Capitularia - Edition der fränkischen Herrschererlasse

Paris, Bibliothèque nationale de France, Lat. 2718

Beschreibung der Handschrift nach Mordek

Aufbewahrungsort
Paris
Bibliothèque nationale de France
Lat. 2718
Sigle: P4
Digitalisat verfügbar bei Gallica
Zum Artikel in der Rubrik "Handschrift des Monats"
Entstehung und Überlieferung
Entstehung:

Um 830 (Mordek, Bischoff); Schule von Tours (Mordek), am Hofe Ludwigs des Frommen im Umkreis der Kanzlei (Bischoff)

Provenienz:

Saint-Martin in Tours. Entstanden wohl unter Mitwirkung des Mönches Hirminmaris von Saint-Martin, der unter Ludwig dem Frommen als führender Notar und Kanzleimitarbeiter fungierte (zu dem vom Hofe abhängigen, zahlreiche Rechtshss. produzierenden Skriptorium siehe unten). Alte Signaturen: Colbert 1593 korr. zu 4593 (1r); Regius 4323.2 - 2 a.

Äußere Beschreibung
Material: Pergament
Umfang: 140 foll. (mitgezählt die Zusatzblätter 6-10 aus dem 11./12. Jh.)
Maße: 100-160 × 240-250 mm
Schriftraum: 75-130 × 195-215 mm
Lagen: heute sichtbare Lagen (Blattverlust nach 135 und am Schluß)
11 + XII2-5, 11-30 + (II+1)6-10 + (XII+1)55 + X75 + IX93 + IV101 + V111 + (XI+1)134 + (1 + II+1)140
jüngere Kustoden: I (1r), II (31r) bis VIII (135r), z. T. abgeschnitten
Zustand: Im bei Mandaten und Urkunden häufigen Querformat, hier mit ungewöhnlichen Größenschwankungen, die vom Ganzen einen unordentlichen Eindruck vermitteln. Die Blätter scheinen stark beschnitten.
Zeilen: 14-29 (foll. 6v-9v: 24 Zeilen in zwei Spalten, fol. 10r: 14 Zeilen)
Spalten: 1-2
Schrift: kleine karolingische Minuskel und tironische Noten
Ausstattung:

Rubriken in Capitalis rustica und Unziale in dunkelbrauner bis schwarzer Texttinte; schmucklose Gebrauchshs.

Einband:

roter Ledereinband mit Wappen Colberts

Inhalte
Anmerkung:

Der zu weiten Teilen in Tachygraphie geschriebene Codex verbindet theologisch-patristische Werke und Kapitularien ausschließlich Ludwigs des Frommen der Jahre 817 bis 821 mit Formeln des Herrschers, die sich nach Sickel über Fridugis, Abt von Tours und bis 832 Leiter der kaiserlichen Kanzlei, direkt auf den Hof zurückführen lassen: „ ... und wenn auch nicht gerade die auf uns gekommene Handschrift dieser Sammlung für den Gebrauch in der Kanzlei angelegt sein oder wenn sie schon beim Rücktritt des Fridugisus aus der Kanzlei in das Kloster gewandert sein sollte, so enthält sie doch ... dieselben Muster, deren sich die Kanzleischreiber während der ganzen Regierungszeit Ludwigs bedient haben, und repräsentiert für uns einen Theil der damals officiell gebrauchten Formeln“ (S. 121).

Unter den erstaunlich vielen Hss. des von B. Bischoff ausgemachten, von R. McKitterick näher analysierten Leges- und Formulae-Skriptoriums, das mit dem Hof Ludwigs des Frommen in Verbindung stand, kommt Paris Lat. 2718 mit seinen z. T. singulären Formeln und Kapitularien hohe Bedeutung zu. Diesem vor allem weltliches römisches und germanisches Recht kopierenden Skriptorium sind zumindest folgende weitere Bände zuzurechnen, und zwar:

1) mit Kapitularien (siehe jeweils dort): Paris nouv. acq. Lat. 204 und Vatikan Reg. Lat. 991 (Nachtrag), Paris Lat. 4627, St. Gallen 729, Vatikan Reg. Lat. 846 und Warschau 1, dazu wohl Montpellier H 136 und der verschollene Leges-Codex von Beauvais (siehe Mordek 1995, Anhang II),

2) ohne Kapitularien: Berlin Lat. qu. 150 (zur Zeit Krakau, Biblioteka Jagiellonska), Paris Lat. 10756, Paris Lat. 4408, Vatikan Reg. Lat. 852 und 1431, Paris Lat. 4416 und Vatikan Reg. Lat. 857. Daß die Anregung für solch umfangreiche höfische Rechtskompendien von ähnlichen Werken aus der Zeit Karls des Großen ausgegangen sein könnte, ist bei Cod. Paris Lat. 4629 angedeutet.

