Capitularia - Edition der fränkischen Herrschererlasse

Wien, Österreichische Nationalbibliothek, 501

Beschreibung der Handschrift nach Mordek

Aufbewahrungsort
Wien
Österreichische Nationalbibliothek
501
Sigle: Wi3
Digitalisat verfügbar bei ÖNB
Entstehung und Überlieferung
Entstehung:

9./10. Jh. (Mordek), 9. Jh., Ende oder 9./10. Jh. (Bischoff); wohl Oberitalien (Mordek), wohl Ostfrankreich (Bischoff).

Provenienz:

Die zahlreichen Glossen zeigen nahe Verwandtschaft mit oberitalienischen, speziell Bobbieser Hss. Auf dem Vorsatzblatt (= Doppelblatt einer Hs. des 15. Jh. mit noch zu identifizierendem Text) steht recto quer zum Text der Besitzvermerk (15. Jh.): Iste liber pertinet ad canonicos Regulares extra muros nussienses, d. h. die Hs. gehörte einst dem auch mit Kanonikern besetzten Kanonissenstift St. Quirin in Neuß am Rhein1*. Alte Signaturen: O 4327 (Hs. erwähnt in den Katalogen Hugo Blotius a. 1576 und 1597); N°. 75 (Katalog Tengnagel um 1631); Jur. can. 106 (Katalog Gentilotti um 1720).

Äußere Beschreibung
Material: Pergament
Umfang: I+118 foll. (Blattverlust am Anfang, Ende und nach foll. 3, 67 und 114; foll. 4-7 und 68-75 Ersatzblätter des 13. Jh.)
Maße: 242-245 × 185 mm
Schriftraum: 175-180 × 125-130 mm
Lagen:
(VI-1)11 + 12 IV107 + (VII-7?)114 + II118
Kustoden: römische Ziffern am Ende der Lagen (zuweilen abgeschnitten)
Zeilen: 26
Spalten: 1
Schrift: karolingische Minuskel
Schreiber: mehrere Hände
Ausstattung:

meist rote Capitalis-Rubriken; Initialen rot oder in brauner Texttinte mit roten, anfangs auch grünen Füllungen; rote Zahlen

Einband:

Weißer Pergamenteinband (mit Goldprägung) um Pappe (Wien 1755).

Inhalte
  • 1r-111v
    Institutio canonicorum des Konzils von Aachen (a. 816), fragmentarisches Vorwort (ab indita propter), Kapitelverzeichnis und im kirchenrechtlichen Teil stark glossierter Text (MGH Conc. 2, 1, S. 312 Z. 28 - S. 421); weitere Überlieferungen siehe Anhang III.

    Auf foll. 4v-7r hat eine Hand des 13. Jh. nochmals das Vorwort, diesmal vollständig, und das Kapitelverzeichnis bis c. LXI kopiert, d. h. genau so weit, wie das alte Verzeichnis fol. 3v unten reicht. Fol. 8r fährt das alte Verzeichnis regulär fort mit c. LXII (fol. 7r unten angekündigt mit den Worten: verte folium et inuenies residua capitula).

    Foll. 61v und 62r stehen Nachträge aus der Concordia canonum des Cresconius: Titel 185, 187 und Rubrik zu Titel 120 (ed. Zechiel-Eckes, S. 671 f., 624).

  • 111v
    Die häufig der Institutio canonicorum angefügte Regula formatarum des Atticus (MGH Conc. 2, 1, S. 421 Z. 11-25).

  • 111v-114r
    Formelhafte Briefe zur Regula formatarum, Cartula ingenuitatis, Anweisung zur Erstellung einer Epistola formata.

  • 114v-115v
    Pseudo-Gregor, JE † 1986 (Mansi 10, Sp. 444 B-D) und Pseudo-Gregor, JE † 1985 (Mansi 10, Sp. 443 B - 444 B); vgl. R. E. Reynolds, The ‘Isidorian’ Epistula ad Leudefredum: An Early Medieval Epitome of the Clerical Duties, in: Mediaeval Studies 41 (1979) S. 272 Anm. 116 mit weiteren Überlieferungen.

  • 115v-116r
    Cresconius, Concordia canonum 179, 1 und 268 (ed. Zechiel-Eckes, S. 666 und 767 f.; zur Hs. S. 255-259).

  • 116r-117r
    Si igitur unicuique ecclesiastico ordinis legalis promulgatio non seruatur - se subiacere.

