Capitularia - Edition der fränkischen Herrschererlasse

Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. Lat. 289

Beschreibung der Handschrift nach Mordek

Aufbewahrungsort
Vatikan
Biblioteca Apostolica Vaticana
Pal. Lat. 289
Sigle: V1
Digitalisat verfügbar bei BAV

fol. 1

Entstehung und Überlieferung
Entstehung:

9. Jh., 1. Drittel (Mordek, Bischoff); Maingegend (Mordek, Bischoff)

Provenienz:

Heidelberg

Äußere Beschreibung
Material: Pergament
Umfang: 1 fol.
Maße: 257-259 × 162 mm
Schriftraum: 185 × 105-110 mm
Lagen:
1
keine Kustode
Zeilen: 24
Spalten: 1
Schrift: karolingische Minuskel
Ausstattung:

Text in dunkelbrauner Tinte, manchmal ein wenig heller; Rubriken sind in Texttinte

Einband:

heller Pergamenteinband um Pappdeckel (a. 1869/1878)

Inhalte
Anmerkung:

Die Bedeutung dieser Alkuin-Hs. liegt vor allem in jenen Texten, die das auch anderweitig bekannte Hauptwerk begleiten, unter ihnen die nur hier (am Schluß) vollständig bewahrte Kapitulariengesetzgebung Karls des Großen für die Sachsen.

  • 1r-v
    I cap. - VIII cap. - Capitula ecclesiastica ad Salz data (a. 803/804): Vt eclesias dei bene constructae - datum fuerit (MGH Capit. 1, Nr. 42, S. 119 Z. 14 - S. 120 Z. 3).

Bibliographie
Literatur:
Abbildungen:
Projektspezifische Referenzen:
  • Mordek 1995, S. 769-771
  • Käuper 1999
  • R. Pokorny, Capitula de eruditione presbiterorum. Eine neue Quelle der Falschen Kapitularien des Benedictus Levita, in: Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters (2002) S. 455-456 Anm. 18 und 19
  • M. Fox, Alcuin the Exegete: the evidence of the "Quaestiones in Genesim", in: The study of the Bible in the Carolingian era, hg. von C. M. Chazelle, B. v. N. Edwards, (Turnhout 2003) S. 45, 57
  • Bergmann 2005c, S. 1535-1536, Nr. 799
  • Lampen 2005, mit Abb. 7 auf S. 26 (fol. 60r)
  • Bischoff 2014, S. 413, Nr. 6523
  • H.-W. Stork, Fabio Chigi, Lucas Holstenius und Ferdinand von Fürstenberg in Rom - eine Gelehrtenfreundschaft, in: Rom im Buch. Vortragsband, Veröffentlichungen der Erzbischöflichen Akademischen Bibliothek (Paderborn 2020) S. 62f.

foll. 2-57

Entstehung und Überlieferung
Entstehung:

um 825 (Mordek), 9. Jh., 1./2. Viertel (Bischoff); Mainz (Mordek, Bischoff)

Provenienz:

Heidelberg

Äußere Beschreibung
Material: Pergament
Umfang: 56 foll.
Maße: 257-259 × 162 mm
Schriftraum: 185 × 105-110 mm
Lagen:
7 IV57
Kustoden II (17v) und III (25v)
Zeilen: 23
Spalten: 1
Schrift: karolingische Minuskel
Ausstattung:

Text in dunkelbrauner Tinte, bei Wechsel manchmal heller; Rubriken meist orangerot; rote Initialen in den Lagen 1-3 und 6-7; D (2v) und Q (3v) mit Band- und Blattmuster (braun mit roten Füllungen); Kapitularienteil und Lage 4 (foll. 26-33) alles in Texttinte; einige Griffelzeichnungen

Einband:

heller Pergamenteinband um Pappdeckel (a. 1869/1878)

Inhalte
  • 2r
    Cap. I-VI - Memorandum für ein Konzil (Quibus de rebus in synodo quadam provinciali tractandum sit), nur hier überliefert: Item alia. Deo gratias agere - est uoluntas (MGH Capit. 1, Nr. 118, S. 236).
    Anschließend von anderen zeitgenössischen Händen: Ezech. 3, 17 (mehr in Cod. Vatikan Pal. Lat. 577 ab fol. 7v) und liturgische Gebete unter der Rubrik AN. (= ANTIPHONA) AD INTROITUM (alle Texte mitgeteilt von Pertz, in: Archiv 5, S. 305; dort und bei Nürnberger, Parallele im Palatinus Lat. 577).

  • 2v-57v
    Alkuin, Interrogationes et responsiones in Genesin bis dan ad aquilonem; danach Blattverlust (Migne, PL 100, Sp. 516 C - 564 D; Widmungsbrief an Presbyter Sigulf: MGH Epp. 4, S. 122 f.). Am Rand 8r ahd. Glosse freuuida für exhilaratio (Steinmeyer - Sievers, Die althochdeutschen Glossen 5, S. 22, 76), auch sonst Korrekturen und Bemerkungen von zeitgenössischen und jüngeren Händen.

Bibliographie
Literatur:
Abbildungen:
Projektspezifische Referenzen:
  • Mordek 1995, S. 769-771
  • Käuper 1999
  • R. Pokorny, Capitula de eruditione presbiterorum. Eine neue Quelle der Falschen Kapitularien des Benedictus Levita, in: Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters (2002) S. 455-456 Anm. 18 und 19
  • M. Fox, Alcuin the Exegete: the evidence of the "Quaestiones in Genesim", in: The study of the Bible in the Carolingian era, hg. von C. M. Chazelle, B. v. N. Edwards, (Turnhout 2003) S. 45, 57
  • Bergmann 2005c, S. 1535-1536, Nr. 799
  • Lampen 2005, mit Abb. 7 auf S. 26 (fol. 60r)
  • Bischoff 2014, S. 413, Nr. 6523
  • H.-W. Stork, Fabio Chigi, Lucas Holstenius und Ferdinand von Fürstenberg in Rom - eine Gelehrtenfreundschaft, in: Rom im Buch. Vortragsband, Veröffentlichungen der Erzbischöflichen Akademischen Bibliothek (Paderborn 2020) S. 62f.

foll. 58-64

Entstehung und Überlieferung
Entstehung:

9. Jh., 1. Drittel (Mordek, Bischoff); Maingegend (Mordek, Bischoff)

Provenienz:

Heidelberg

Äußere Beschreibung
Material: Pergament
Umfang: 7 foll.
Maße: 257-259 × 162 mm
Schriftraum: 185 × 105-110 mm
Lagen:
l58 + l60 + II64
keine Kustoden vorhanden
Zeilen: 23
Spalten: 1
Schrift: karolingische Minuskel
Ausstattung:

Text in dunkelbrauner Tinte, manchmal heller; Rubriken sind in Texttinte; einige Griffelzeichnungen

Einband:

heller Pergamenteinband um Pappdeckel (a. 1869/1878)

Inhalte
Anmerkung:

Die Bedeutung dieser Alkuin-Hs. liegt vor allem in jenen Texten, die das auch anderweitig bekannte Hauptwerk begleiten, unter ihnen die nur hier (am Schluß) vollständig bewahrte Kapitulariengesetzgebung Karls des Großen für die Sachsen.