Mit Recht spricht Bischoff, Mittelalterliche Studien 3, S. 180 von den Leges, die wahrscheinlich „serienmäßig in einem Skriptorium, in dem französischer Stil herrschte, geschrieben wurden“, und vermutet an anderer Stelle deren „planmäßige Vervielfältigung durch ein dem Hofe nahestehendes Zentrum“ (S. 76; vgl. auch dens., Paläographie, S. 267 f. mit Anm. 30). Denn die Hss. bieten in der Tat vor allem Leges, in einigen Fällen kombiniert mit römischem Recht, Formeln und Kapitularien, von letzteren freilich nur einen minimalen Ausschnitt. Ein umfassender Liber capitularium offiziösen Charakters ist bislang nicht nachzuweisen. Auch der gigantische Cod. Paris Lat. 4418, den Bischoff, Mittelalterliche Studien 3, S. 180 direkt am Aachener Hof unter Ludwig dem Frommen entstanden sieht und der vom Äußeren her am ehesten als repräsentatives kaiserliches Gesetzbuch gelten kann, enthält zwar Leges in Verbindung mit römischem Recht, aber keine Kapitularien. Dem hier vorgestellten Parisinus Lat. 2718 stehen im Kapitularienbereich zwei Hss. nahe: der jüngere, wohl gleichfalls auf eine hofabhängige Vorlage zurückgehende Cod. Kopenhagen, Kongelige Bibliotek, Gl. Kgl. Saml. 1943.4° (Kapitularien a. 818/819; gemeinsames Unikat: Ludwigs des Frommen Prooemium generale mit der dort bekundeten Absicht, die Texte in publico archiuo zu verwahren) sowie der etwa gleichaltrige, auch der Gegend von Tours und dem Leges-Skriptorium zugeschriebene Cod. Paris, Bibliothèque Nationale, nouv. acq. Lat. 204 (nach zwei der Kapitularien a. 819 einige wenig jüngere Ludwigs des Frommen; gemeinsame Unikate: Capitula de iustitiis faciendis und Responsa imperatoris de rebus fiscalibus data). Einzig vom Parisinus Lat. 2718 überliefert werden die Ordinatio imperii und die Formulae imperiales (Nr. 15 auch in Cod. Paris nouv. acq. Lat. 204).

  • 1r
    (10. Jh.) Genealogie der merowingischen Könige (ed. A. Du Chesne, Historiae Francorum scriptores coaetanei 1 [Paris 1636] S. 793, wiederabgedruckt bei Bouquet, Recueil des historiens 2, S. 695).

  • 1v
    Leer.

  • 2r-44r
    Augustinus, In epistolam Iohannis ad Parthos tractatus X (CPL Nr. 279; Migne, PL 35, Sp. 1977-2062).

  • -- 2r-5v
    Prolog und Tractatus I bis Diligentes legem dei (Migne, PL 35, Sp. 1977-1987).

  • -- 6r
    (Von neuzeitlicher Hand) „B. Aurelii Augustini Expositio Epistolas S. Johannis“.

  • -- 6v-10r
    (11./12. Jh.) nochmals Prolog und Tractatus I bis diligentes legem dei. Ergo in caritate positi sunt (Migne, PL 35, Sp. 1977-1987).

  • -- 10v
    Leer.

  • -- 11r-44r
    Tractatus I ab Ergo in caritate positi sunt, Tractatus II-X (Migne, PL 35, Sp. 1987-2062).

  • 44r-52r
    Augustinus, De gratia et libero arbitrio (CPL Nr. 352; Migne, PL 44, Sp. 881-912).