    Die beiden folgenden Texte des Konzils von Pavia (a. 876) sind sonst in Verbindung mit dem Konzil von Ponthion (a. 876) überliefert, auf dem sie bestätigt und rezipiert wurden, siehe Cod. Vatikan Lat. 4982 und die anderen, dort genannten Vertreter der Collectio Bellovacensis.

  • 117r
    Karoli II imperatoris electio (a. 876), Vorrede: Gloriosissimo et a deo coronato - obseruare promittimus (MGH Capit. 2, Nr. 220, S. 99 Z. 11-24; MGH Capit. 2, Nr. 279, S. 348 Z. 13-22 [A.]).

  • 117r-118v
    Capitl. I - Capitul. <XIIII> - Karoli II capitulare Papiense (a. 876), Vorrede, cc. 1-13 und Kapitelzählung von c. 14: IN NOMINE PATRIS ET FILII ET SPIRITUS SANCTI INCIPIUNT CAPITULA - IN PALATIO TIC.NENSI. Vt sancta romana ecclesia - ad nostram notitiam perducant (MGH Capit. 2, Nr. 221, S. 101 Z. 6 - S. 103 Z. 19; MGH Capit. 2, Nr. 279, S. 348 Z. 34 - S. 349 Z. 3 [D.]).

Bibliographie
Kataloge:
  • Tabula codicum manu scriptorum praeter graecos et orientales in Bibliotheca Palatina Vindobonensi asservatorum 1 (Wien 1864) S. 83
1*
Die Handschrift stammt nicht aus dem Kanonissenstift St. Quirin, sondern aus dem Oberkloster Neuss, einem Augustiner-Chorherren-Stift. Eine Abschrift des Wiener Codex ist Aachen, Stadtarchiv, K. Regulierherren 10 aus dem 15. Jahrhundert. Freundlicher Hinweis von Rudolf Pokorny.


Transkription

Editorische Vorbemerkung zur Transkription

Transkriptionsvorlage: Akzeptables Farbdigitalisat der ÖNB. Die Transkription wurde im November 2022 am Original überprüft.

Schreiber

Der Schreiber verwendet eine gut lesbare karolingische Minuskel.

Buchstabenformen

Es sind keine auffälligen Buchstabenformen vorhanden, lediglich die Verwendung des tironischen et (z. B. fol. 118r, Z. 21) fällt auf.

Gliederungsmerkmale

Das Kapitular (BK 221) wird durch eine alternierend in roter und in Texttinte geschriebene Inskription in Capitalis rustica eingeleitet. Danach folgen die ersten 13 Kapitel, wobei nur die Kapitelnummern von I bis VIII klar erkennbar sind. Die restlichen Kapitelnummern sind nur noch teilweise zu entziffern. Den Kapitelnummern ist dabei gekürztes Capitulum oder ausgeschriebenes Capitulo (c. 3 und c. 8) vorgeschaltet, wobei - sofern lesbar - das C jeweils in roter Tinte erscheint. Von c. 14 hat sich kein Text erhalten, nur das der nicht mehr entzifferbaren Kapitelnummer vorgeschaltete Capitul. ist noch erkennbar. Mit roter Tinte ausgemalte Initialen leiten jedes Kapitel ein.

Sonstiges

Fol. 118v ist beschädigt, vor allem durch Abrieb, sodass sich die Schrift teilweise gar nicht mehr oder nur sehr schwer lesen lässt.