  • 58r-59v
    I cap. - XXVI cap. - Capitula e canonibus excerpta (a. 813): De baptismo ut unusquisque archiepiscopus - ita populum doceant (MGH Capit. 1, Nr. 78, S. 173 Z. 27 - S. 175 Z. 5; MGH Conc. 2, 1, S. 294-297); in dieser Version partiell übernommen von den sog. Statuta Bonifatii, siehe Cod. Laon 201, foll. 81v-86v und St. Petersburg Q. v. II. 5, foll. 30v-33v.

  • 59v-62v
    I cap. - XXXIII - Capitulatio de partibus Saxoniae (a. 782 vel 785), nur hier überliefert: CAPITULATIO DE PARTIBUS saxonie constitute sunt. Primum de maioribus capitulis hoc placuit - ne aliter faciat (MGH Capit. 1, Nr. 26, S. 68 Z. 16 - S. 70 Z. 35; MGH Fontes iuris [4], S. 37-44). Der Schreiber versteht die erste Bestimmung offenbar als generellere Einleitung und numeriert daher erst das Folgende - anders als die emendierenden bisherigen Herausgeber - korrekt mit 1-33 (nicht 2-34).
    Die Feststellung de Clercqs, La législation religieuse franque 1, S. 168, „Dans le manuscrit... le capitulaire est divisé en deux parties“, bezieht sich auf den Inhalt des Kapitulars, nicht auf das homogene schriftliche Erscheinungsbild. Zur Datierung vor allem Lintzel, Capitulatio de partibus Saxoniae, S. 71 ff. bzw. 384 ff. (für a. 782) und L. Halphen, Études critiques sur l’histoire de Charlemagne (Paris 1921) S. 171 ff. (für a. 785).

  • 62v-64v
    <I> - XI - Capitulare Saxonicum (a. 797): ANNO abincarnatione domini nostri - bannos fecerint. HEC SUNT CAPITULA (vor CAPITULA getilgt S). Primus (danach getilgt capit) ut eclesiae uiduae orfani - conpositionis sunt (MGH Capit. 1, Nr. 27, S. 71 Z. 12 - S. 72 Z. 42; MGH Fontes [4], S. 45-49); sonst nur noch in Cod. Münster VII. 5201 überliefert.

Bibliographie
Literatur:
Abbildungen:
Projektspezifische Referenzen:
  • Mordek 1995, S. 769-771
  • Käuper 1999
  • R. Pokorny, Capitula de eruditione presbiterorum. Eine neue Quelle der Falschen Kapitularien des Benedictus Levita, in: Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters (2002) S. 455 f. Anm. 18 und 19
  • M. Fox, Alcuin the Exegete: the evidence of the "Quaestiones in Genesim", in: The study of the Bible in the Carolingian era, hg. von C. M. Chazelle und B. v. N. Edwards (Turnhout 2003) S. 45, 57
  • Bergmann 2005c, S. 1535 f., Nr. 799
  • Lampen 2005, mit Abb. 7 auf S. 26 (fol. 60r)
  • Bischoff 2014, S. 413, Nr. 6523
  • H.-W. Stork, Fabio Chigi, Lucas Holstenius und Ferdinand von Fürstenberg in Rom - eine Gelehrtenfreundschaft, in: Rom im Buch. Vortragsband (Veröffentlichungen der Erzbischöflichen Akademischen Bibliothek, Paderborn 2020) S. 62 f.


Transkription

Editorische Vorbemerkung zur Transkription

Transkriptionsvorlage: online verfügbares hochauflösendes Farbdigitalisat der BAV

Schreiber

Die Handschrift besteht aus drei kodikologischen Einheiten: fol. 1r-v, fol. 2r-57v und fol. 58r-64v. Die Kapitularientexte, die in jeder der drei Einheiten untergebracht sind, wurden von zwei Händen geschrieben. Die Hand A (= Hanselmann "erste Hand") kopierte BK 42 auf fol. 1r-v und BK 118 auf fol. 2r, Z. 1-15. Der Kopist schreibt konsequent pre- für prae-, abgesehen von einem Einzelfall (fol. 1v, Z. 15 praesumat) und von einem Fehler (fol. 1r Z. 3 previdentia statt providentia). Die zweite Kapitularienhand B (= Hanselmann "letzte Hand") schrieb im 1. Drittel des 9. Jh. (nach a. 813) BK 78, BK 26 und BK 27 auf fol. 58r-64v ab. Der Kopist B schreibt stets pre- für prae-. Aus der Beobachtung, dass fol. 1r-v und fol. 2r, Z. 1-15 von ein und derselben Hand A geschrieben wurden (s.u.), folgt der sichere Zusammenhang der ersten und der zweiten kodikologischen Einheit bereits zur Zeit ihrer Entstehung im 1. Drittel des 9. Jhs. (nach 803/804). Abgesehen vom paläographischen Argument weist zudem die Überschrift Item alia zu BK 118 in der Kopfzeile von fol. 2r darauf hin. Der Entstehungsort der Kapitularienteile ist allerdings nicht präzise zu bestimmen. Der Hauptschreiber eines Alkuin-Traktats (fol. 2v-25v) stammte sicherlich aus der Mainzer Schreibschule, der B. Bischoff die gesamte zweite kodikologische Einheit (fol. 2r-57v) zuwies. Die Schriftheimat von fol. 1r-v und 58r-64v sah er und ihm folgend Mordek aber nur in der "Maingegend". Angesichts einer jüngeren Beobachtung, dass "zahlreiche Mainzer Handschriften von ausgesprochenem Mischcharakter" sind (Licht 2018, S. 79), könnte man vorsichtig der Lokalisierung J. Hanselmanns zustimmen, dem zufolge der ganze Codex in Mainz geschrieben wurde (Hanselmann 1987, S. 85). Doch mangels einer gründlichen Studie zu Mainzer Schreibern und Schreibschulen der Karolingerzeit muss diese Schlussfolgerung derzeit noch hypothetisch bleiben.

