum · uobis mittere seu scribere non dubito ualete in domino · EXPLITIUT CAPITULA167*  
167*
gek. CAPTL