[fol. 117r] [15]
IN NOMINE PATRIS · ET FILII · ET SPIRITUS SANCTI · INCIPIUNT CAPITULA QUAE DOMNUS IMPERATOR1* KAROLUS HLUDOUUICI2* AUGUSTI3* · PIAE MEMORIAE FILIUS · UNA CUM CONSENSU ET SUGGES[.]IONE UENERABILIUM EPISCOPORUM ET ILLUSTRIUM OPTIMATUM RELIQUORUMQUE FIDELIUM SUORUM · AD HONOREM SANCTAE DEI ECCLESIAE ET AD PACEM AC PROFECTUM TOTIUS IMPERII SUI FECIT ˙ ANNO INCARNATIONIS DOMINI NOSTRI IESU CHRISTI · DCCCLXXVII · REGNI UERO SUI IN FRANTIA · XXXVI · IMPERII AUTEM SUI · PRIMO · INDICTIONE4* · VIIII · MENSE FEBRUARIO5* IN PA[L]ATIO TICINENSI ·  
Capitulum · I ·  
[BK 221 c. 1]
Vt sancta romana ecclesia sicut est caput6* omnium ecclesiarum .' ita ab omnibus honoretur et ueneretur neque quisquam contra ius et potestatem ipsius aliquid iniuste agere presumat .' sed liceat ei debitum tenere uigorem · et pro uniuersali ecclesia pastoralem exhibere curam atque sacris precibus omnium pro omnibus interpellare auctorem ˙  
1*
gek. IMPR
2*
U3 ergänzt
3*
gek. AUGTI
4*
gek. INDICT
5*
gek. FEBR
6*
korr. aus capud
Capitulum II ·  
[BK 221 c. 2]
Ut honor domno et spiritali patri nostro iohanni · summo pontifici et uniuersali papae [fol. 117v] ab omnibus7* conseruetur · et quae secundum sacrum ministerium suum auctoritate apostolica decreuit cum summa ueneratione · ab omnibus suscipiatur · ut debita illi oboediencia in omnibus conseruetur ˙  
7*
korr. aus homnibus
Capitulo · III ·  
[BK 221 c. 3]
Et licet in omnibus id obseruari uelimus precipue tamen sanccimus · ut in terminio [!] beatorum petri et pauli · apostolorum principum nemo in eundo et redeundo uel ibi morando aliquam uastationem · et depredationem facere presumat et quae ipsius sanctae dei ecclesiae propria sunt nemo aliqua iniqua machinatione sine uoluntate ipsius sacri pontificis sibi uindicare presumat .' quodsi quisq[u]am fecerit · restitutis male presumptis immunitatem ipsius ecclesiae persoluat et bannum nostrum tripliciter componat ˙  
Capitulum · IIII ·  
[BK 221 c. 4]
Ut ecclesiasticus8* honor et sacerdotalis atque clericalis reuerentia debita competentique sinceritatis religione ab omnibus amplectatur · et in omnibus custodiatur ˙  
8*
folgt getilgtes ††do
Capitulum · V ·  
[BK 221 c. 5]
Ut imperialis honor ab omnibus fideliter obseruetur .' et quae ab eo seu per epistolam seu per legatos recipiuntur · a nullo impune audeat uiolari ˙  
Capitulum · VI ·  
[BK 221 c. 6]
Vt episcopi ministerium suum secundum sacros et sancto spiritu promulgatos [..] canones peragant parroechias9* suas absque alicuius impedi[.]to predicando10* c[.]rrigendo et confirmando circumeant .' et hoc in agendo nullus eis contraire · et quod ad ministerium illorum pertinet · contradicere in ipsis parroechiis audeat · uel eis exinde aliquam molestiam inferat · sed adiutor si oportuerit inuitatus a pontifice quisque ecclesiae filius existat · ut liceat eis criminalia scelera11* · et alia quaeque corrigendo inquirere discutere et diiudicare canonice · quod qui temerare proterue presumpserit triplicem legem · et triplicem bannum nostrum exsoluat ˙  
9*
e korr. (?)
10*
korr. aus [†]gando
11*
korr. aus scelere
Capitulum · VII ·  
[BK 221 c. 7]
Ut episcopi secundum sacram iussionem domini nostri iesu christi predicationem per se uel suos congruenter exerceant · et presbiteros suos ut similiter faciant instruere [fol. 118r] procur[ient] et ut seculares et fideles laici diebus festis qui in ciuitatibus sunt .' ad publicas stationes occurrant .' et qui in uillulis sunt et possessionibus sunt · ad publicum officium in plebe festinent .' et nullus latibulosa missarum in suis domibus officia celebrare presumat · sine sui rationali licentiae episcopi ˙  
Capitulo · VIII ·  
[BK 221 c. 8]