Korrekturhände: Eine karolingische Hand (Korrekturhand 1) hat in dunklerer Tinte eine Ergänzung zum ersten Kapitel von BK 42 hinzugefügt. Ein frühkarolingischer Korrektor (Korrekturhand 2) emendierte Texte von BK 26 und BK 27 in charakteristischer Schrift mit zugespitzten Ober- und Unterlängen, z. B. fol. 59v-61r, 62v und 64r. Die ebenfalls karolingische Korrekturhand 3, deren Schrift groß und unsicher ist, kommt nur an wenigen Stellen vor (z. B. fol. 60v, 61v).

Buchstabenformen

Die bereits in der Forschung angenommene Gleichsetzung der Hand von BK 42 und BK 118 (Hanselmann 1987, S. 84) lässt sich weiter untermauern. Schreiber A verwendet eine et-Ligatur fast obligatorisch, auch in der Wortmitte (fol. 1v, Z. 8). Charakteristisch ist dabei seine Tendenz, diese Ligatur beim Schreiben der Konjunktion et dicht an das nachfolgende Wort anzuschließen (z. B. fol. 1r, Z. 1; fol. 2r, Z. 4). Der Haarstrich der et-Ligatur endet dabei mit kleinem Zusatzstrich links und übersteigt meist nicht die Höhe des oberen Bogens (fol. 1v, Z. 17, fol. 2r, Z. 11). Zumeist unligiert bleiben s und darauffolgend t. Aussagekräftig ist darüber hinaus die Form der engen re-Ligatur mit einem senkrechten gemeinsamen Schaft von r und e (fol. 1v, Z. 3, fol. 2r, Z. 2); sie wurde allerdings nur gelegentlich verwendet. An Buchstabenformen kommt beim Schreiber A das runde d als seltene Nebenform vor (fol. 1r, Z. 9; fol. 1r, Z. 20; fol. 1v, Z. 20; fol. 2r, Z. 2). Die im Vergleich zu fol. 1r-v dunklere Tintenfarbe auf fol. 2r deutet keineswegs auf einen Handwechsel hin, sondern lediglich auf eine gewisse Zeitspanne zwischen der Beschriftung von fol. 1r-v und fol. 2r. Der Schreiber B verwendete auch gelegentlich rundes d (fol. 60v, Z. 1) als Nebenform, seine Minuskelschrift unterscheidet sich aber durch halbunziales g als Nebenform. Die st-Ligatur kommt häufig vor; wie bei Hand A ist die et-Ligatur fast obligatorisch und zuweilen begegnet auch eine ct-Ligatur. Auch die NT-Ligatur gehörte zu seinem Repertoire, sie wurde allerdings fast ausschließlich am Zeilenende verwendet (die Ausnahme fol. 63r Z. 1 am Wortende). Außerdem kommt bei der Hand B bisweilen in Zahlen U statt V vor (z. B. fol. 63r, Z. 11, 12).

Abkürzungen

Die von beiden Kapitularienschreibern verwendeten Abkürzungen entsprechen den standardmäßigen Abkürzungen der frühkarolingischen Minuskel. Bei Hand B findet sich gelegentlich am Zeilenende eine Kürzung für -tur (z. B. fol. 59r Z. 6 und fol. 59r Z. 13), in der eine lange, nach unten gerichtete Linie den horizontalen Balken von t in einem fast rechten Winkel kreuzt.

Interpunktion

Hand A verwendet für kleine Pause einen Punkt und für große Pause ein Komma oder ein Semikolon; der Schreiber B nutzt regelmäßig ein punctus elevatus und ein Semikolon.

Gliederungsmerkmale

Die Gliederung aller fünf Kapitularien in der Handschrift folgt grundsätzlich ein und derselben Regel: Kapitel bilden einen eigenen Absatz mit vorangesteller, leicht ausgerückter Kapitelzählung aus römischer Zahl und gekürztem cap. sowie einer einfachen, aber deutlich erkennbaren Initiale beim ersten Wort des Kapitels. Das Schema wird bei BK 26 nicht angewandt, wo die Kapitel in einem fortlaufenden Textblock stehen (keine Absatzgliederung mehr) und nur bei zufälligem Zusammenfall von Zeilenwechsel und Kapitelanfang (ab Zählung oder ab erstem Wort) eine leichte, versalienartige Ausrückung erfolgt. Abweichend von dieser Regel wurden BK 118 und BK 26 rubriziert: Hier wurde die Kapitelnummerierung jeweils nur für das erste Kapitel als Cap. I bzw. I Cap. ausgeschrieben; bei den weiteren Kapiteln entfällt dann jeweils das Cap. Abgesehen vom Titel in Mischschrift zu BK 26 CAPITULATIO DE PARTIBUS SAXONIE sowie der obengenannten Überleitung zu BK 118 Item alia haben Kapitularientexte im Codex keine Überschriften oder Rubriken. Die schöne A-Initiale zu Beginn von BK 27 auf fol. 62v kann als Ausnahme gelten.

Benutzungsspuren

Auf fol. 61v finden sich zwei wohl karolingerzeitliche und später z. T. verwischte Randbemerkungen (beide aus einigen Buchstaben oder Zeichen), die sich anscheinend nicht auf den Text von BK 26 beziehen. Im 11. oder 12. Jh. annotierte ein interessierter Leser den Traktat Alkuins reichlich mit Inhaltsangaben (fol. 51r-54v, 56v-57v), aus derselben Zeit stammen wohl auch manche Nota-Zeichen (fol. 56r, 57r-v). Der Eintrag fol. 1r Albinus ad singulffum super Genesim etwa aus dem 15. oder 16. Jh. Auf fol. 1v befindet sich eine Notiz (wohl noch 17. Jh.) mit dem Verweis auf den dritten Band der Concilia-Ausgabe Sirmonds von 1629 (Superiora octo capitula edidit J. Sirmondus tomo 2 conc. Gall. pag. 252). Im oberen Eck von fol. 58r links finden sich zwei Buchstaben SG, deren zeitliche Einordnung nicht möglich ist.

Sonstiges

Das Pergament ist nicht von bester Qualität: Neben den Löchern gibt es verschiedene Benutzungsspuren, wie Wachsflecken und Wasserschäden. Die äußeren Seiten sind z. T. verblasst und deswegen nicht immer gut lesbar.