  • 52r-58v
    Augustinus, De correptione et gratia (CPL Nr. 353; Migne, PL 44, Sp. 915-946).

  • 59r-61v
    Gennadius von Marseille, Liber ecclesiasticorum dogmatum (CPL Nr. 958; ed. Turner, in: The Journal of Theological Studies 7 [1905/1906] S. 89-99; vgl. auch dens., in: The Journal of Theological Studies 8 [1906/ 1907] S. 103 ff.).

  • 61v-72r
    Fulgentius von Ruspe, De fide ad Petrum seu de regula fidei (CPL Nr. 826; ed. J. Fraipont, CCL 91 A [1968] S. 709-760); danach EXPLICIT.

  • 72r-v
    Formulae imperiales e curia Ludovici Pii 1-7, meist in Kurzschrift (MGH Formulae, S. 288-292, zur Hs. S. 285; Schmitz, Monumenta Tachygraphica 1, S. 1-6).

  • 73r
    Cap. I - Cap. V - Capitula de functionibus publicis (a. 821): UBI TELONEA EXIGI ET UBI NON EXIGI DEBEANT. Uolumus firmiter omnibus in imperio nostro - pro lege teneantur. FINIT (MGH Capit. 1, Nr. 143, S. 294 Z. 13 - S. 295 Z. 10); auf die zweite Überlieferung desselben Kapitulars mit Varianten unten foll. 110v-111r wird von neuzeitlicher Hand (17. Jh.) verwiesen mit: „Haec iterum leguntur infra fol. 110.vo“.

  • 73r-76r
    Formulae imperiales 8-31, meist in Kurzschrift (MGH Formulae, S. 293-311; Schmitz, Monumenta Tachygraphica 1, S. 6-24).

  • 76r-77v
    I cap. - XVIII - Ordinatio imperii (a. 817), nur hier überliefert: DIUISIO IMPERII DOMNI HLUDOUUICI INTER DILECTOS FILIOS SUOS INTER HLOTHARIUM ET UIDELICET ET PIPPINUM ET HLUDOUUICUM ANNO QUARTO IMPERII SUI. In nomine domini dei et sal. et cet. Cum nos in dei nomine - uoluntas adimplenda (MGH Capit. 1, Nr. 136, S. 270 Z. 13-15, S. 270 Z. 29 - S. 273 Z. 20).

  • 78r
    Formulae imperiales 32-33, meist in Kurzschrift (MGH Formulae, S. 311 f.; Schmitz, Monumenta Tachygraphica 1, S. 24 f.).

  • 78r-v
    Hludowici prooemium generale ad capitularia tam ecclesiastica quam mundana (a. 818), meist in Kurzschrift: In nomine domini dei et saluatoris nostri - seruanda perdoceant. Finis (MGH Capit. 1, Nr. 137, S. 273 Z. 35 - S. 275 Z. 15; Schmitz, Monumenta Tachygraphica 1, S. 45 Z. 3 - S. 47 Z. 3).

  • 78v-80r
    Cap. I-XXVIIII - Capitulare ecclesiasticum (a. 818/819), meist in Kurzschrift: Haec capitula proprie ad episcopos — inserenda censuimus (MGH Capit. 1, Nr. 138, S. 275 Z. 34 - S. 280 Z. 3; Schmitz, Monumenta Tachygraphica 1, S. 47 Z. 3 - S. 50 Z. 43). Als Vorlage des Kapitulars konnte Seckel, Aachener Synode, S. 13 ff. jene Kanones des Concilium Aquisgranense a. 818/819 nachweisen, die er in den aus Cambrai stammenden Codd. Laon 201 und St. Petersburg Q. v. II. 5 gefunden hat, siehe auch unsere Beschreibung der Hss.

  • 80r-v
    Formulae imperiales 34-37, meist in Kurzschrift (MGH Formulae, S. 312-315; Schmitz, Monumenta Tachygraphica 1, S. 26-29; Formel Nr. 36 ed. L. Levillain, Examen critique des chartes mérovingiennes et carolingiennes de l’abbaye de Corbie [Mémoires et documents publiés par la Société de l’École des chartes 5, Paris 1902] S. 247-249 Nr. 22).