Ut episcopi in ciuitatibus suis proximum ecclesiae suae claustrum instituant · in quo ipsi cum clero suo · secundum canonicam regulam deo militant et sacerdotes suos ad hoc constringant .' ut ecclesias suas non relinquant · et aliubi habitare presumant · sint etiam subiecti proprio episcopo secundum canonicam auctoritatem · nec per contumatiam12* ab eorum potestat[e] dissilient · neque seculari potestate ad hoc commendare sed liceat aut eos quilibet recipere audeat · ut contra canonicas leges et debitum episcopi potestatem quodammodo defensentur · huiusmodi uero sacerdotes epistolas ilico censura disciplinis ecclesiasticis · nefas est omnium eorum sollicitudinem13* episcopos non gerere · quibus in committendis sacris ordinibus dignum uisum est communicasse ˙  
12*
korr. aus conta
13*
u korr. (?)
[C]apitulum · [VIII][.]  
[BK 221 c. 9]
Ut ab14* omnibus sacerdotum propter male opinionis famam habitatio feminarum penitus tollatur .' neque illi in domos earum intrare indiscrete presumant · ne nomen dei quod absit per illos blasphemetur15* .' per quos laudari pie et iugiter debet .' Uenationem quoque nullus tam sacri ordinis exercere presumat · neque arma mi[li]taria pro qualicumque seditione portare audeat · aut abitum quemlibet tantum apicem sacerdotum non decenter [!] assumat ˙  
14*
korr. aus ad
15*
korr. aus p[†]
[C]apitulum · [X]  
[BK 221 c. 10]
Ut res ecclesiasticas tam mobiles quam et immobiles nemo inuadere uel auferre presumat .' et quae a rectoribus ecclesiae actenus ob timorem uel fauorem alicui libellario uel enfiteocario iure dolose16* · et cum damni detrimento ecclesiae amisse uidentur ad pristinum ius reuertantur · quatinus liceat illis quibus earum cura commissa est · quieto17* [.] pacifico ordine eas tenere · et pro nobis ac regno nobis a deo commisso orare pauperibusque debita stipendia erogare · familiam ecclesiae [fol. 118v] Iust[....]ti[o]nabiliter re[..]re [...​.​.​.​...] Transgre[...​.​.​.​...] indicimus [..]iuste pres[umpta] [..]st[ituere] et sic[ut] sup[.....] prefixum est triplicem legem [..]riplex bannum [nostrum] p[er]soluere ˙  
16*
o2 korr. (?)
17*
eto korr. (?)
[.]apitulum [..]  
[BK 221 c. 11]
Ut decime conlaborationem et animalium secundum sacra precepta domino absque fraude et aliqua retractione offerantur .' et in potestate episcopi maneat qualiter a presbiteris dispensentur canonice .' et ut ecclesias baptismales quas plebes apellant secundum antiquam consuetudinem ecclesiae filii instaurent ˙  
[.]apitulum [.][II]  
[BK 221 c. 12]
Ut episcopi · comites · et uassos nostros in parroechia eorum mane[nt]es paterno amore secundum ecclesiasticum ministe[r]ium [..]iligant .' ipsi [ue]ro com[...​.​.​.​.​...] seu [..]liqua generalitas predictos episcopos18* ut sanctos patres hon[orent] · et ue[....]ntur .' et ad ministeri[..] illorum peragendum ubicumque potuerint eos adiu[...​.​.​.​...]nt .' si uero quod non optamus eis [in]festi cominus quae [dei] sunt exercere poss[..]t reperti fuerint · aut ipsi contra leges offi[...] sua uiolauerint .' [secundum] capitula[..] aui et genitoris nostri emendent Qualiter quoque presbiteros [ac reliquos] [...]dus honorent · ipsius capitularis forma do[..][a]ntur · ipsi ni[hi]l hominus19* episcopi singuli in suo episcopio missatici nostri potestate [..] [auc]toritate fug[..]tur  
18*
gek. eps
19*
h korr. (?)
[.]apitulum [....]  
[BK 221 c. 13]
Ut episcopi · et comites in suis ministeriis commo[...​.​...] in suis consistant domibus [cum] suis uassallis · neque [presumant] o[..]asione ospitii in pauperioris cuiuspiam uicini [dom]o nisi rogati commo[...]i · [quia ob hoc] maxime depredationes et disco[..]ias actenus pulu[.]asse manifestum [est] .' preu[id]eant quoque secundum ministerium unusquisque s[...] ne in potesta[..] illorum prede et deuastationes fiant ˙ Et [si] aliqui hoc facere temp[ta]uer[i]nt omnis sua uirtute illis resistant et si [...​.​...] constringe[.]e [.]d [..]da[..]on[e] illos non potuerint · constitutis miss[is] nostris ren[...]ient · ut ipsorum iuditio legaliter secundum capitulare aui et gen[.][.....] [...] emendent .' quodsi [et] ips[i] hoc emendare nequiuerint .' ad nostram [...​.​...]m [perducant]  
Capitulum [.....]