[fol. 1r] [1]
I сapitulum1*  
[BK 42 c. 1]
Vt eclesias dei bene constructae et restaratae [!] fiant · et episcopi unusquisque infra su[am] parrochiam exinde bonam habeat preuidentiam [!] tam de officio et luminaria quamque et de reliqua restauratione · quando uenit abbas2*  
1*
gek. сap
2*
Der Zusatz wurde in den freigebliebenen Platz der Zeile geschrieben, wobei unklar bleibt, ob es sich dabei um eine Textergänzung, eine Notiz eines Bearbeiters oder lediglich um eine Federprobe handelt (wie im unteren Teil von fol. 2r).
II сapitulum3* ·  
[BK 42 c. 2]
Decimis ubi antiquitas4* fuerunt eclesiales baptismales et deuotio facta fuit · Iuxta quod episcopis · ipsius parrochiae ordinauerit · omnia modis fiant donatae et si per donationes regum aut ceterorum deum timentium bonorum hominum · ad episcopia · seu monasteria · aliqu[a]s res delegatus sunt · et ex ipsis rebus antiquitus ad ipsas eclesias priores decimas datas fuerunt · Ipsa antiqua donatio · uel deuotio firma et [sta]bilis omnino permaneat et ipsas res · ubi delegat[.]s esse uidentur permaneant · tamen ut supra diximus · decimas de ipsis rebus · qui eas possidere uidetur persoluat ·,  
3*
gek. сap
4*
korr. aus antiquitu[†]
III · capitulum5* ·  
[BK 42 c. 3]
Quicumque uoluerit in sua propriaetate eclesiam aedificare una cum consensu · et uoluntate episcopi · in cuius parrochia · fuerit licentiam habeat · uerumtamen omnino preuidendum est ut alias ecclesias antiquiores propter6* hanc occasionem nullatenus earum iustitiam aut decimam perdant sed semper ad antiquiores eclesias persoluantur ·  
5*
gek. cap
6*
gek. pp
IIII · capitulum7* ·  
[BK 42 c. 4]
Vnusquisque episcopis in sua parrochia [secun]dum canonic[am] institutionem presbiteros ordinare faciat  
7*
gek. cap
V capitulum8* ·  
[BK 42 c. 5]
Vt nullus in monasterio puellarum uel ancillarum dei [fol. 1v] introire presumat· nec presbiter · nec diaconus · nec subdiaconus · uel clericus · aut laicus · nisi tantummodo presbiter missa celebrandum · tempore oportuno Ingradiatur · salua necessitate · monasterii · secundum canonicam · institutionem et iuxta · quod episcopis · ipsius parrochiae · ibidem ordinauerit presbiter autem missa celebrata statim exeat ·  
8*
gek. cap
VI · capitulum9* ·  
[BK 42 c. 6]
Quicumque filiam suam · aut neptam · uel parentam deo omnipotenti offerre uoluerit · licentiam habeat · si non autem · domui · infantes suos nutriat · et non aliam infra monasterio · mittere nutriendi gratia presumat nisi qui de firmit[er] in ipso loco in dei seruitio perseuerare uoluerit uel secundum instituta sanctorum patrum seu canonicam auctoritatem ,  
9*
gek. cap
VII · capitulum10* ·  
[BK 42 c. 7]
Omnino prohibemus ut nullus masculum filium aut nepotem · uel parentum suum in monasterio · puellarum · aut nutriendum commendare praesumat nec quisquam illum · suscipere audeat ·  
10*
gek. cap
VIII · capitulum11* ·  
[BK 42 c. 8]
Vt nullus ex clericali ordine sacerdotes uidelicet aut alii clerici neque laicus brunias aut alii arma Infra monasterio puellarum commendare presumat ne quisquam recipere audeat · Excepto si In aelimosyna datum fuerit ; [fol. 2r]  
11*
gek. cap
item alia ·  
Capitulum12* · I  
[BK 118 c. 1]
Deo gratias agere quod deus nos sanos congregauit in ununum [!] ;  
12*
gek. Cap
II ·  
[BK 118 c. 2]
Ut fiat oratio pro domno imperatore et filiis eius et cuncto populo christiano ,  
III ·  
[BK 118 c. 3]
Si aliquis ex uobis aliquam causam habet nobis · dicendam quam ipse per se non potuit emendare ,  
IIII ·  
[BK 118 c. 4]
Ut unusquisque episcopus ammoneat presbiteros et clericos in sua parrochia · ut secundum canones agant et uiuant ,  
V ·  
[BK 118 c. 5]
Ut episcopi et abbates qui monachos habent illos regant et doceant secundum · regulam sancti benedicti;  
VI ·  
[BK 118 c. 7]
, fi13* Ut orent pro me peccatore sicut eorum est uoluntas ,  
13*
Unklar, welche Bedeutung diese Buchstaben haben sollen. Sie wurden vermutlich vor der Abfassung des Textes auf der leeren Seite eingetragen.
[fol. 58r] [1]
I capitulum14* ·  
[BK 78 c. 1]
De baptismo · ut unusquisque archiepiscopus suffraganeos diligenter ac studiosae admonere studeat .' ut unusquisque suos presbiteros puriter15* · inuestigare .' neglegat .' baptismatis sacramentum qualiter agat .' et hoc studiosae cuncti episcopi presbiteros doceant ·  
14*
gek. cap
15*
puriter mit Einfügungszeichen ergänzt
II capitulum16* ·  
[BK 78 c. 2]
Ut laici presbiteros non eiciant de ecclesiis .' nec mittere presumant sine consensu episcoporum ;  
16*
gek. cap
III capitulum17* ·  
[BK 78 c. 3]
Vt laici omnino non audeant munera exigere a presbiteris .' propter commendationem ecclesiae cuique presbitero ;  
17*
gek. cap
IIII capitulum18* ·  
[BK 78 c. 3]
Prouidendum necesse est qualiter canonici uiuere debeant .' Necnon et monachi .' ut secundum ordinem canonicum uel regularem uiuere studeant ;  
18*
gek. cap
V capitulum19* ·  
[BK 78 c. 5]
De monasteriis puellarum .' ut presbitero oportuno tempore ad missarum solemnia liceat illic aduenire .' et iterum ad proprias ecclesias redire ;  
19*
gek. cap
VI capitulum20* ·  
[BK 78 c. 6]
Ut plus non mittatur in monasterio canonicorum atque monachorum seu puellarum · quam sufferre possint ;  
20*
gek. cap
VII capitulum21* ·  
[BK 78 c. 7]
De decimis admonendis · [fol. 58v]  
21*
gek. cap
VIII capitulum22* ·  
[BK 78 c. 8]
De incestuosis omnino inuestigandum .' et ab ecclesia expellentur .' nisi penitentiam egerint ;  
22*
gek. cap
VIIII capitulum23* ·  
[BK 78 c. 9]
Ut pax sit et concordia inter episcopos24* et comites .' et reliquos clericos et laicos ;  
23*
gek. cap
24*
gek. eps
X capitulum25* ·  
[BK 78 c. 10]
Vt comites et iudices seu26* reliquos populos oboedientes sint episcopo .' et inuicem · consentient ad iustitias faciendas .' et munera pro iudicia non accipiant nec falsos testes ;  
25*
gek. cap
26*
korr. aus sueu
XI capitulum27* ·  
[BK 78 c. 11]
Ut unusquisque propter inopiam famis · suos familiares et ad se pertinentes · gubernare studeant :  
27*
gek. cap
XII · capitulum28* ·  
[BK 78 c. 12]
Vt unicuique episcoporum liceat de thesauro ecclesiae pauperibus erogare nutrimentum secundum canones cum testibus ;  
28*
gek. cap
XIII · capitulum29* ·  
[BK 78 c. 13]
Ut mensura et pondere .' ubique aequalia sint et iusta ;  
29*
gek. cap
XIIII capitulum30* ·  