  • 81r-84v
    Cyprian, De opere et eleemosynis, bis adam nudus fueras (CPL Nr. 47; ed. M. Simonetti, CCL 3 A [1976] S. 55-64 Z. 277).

  • 84v-85v
    Formulae imperiales 38-41, meist in Kurzschrift (MGH Formulae, S. 315-319; Schmitz, Monumenta Tachygraphica 1, S. 29-32).

  • 86r-89r
    Fortsetzung von Cyprian, De opere et eleemosynis, ab Oculi perfusi nigro (ed. Simonetti, CCL 3 A, S. 64 Z. 283 - S. 72).

  • 89r-93r
    Cyprian, De zelo et livore (CPL Nr. 49; ed. Simonetti, CCL 3 A, S. 75-86).

  • 93r-99v
    Cyprian, De dominica oratione (CPL Nr. 43; ed. C. Moreschini, CCL 3 A, S. 90-113); EXPL. DE ZELO ET LIUORE.

  • 99v-101v
    Cyprian, De bono patientiae, cc. 1-11 bis conflictationibus laboremus (CPL Nr. 48; ed. Moreschini, CCL 3 A, S. 118-133).

  • 101v-104r
    Cyprian, Ad Fortunatum, cc. 8 ab Nescitis quia qui in stadio currunt - 11 confessionis inuicta contagiorum (CPL Nr. 45; ed. R. Weber, CCL 3 [1972] S. 196-206).

  • 104r-105r
    Cyprian, De habitu virginum, ab c. 21 in uos pudicalaudatio est (CPL Nr. 40; ed. W. Hartel, CSEL 3, 1 [1868] S. 202-205); EXPL. CAECILI CIPRIANI DE BONO PATIENTIAE (durchgestrichen).

  • 105r-108r
    I-XXI - Capitula legibus addenda (a. 818/819): INCIPIUNT CAPIT. QUAE LEGIBUS ADDENDA SUNT QUAE ET MISSI ET COMITES HABERE ET CETERIS NOTA FACERE DEBENT. DE HONORE ECCLESIARUM. Si quis aut ex leui causa - eis conplacuerit (MGH Capit. 1, Nr. 139, S. 281 Z. 1 - S. 285 Z. 23).

  • 108r-v
    I-VIII - Capitula per se scribenda (a. 818/819): ITEM INCIPIUNT ALIA CAPIT. QUAE PER SE SCRIBENDA ET AB OMNIBUS OBSERUANDA SUNT. DE FORCAPIIS. Si mancipia dominos suos fugerint - emendare studeat (MGH Capit. 1, Nr. 140, S. 287 Z. 6 - S. 288 Z. 19).

  • 109r-110r
    Capitulare missorum (a. 818/819): LEGATIO OMNIUM MISSORUM NOSTRORUM HAEC EST. Primo ut sicut iam aliis missis - ad caballos mod. II (MGH Capit. 1, Nr. 141, S. 289 Z. 4 - S. 291 Z. 37).

  • 110r
    (Vorletzte Zeile der Seite) ausradierte Rubrik zu c. 1 der Capitula de functionibus publicis (a. 821): UBI TEL... (MGH Capit. 1, Nr. 143, S. 294 Z. 13). Auch die letzte, gleichfalls radierte Zeile begann offenbar mit der gleichen Rubrik: UBI TELONEA EXIGI ...

  • 110v-111r
    <I>-V - Capitula de functionibus publicis (a. 821): ... NON EXIGI DEBEANT. Uolumus firmiter omnibus in imperio nostro - pro lege teneantur (MGH Capit. 1, Nr. 143, S. 294 Z. 13 - S. 295 Z. 10; fragmentarischer Anfang, da Blatt oben beschnitten); dasselbe Kapitular bereits oben foll. 73r (handschriftliche Notiz des 17. Jh. fol. 110v: „Haec eadem habentur supra fol. 73.recto.“).

  • 111r
    CAP. - CAP. (cc. 1-3 ohne Zahlen; c. 4 führt die Zählung im Text) - Capitula de iustitiis faciendis (ca. a. 820): CAPITULA LEGIS SALICAE ADDENDA. Ut pagenses per sacramenta aliorum hominum - faciamus iustitiam (MGH Capit. 1, Nr. 144, S. 295 Z. 17, S. 295 Z. 24 - S. 296 Z. 7).