[BK 78 c. 14]
De officio predicationis .' ut iuxta quod intellegere uulgus possit assiduae fiat ;  
30*
gek. cap
XV capitulum31* ·  
[BK 78 c. 15]
Non in dominicis diebus mercatum fiat .' aut placitum ubique ad mortem iudicetur aut ad poenam .' et de opere cauendo ;  
31*
gek. cap
XVI capitulum32* ·  
[BK 78 c. 16]
Vt unusquisque episcopus interim · [fol. 59r] circumeat suam parrochiam .' et res necessarias emendat · et si quid non quiuerit .' ad predictum placitum preferat ;  
32*
gek. cap
XVII capitulum33* ·  
[BK 78 c. 17]
Ut presbiteri sub sigilla custodiant crisma .' et nulli sub pretextu medicinae uel maleficii dare presumat .' si fecerint honore priuentur ;  
33*
gek. cap
XVIII capitulum34* ·  
[BK 78 c. 18]
Vt unusquisque copater [!] .' uel proximus filiolus spiritales catholicae instruat .' qualiter coram deo rationem reddet ;  
34*
gek. cap
XVIIII · capitulum35* ·  
[BK 78 c. 19]
Ut ecclesiae antiquitus constitutę .' nec decima nec alia ulla possessione priuentur ita ut nobis tribuatur ;  
35*
gek. cap
XX capitulum36* ·  
[BK 78 c. 20]
Vt mortui in ecclesia non sepeliantur nisi episcopi aut abbates .' uel fideles presbiteri ;  
36*
gek. cap
XXI · capitulum37* ·  
[BK 78 c. 21]
Ut placita in domibus uel atriis eclesiarum minime fiant ,  
37*
gek. cap
XXII · capitulum38* ·  
[BK 78 c. 22]
Vt comites uel uicarii aut centenarii sub malo occansione uel ingenuo .' res pauperum non emant .' nec uita tollant · sed quisque hoc conparare uoluerit in publico placito coram episcopo fiat ;  
38*
gek. cap
XXIII · capitulum39* ·  
[BK 78 c. 23]
Ut unusquisque episcopus in sua parochia presbiteris40* diligenter inquirant unde sint et si [fol. 59v] quem fugitiuum inuenerit .' ad suum  - - -41* episcopum redire faciat ;  
39*
gek. cap
40*
gek. prbs
41*
Lücke von ca. 5 Buchstaben
XXIIII · capitulum42* ·  
[BK 78 c. 24]
Quicumque beneficium ecclesiasticum habet .' ad tecta ecclesiae restaurandam .' uel ipsas ecclesias omnino adiuuent ;  
42*
gek. cap
XXV · capitulum43* ·  
[BK 78 c. 25]
Ut qui publico criminae conuincti sunt rei publice Iudicentur · et publicam penitentiam agant .' secundum canones ;  
43*
gek. cap
XXVI · capitulum44* ·  
[BK 78 c. 26]
Vt presbiteri bene et iuste uiuere studeant .' et ita populum doceant ;  
44*
gek. cap
CAPITULATIO DE PARTIBUS saxonie constitute sunt ·  
[BK 26 c. 1]
Primum de maioribus capitulis hoc placuit omnibus ut ecclesiae Christi quomodo construuntur in saxonia et deo sacrate sunt non minorem habeant honorem45* sed maiorem et excellentiorem quam uana habuissent idolorum ,  
45*
honorem von Korrekturhand 2 mit Einfügungszeichen ergänzt
I capitulum46* ·  
[BK 26 c. 2]
Si quis confugiam fecerit in ecclesiam47* nullus eum de ecclesia per uiolentiam expellere presumat sed pacem habeat usque dum ad placitum presentetur et propter honorem dei sanctorumque ecclesiae ipsius reuerentiam · concedatur ei uita et omnia membra  ;48* emendat autem causam in quantum potuerit et ei fuerit iudicatum et sic ducatur [fol. 60r] ad presentiam domni49* regis et ipse eum mittat ubi clementiae ipsius placuerit ·  
46*
gek. cap
47*
in ecclesiam von Korrekturhand 2 mit Einfügungszeichen ergänzt
48*
 ; ergänzt
49*
korr. aus domini
II ·  
[BK 26 c. 3]
Si quis ecclesiam per uiolentiam intrauerit et in ea50* per uim · uel furtu aliquid abstulerit uel ipsam ecclesiam igne cremauerit .' morte moriatur ·  
50*
korr. aus eam
III ·  
[BK 26 c. 4]
Si quis sanctum quadragensimale ieiunium pro despectu51* christianitatis contempserit et carnem comederit · morte moriatur · sed tamen consideretur a sacerdote ne forte causa necessitatis hoc cuilibet proueniat ut carnem commedat ,  
51*
korr. aus dispectu
IIII ·  
[BK 26 c. 5]
Si quis episcopum aut presbiterum52* · siue diaconum interficerit · similiter53* capite punietur ·  
52*
gek. prb
53*
gek. siml
V ·  
[BK 26 c. 6]
Si quis a diabulo deceptus crediderit secundum morem paganorum uirum aliquem54* aut feminam strigam esse · et homines55* commedere · et propter hoc ipsam incenderit uel carnem eius ad commedendum dederit · uel ipsam commederit capitis56* sententiae punietur ·  
54*
korr. aus aliquam
55*
von Korrekturhand 2 korr. aus omnes
56*
capituli (gek. capili.) korr. zu capitis von Korrekturhand 2.
VI ·  
[BK 26 c. 7]
Si quis corpus defuncti hominis secundum ritum paganorum flamma consumi fecerit · et ossa eius ad cinerem redierit capitae punietur ·  
VII  
[BK 26 c. 8]
Si quis deinceps in gente saxonorum inter eos laten s non baptizatus57* se58* abscondere uoluerit et ad baptismum uenire contempserit paganus qu[i] [fol. 60v] permanere uoluerit · morte moriatur ·  
57*
korr. aus baptizat[†]s
58*
korr. aus sed
VIII  
[BK 26 c. 9]
Si quis hominem diabulo59* sacrificauerit et in hostiam more paganorum demonibus obtulerit · morte mori[a]tur  
59*
korr. aus diabule
VIIII ·  
[BK 26 c. 10]
Si quis cum paganis consilium aduersus christianos inierit uel cum illis in aduersitate christianorum perdurare uoluerit · morte moriatur · et quicumque hoc id est60* fraude contra regem · uel gentem christianorum consenserit · morte moriatur ·  
60*
id est gek. ide
X ·  
[BK 26 c. 11]
Si quis domno regi61* infidelis apparuerit capitali sententia punietur ·  
61*
von Korrekturhand 2 korr. aus rege
XI ·  
[BK 26 c. 12]
Si quis filiam domini sui rapuerit morte moriatur ·  
XII ·  
[BK 26 c. 13]
Si quis dominum suum · uel dominam suam interficerit simili modo punietur ·  
XIII ·  
[BK 26 c. 14]
Si quis uero pro his mortalibus criminibus latenter commissis aliquis sponte ad sacerdotem confugerit et confessione data ageri penitentiam uoluerit testimonio62* sacerdotis63* de morte excusetur ·  
62*
von Korrekturhand 2 korr. aus testimonia
63*
von Korrekturhand 2 korr. aus sacerdote
XIIII ·  
[BK 26 c. 15]
De minoribus capitulis consenserunt omnes ad unamquamque64* eclesiam curte et duos mansos terre pagenses65* · ad66* ecclesiam recurrentes condonant et inter centum XX · homines nobiles et ingenuis smiliter67* · et lito seruum et ancillam eidem ecclesiae tribuant68* ·  
64*
korr. aus unamquemque
65*
von Korrekturhand 2 korr. aus pagensis
66*
ad von Korrekturhand 3 ergänzt
67*
gekürzt smlt.
68*
korr. aus tribuantur
XV ·  
[BK 26 c. 16]
Et hoc christo propitio placuit ut undecumque census aliquid ad fiscum peruenerit siue in frido siue in qual[e]cumque [fol. 61r] banno et in omni redibutione ad regem pertinens decima pars ecclesiis et sacerdotibus reddatur ·  
XVI ·  
[BK 26 c. 17]
Similiter secundum dei69* mandatum precipimus ut omnes decimam partem substantiae et laboris · suis ecclesiis et sacerdotibus donent tam nobiles quam ingenui70* similiter et liti iuxta quod deus unicuique dederit christiano partem deo reddant ·  
69*
korr. aus d[†]
70*
korr. aus ingenu[†]
XVII  ·  
[BK 26 c. 18]
Ut in dominicis diebus conuentus et placita publica non faciant nisi forte pro magna necessitate aut hostilitate cogente sed omnes ad71* ecclesiam recurrant · ad audiendi72* uerbum dei et orationibus uel iustis operibus uacent73* · similiter et in festiuitatibus preclaris deo et ecclesiae74* conuentui deseruiant et secularia placita75* demittant ,  
71*
ad von Korrekturhand 2 mit Einfügungszeichen ergänzt
72*
korr. aus audiendim
73*
korr. aus suacent
74*
ae korr. (?)
75*
placita von Korrekturhand 2 mit Einfügungszeichen ergänzt
XVIII ·  
[BK 26 c. 19]
Similiter placuit his decretis .' inserere quod omnes infantes infra annum baptizantur et hoc statuimus ut si quis infantem intra circulum anni76* ad77* baptismum offerre contempserit sine consilio uel licentia sacerdotis · si de78* nobile generi fuerit · CXX solidos fisco conponat · si ingenuvs79* · LX si litvs80* · XXX ·81* ;  
76*
folgt getilgtes solidos XXX
77*
korr. aus a[c]
78*
korr. aus [†]e
79*
korr. aus ingenuos
81*
si litvs · XXX · mit Einfügungszeichen ergänzt
80*
korr. aus litos
XVIIII ·  
[BK 26 c. 20]
Si quis prohibitum82* · uel inlicitum coniugium sibi83* sortitus fuerit · si nobilis solidos84* · LX · si ingenuis · XXX · si litos · XV ·  
82*
korr. aus prihibitum
83*
b korr. (?)
84*
gek. solid
XX ·  
[BK 26 c. 21]
Si quis ad fontes aut arbores · uel lucos85* uotum fecerit86* · [fol. 61v] aut aliquit87* more gentilium obtulerit et ad honorem demonum commederet · si nobilis88* fuerit solidos89* · LX · si ingenuus · XXX · si litus90* · XV · si uero non habuerint · unde presentaliter persoluant ad eclesię seruitium donentur · usque dum ipsi solidi soluuntur ·  
85*
korr. aus lucas
86*
ce korr. (?)
87*
korr. aus aliquis
88*
korr. aus nobiles
89*
gek. sold
90*
korr. aus litos
XXI ·  
[BK 26 c. 22]
Iubemus ut corpora christianorum · saxanorum [!] · ad cimiteria ecclesiae deferantur et non ad tumulus paganorum ·  
XXII ·  
[BK 26 c. 23]
Diuinos et sortilegos ecclesiis et sacerdotibus dare constituimus ·  
XXIII ·  
[BK 26 c. 24]
De latronibus et malefactoribus qui de una comitatu ad alium confugium fecerint91* si quis eos receperit in suam potestate · et VItem · noctibus secum detenuerit nisi ad presentendum nostrum bannum soluat · similiter si comis eum absconderit et ad iustitiam faciendam presentare noluerit · et ad hoc excusare non potest honorem suum perdat  
91*
n von Korrekturhand 2 mit Einfügungszeichen ergänzt
XXIIII ·  
[BK 26 c. 25]
De pignore ut nullatenus alterum aliquis pignorare presumat et qui hoc fecerit bannum persoluat ·  
XXV92* ·  
[BK 26 c. 26]
Ut nulli hominum contradicere uiam ad nos ueniendo pro iustitia reclamandi aliquis presumat93* et si aliquis hoc facere conauerit nostrum bannum persoluat ,  
92*
X1 von Korrekturhand 3 ergänzt
93*
korr. aus presumpserit
XXVI ·  
[BK 26 c. 27]
Si quis homo fideiussorem inuenire non potuerit res illius in forbanno · [fol. 62r] mittantur usque dum fideiussorem94* presentet si uero super bannum in domum suum intrare presumpserit aut solidos · X · aut unum bouem pro emendatione ipsius banni conponat · et insuper unde debitor exstitit persoluat si uero fideiussor diem95* statutum non obseruaberit tunc ipse tantum damni incurrat quantum manus sua fideiussoris exstitit ille autem qui debitor fideiussori exstitit duplum restituat pro eo quod fideiussorem96* in damnum cadere permisit ·  
94*
korr. aus fideiussori
95*
korr. aus di[†]m
96*
korr. aus fideiussori
XXVII ·  
[BK 26 c. 28]
De premiis et muneribus ut munera97* super innocente nullus accipiat · et si quis hoc98* facere pręsumpserit nostrum bannum soluat · et si quod absit forte comis hoc fecerit honorem suum perdat ·  
97*
korr. aus minere
98*
hoc mit Einfügungszeichen ergänzt
XXVIII ·  
[BK 26 c. 29]
Ut uniuersi comites pacem et concordiam99* ad inuicem habere studeant et si forte inter eos aliqua discordia aut conturbium ortum fuerit aut nostrum solatium · uel perfectum pro hoc non demittant ·  
99*
korr. aus corcordiam
XXVIIII ·  
[BK 26 c. 30]
Si quis comitem interficerit · uel de eius morte consilium dederit hereditas illius ad partem regis eueniat et in ius eius100* redicatur ·  
100*
korr. (?)
XXX ·  
[BK 26 c. 31]
Dedimus potestatem comitibus bannum mittere infra suo ministerio de faida · uel maioribus causis in solidos · LX · De minoribus uero causis [fol. 62v] comitis bannum in solidos · XV · constituimus ·  
XXXI ·  
[BK 26 c. 32]
Si cuilibet homini sacramentum debet · aframeat illum ad ecclesiam sacramenta ad diem statutum · et ri101* [!] iurare contempserit fidem faciat et solidos XV · conponat qui inactiuus apparuit et deinceps causam pleniter emendare faciat ·  
101*
Vermutlich aus si verlesen
XXXII ·  
[BK 26 c. 33]
De periuris secundum legem saxonorum sit ·  
XXXIII ·  
[BK 26 c. 34]
Interdiximus ut omnes saxones generaliter conuentvss102* publicos nec faciant · nisi forte missus103* noster de uerbo nostro eos congregare fecerit sed unusquisque104* comis in suo ministerio placita et iustitias faciat et hoc a sacerdotibus consideretur ne aliter faciat ,  
102*
von Korrekturhand 2 korr. aus contoss
103*
korr. aus messus
104*
quis von Korrekturhand 2 ergänzt
[BK 27 c. 1]
ANNO ab incarnatione domini nostri iesu christi · DCCXCVII · et XXX · ac XXII · regnante domno carolo procellentissimo rege conuenientibus in unum aquis pilatio [!] in eius obsequio uenerabilibus episcopis et abbatibus seu inlustris uiris comitibus · V kalendas105* nouembris106* · simulque congregatis saxonibus de diuersis pagis · tam de uuestfalahis · et angrariis · quam et de · oostfalahis · omnes107* unianimiter consenserunt · et aptificauerunt · ut de illis capitulis pro quibus franci si regis bannum transgressi sunt solidus · LX conponunt similiter saxones soluent si alicubi [fol. 63r] contra ipsos bannos fecerint ·  
[BK 27 c. 1]
HEC SUNT108* CAPITULA  