  • 111r-v
    CAP. - CAP. (ohne Zahlen) - Responsa imperatoris de rebus fiscalibus data (ca. a. 820 [823?]): Uestitura domni et genitoris nostri - inde consideremus (MGH Capit. 1, Nr. 145, S. 296 Z. 29 - S. 297 Z. 11; vor cc. 1-3 jeweils wieder CAP. mit anschließendem Freiraum; c. 4 führt die Zählung im Text).

  • 111v
    Formulae imperiales 42-44, meist in Kurzschrift (MGH Formulae, S. 319 f.; Schmitz, Monumenta Tachygraphica 1, S. 32-34).

  • 112r-113r
    Caesarius von Arles, Sermo 219 (ed. G. Morin, CCL 104 [1953] S. 867-870).

  • 113r-115v
    Pseudo-Augustinus, Sermo 117 de Natale Domini (Autor vielleicht Bischof Sedatus von Nîmes; CPL Nrn. 368, 1006; Migne, PL 39, Sp. 1977-1981).

  • 115v-124r
    Augustinus, De immortalitate animae (CPL Nr. 256; ed. W. Hörmann, CSEL 89 [1986] S. 101-128, mit Berücksichtigung der Hs.); ab fol. 117r vereinzelt Tironische Marginalglossen.

  • 124r-125r
    Karl der Große, Brief an Alkuin und die Klostergemeinschaft von Saint-Martin in Tours (MGH Epp. 4, S. 399-401).

  • 125r-127r
    Formulae imperiales 45-53, meist in Kurzschrift (MGH Formulae, S. 321-326; Schmitz, Monumenta Tachygraphica 1, S. 34-41).

  • 127r-134r
    Johannes Chrysostomus, De cordis conpunctione, in der Anianus von Celeda zugeschriebenen Übersetzung, meist in Kurzschrift (vgl. CPL Nr. 772; ed. Schmitz, Monumenta Tachygraphica 2, S. 1-31); bricht in Buch II, 6 ab.

  • 134v
    Formulae imperiales 54-55 und, angehängt an Nr. 54, eine Naturalienliste, meist in Kurzschrift (MGH Formulae, S. 326, 287, 326 f.; Schmitz, Monumenta Tachygraphica 1, S. 41-43).

  • 135r-v
    Septem scale sunt quibus ascendunt homines ad regna caelorum - Uenite ad me omnes qui laboratis: kurze theologisch-katechetische Exzerpte (am Schluß unvollständig), vgl. im einzelnen die Katalogangaben S. 24 und Tables S. 4. Der Katalog verweist auf anfängliche Textentsprechungen in Cod. Brügge, Bibliothèque de la Ville, 507; zu nennen wären etwa auch Cod. Wolfenbüttel Helmst. 532, fol. 136r und der alte Cod. Karlsruhe Aug. 254 (um 800; Novara), fol. 193, der zudem das anschließende Exzerpt aus Pseudo-Cyprian tradiert, vgl. A. Holder, Die Reichenauer Handschriften 1: Die Pergamenthandschriften (Handschriften der Großherzoglich Badischen Hof- und Landesbibliothek in Karlsruhe 5, Leipzig 1906; Neudruck mit bibliographischen Nachträgen Wiesbaden 1970) S. 576.

  • 136r-140v
    nisi filium. Ipse enim de seipso interrogantibus iudœis - tam magis ad hominum ars ipsa descendit. Explicit: Interrogationes et responsiones, vor allem über die Trinität (zu Beginn fragmentarisch, an anderen Stellen leichter Pergament- und Textverlust; in dieser Form bisher wohl ungedruckt).

  • 140v
    Incipit. De octo uitia principalia. Octo sunt principalia uitia qui humanum infestant genus - detractio quae cum a nobis leui iudicentur (?) audiamus (am Schluß unvollständig): wohl Eutrop von Valencia, Epistola de VIII vitiis, fragmentarischer Auszug (CPL Nr. 1095; Migne, PL 80, Sp. 9 D - 10 D, 12 C-D, 14 A), nach Cassian, Conlationes V, 2 und 16, Auszug.