[BK 27 c. 1]
Primus109* ut eclesiae uiduae orfani et minus potestes [!] iustam et quietam pacem habeant et ut raptum et fortiam nec incendium infra patriam quis facere audeat pręsumptiue et de exercitu nullus super bannum domini regis remanere presumat  
105*
gek. kl
106*
gek. noub
107*
folgt getilgtes c
108*
folgt getilgtes S
109*
folgt getilgtes capit
II ·  
[BK 27 c. 2]
Si quis supradicta · VIII · capitula transgressus · fuerit omnes statuerunt · et aptificauerunt ut saxones similiter sicut et franci · LX solidos110* conponant ·  
110*
gek. sol
III ·  
[BK 27 c. 3]
Item placuit omnibus saxonibus ut ubicumque franci secundum legem · solidos111* XV soluere debent ibi nobiliores saxones · solidos112* · XII · Ingenui · V · liti · IIII · conponant ·  
111*
gek. sol
112*
gek. sol
IIII ·  
[BK 27 c. 4]
Hoc etiam statuerunt ut qualiscumque causa infra patriam cum propriis uicinantibus · pacificata fuerit ibi solito more ipsi pagenses · solidos113* · XII · pro districtione recipiant · et pro uuargida que iuxta consuetudinem eorum solebant facere hoc concessum habeant · si autem in presentia missorum regalium causae definite fuerint pro iam dicta uuargida suprascriptos solidos114* XII · ipsis pagenses habeant concessos et pro hoc quia missus regalis ex hac re fatigatus fuerit · alios · XII · solidos115* · inde recipiat ad partem regis · si autem ipsa causa ad palatium · [fol. 63v] in presentia regis ad definiendum fuerit producta tunc utrique solidi XII · id est116* pro uuargida et quod uicinis debuit conponere eo quod infra patriam diffinita ratio non fuerit ad partem reges faciant conponere · quod sunt solidi · XXIIII · nam si fuerit aliquis qui in patria iuxta quod sui conuicini iudicauerint seque pacificare noluerit et ad palatium pro huius rei causa uenerit et ibi ei fuerit iudicatum quod iustum iudicium iudicassent in prima uice · ut supradictum est · solidos117* · XXIIII ad partem regis conponat · et si tunc inde rediens se pacificare · et · iustitiam facere rennuerit et iterum pro ista causa ad palatium fuerit conuocatus et deiudicatus · bis · XXIIII · solidos118* conponat · si uero nec dum correptus · tertia uice pro eadem re ad palatium remeauerit triplum conpositionem et inde faciat ad partem regis ·  
113*
gek. sol
114*
gek. sol
115*
gek. sol
116*
id est gek. ide
117*
gek. sold
118*
gek. sol
V ·  
[BK 27 c. 5]
Si quis de nobilioribus ad placitum mannitus uenire contempserit · solidos119* · IIII · conponat ingenui · II · liti · I ·  
119*
gek. sol
VI ·  
[BK 27 c. 6]
De presbiteris statuerunt120* quod si aliquid eis aut eorum hominibus quis contrarium facere aut tollere presumpserit contra iustitiam omnia in duplum restituat ei et conponat ,  
120*
gek. statuert
VII ·  
[BK 27 c. 7]
De missis regis statuerunt121* ut si ab eis aliquis interfectus euenerit in triplum eum conponere debeat [fol. 64r] qui hoc facere presumpserit similiter quicquid aut eorum omnibus factum fuerit omnia tripliciter faciant restaurare et secundum eorum euua conponere ·  
121*
gek. statuert
VIII ·  
[BK 27 c. 8]
De incendio conuenit quod nullus infra patriam presumat facere propter iram aut inimicitiam aut qualibet maliuola cupiditate excepto si talis fuerit rebellis qui iustitiam facere noluerit et aliter districtus esse · non poterit et ad nos ut in presentia nostra iustitiam reddat uenire dispexerit condicto commune placito simul ipsi pagenses ueniant et si uniamiter [!] consenserint122* pro districtione illius causa incendatur · tunc de ipso placito commvne123* consilio facto secundum eorum · euua fiat peractum et non pro qualibet iracundia aut maliuola intentione nisi pro districtione nostra si aliter · facere ausus fuerit sicut superius dictum est · solidos124* · LX · conponat ·  
122*
n3 von Korrekturhand 2 ergänzt
123*
korr. aus commane
124*
gek. sol
VIIII ·  
[BK 27 c. 9]
Item placuit ut quandoquidem uvluit125* domnus rex propter pacem · et propter faidam · et propter maiores causas bannum fortiorem statuere una cum consensu126* francorum et fidelium saxonum secundum quod ei placuerit iuxta qod127* causa exigit128* et oportunitas fuerit · solidos129* LX · multiplicare in duplum · et130* solidos131* · C · siue usque ad mille conponere faciat · qui eivs132* mandatum transgressus fuerit ,  
125*
von Korrekturhand 2 korr. aus uolui
126*
con von Korrekturhand 2 ergänzt
127*
von Korrekturhand 2 korr. aus que
128*
korr. aus exit
129*
gek. sold
130*
et von Korrekturhand 2 ergänzt
131*
gek. sol
132*
vs von Korrekturhand 2 mit Einfügungszeichen ergänzt
X  
[BK 27 c. 10]
De malefactoribus qui uitae133* periculum secundum euua saxonum ut134* incurrere debent placuit omnibus ut qualiscumque [fol. 64v] ex ipsis ad regium potestatem confugium fecerit aut in illius sit potestate utrum interficiendum illis reddatur aut una cum consensu eorum habeat licentiam ipsum malefactorem cum uxore et familia et omnia sua foris135* patriam infra sua regna aut in marcu ubi sua fuerit uoluntas coll[oc]are et habeant ipsum quasi mortuum ·  
133*
korr. aus uita
134*
ut durchgestrichen, vielleicht erst von einer spätmittelalt. oder neuzeitl. Hand, da andere Korrektoren im Codex üblicherweise expungieren
135*
von Korrekturhand 2 korr. aus foras
XI ·  
[BK 27 c. 11]
Illud not[a]ndum est · quales debent solidi · esse · saxonum · id est136* · bouem annoticum · utrisque sexus · auttumnali137* tempore · sicut in stabulum mittitur · pro uno solido · similiter et uernum tempus quando de stabulo exiit et deinceps quantum etatem auxerit138* tantu[m] in pretio crescat · de annona uero bortrinis · pro solido139* · I · scapilos · XL · donant · et de sigule · XX septem · trionales aut pro solidum · scapilos · XXX · de aue[n]a et sigule XV · mel uero pro solido bortrensi · sigla · I et medio donant · septem · trionales · aut duos siclos de melle pro · I · solido donent · Item ordeum mundum sicut et sigale · pro · I · solido donent · In argento140* XII · denarios solidum141* faciant · et in aliis speciebus ad istum precium omnem estimationem conpositionis sunt ·  
136*
id est gek. ide
137*
t1 durchgestrichen, vielleicht erst von einer spätmittelalt. oder neuzeitl. Hand, da andere Korrektoren im Codex üblicherweise expungieren
138*
korr. aus auserit
139*
gek. sold
140*
Über r ein unleserliches Zeichen.
141*
gek. sol


Legende
Verwendete Zeichen Bedeutung
· ˙ : .' /
·,· :/ , ; ∴
Interpunktion (wie in den Hss. verwendet)
* Fußnote (Text der Anmerkung erscheint bei Mouseover)
Fettdruck (Worte, Sätze) Rubriken, Überschriften; in den Hss. durch Auszeichnungsschrift oder andere visuelle Gestaltungsmerkmale hervorgehoben
Fettdruck (einzelne Buchstaben) Initialen
Rot Verwendung von farbiger Tinte (jeglicher Art)
[xyz] Unsichere Lesung, schwer entzifferbarer Text
[…] Unlesbarer Text. Die Anzahl der Punkte zeigt die (vermutliche) Anzahl der ausgefallenen Buchstaben an
††† Getilgter Text, der nicht mehr entzifferbar ist. Die Anzahl der Kreuze zeigt die (vermutliche) Anzahl der ausgefallenen Buchstaben an
[†] Platzhalter für nicht mehr entzifferbare getilgte Textstellen (ohne Angabe zur Anzahl der vermutlich ausgefallenen Buchstaben)
- - - In der Hs. absichtlich freigelassener Leerraum innerhalb der Zeile
[!] sic
| Zeilenwechsel
[BK 139 c. 1] Referenz zur Edition von Boretius/Krause
[fol. 123r], [p. 123] Blatt- oder Seitenwechsel bzw. Spaltenwechsel in der Hs.
Textglossierung
Annotationszeichen (z.B. Nota-Zeichen)