Bibliographie
Literatur:
Kataloge:
  • Bibliothèque Nationale. Catalogue général des manuscrits latins 3 (Paris 1952) S. 22-25 und Tables des tomes III à VI (Nos 2693 à 3775B), bearbeitet von D. Bloch u. a.: Addenda et corrigenda (Paris 1981) S. 4


Transkription

Editorische Vorbemerkung zur Transkription

Transkriptionsvorlage: Die Transkription wurde erstellt nach guten Farbdigitalisaten, verfügbar online bei Gallica. Ergänzend wurden ältere Schwarzweißdigitalisate guter Qualität herangezogen. Unsichere Lesungen und Korrekturen wurden bei einer Autopsie des Originals in der BnF am 1. Oktober 2021 geprüft.

Zur Handschrift

Die Entstehung der Handschrift in St-Martin in Tours unter der Beteiligung von Kanzleipersonal Ludwigs des Frommen ist nach wie vor unstrittig; jedoch ist eine persönliche Beteiligung des Notars Hirminmaris, wie sie Mordek noch annahm, nicht zu beweisen (Mersiowsky 2004, S. 83 f.; Patt 2016, S. 116-123). Dass der Codex ein Produkt des "Leges-Skriptoriums" ist, wird mittlerweile ebenfalls in Frage gestellt; vgl. dazu zuletzt Patt 2016, S. 123-129.

Schreiber

Foll. 78r-80r: Der Text wurde in tironischen Noten verfasst.

Foll. 73r, 76r-80r, 105r-111v: Der Schreiber verwendet eine gut lesbare karolingische Minuskel. Überschriften sind in Capitalis rustica verfasst, die zuweilen unziale Elemente aufweisen.

Buchstabenformen

Foll. 78r-80r: Der Text ist in tironischen Noten, die insgesamt recht ordentlich ausgeführt sind, geschrieben. Es ist kein Handwechsel festzustellen. Der Schreiber verwendet regelmäßig eine p-Note (bei pietas und den entsprechenden Flektionsformen), die nicht in Hellmanns Online-Lexikon, aber sehr wohl bei Kopp (Teil 2, S. 264) zu finden ist. Die Stammnote von fieri und abgeleiteten Formen ist als diagonaler Strich geschrieben, was weder Hellmanns noch Kopps Lexikon (Teil 2, S. 135) entspricht, aber vom Schreiber einheitlich gebraucht wird. Bei den Formen von recipere (auch einmal bei praecipere) fällt auf, dass über der Stammnote immer ein Strich geschrieben wird, ehe die Note für die jeweils erforderliche Endung folgt. Ähnliches lässt sich bei decretum beobachten, wo es neben den decretum-Noten noch eine zusätzliche tum-Note gibt. Insgesamt wird deutlich, dass der Schreiber nicht immer die vielleicht zu erwartenden Noten verwendet, d.h., dass z.B. eine Endungsnote, die in toto existiert, mit ihren Einzelelementen wiedergegeben wird (daher kann ein Wort mit einer stammfremden Note wiedergegeben werden, d.h., dass nur der "Buchstabenwert" der Note zählt). Die Tendenz geht daher klar zur Wiedergabe von Silben bzw. sogar Einzelbuchstaben durch die Noten. Gerade bei BK 138 sticht heraus, dass er bei Noten, die eine Schleife beinhalten, diese oftmals nicht vollständig ausführt. Die Endungsnoten ähneln sich teilweise sehr, sodass eine Unterscheidung nicht immer leicht ist. Eckige Klammern in dem Teil, der in tironischen Noten geschrieben ist, signalisieren daher, dass bei der Auflösung der Noten noch eine gewisse Restunsicherheit besteht. Da die Handschrift insgesamt ihrer Orthographie nach einen recht klassischen Eindruck macht, wurde bei den Wörtern in tironischen Noten ebenfalls nach den klassischen Formen aufgelöst. Nach Trigonus wurde immer mit Majuskel transkribiert.

Foll. 73r, 76r-80r, 105r-111v:

Einzelbuchstaben: Verwendung von offenem und unzialem a, letzteres öfter nach Interpunktionszeichen am Wortanfang. Der Bogen des g ist teilweise oben und unten offen. Minuskel-d steht neben unzialem D. Gelegentlich i-longa. Am Wortanfang ist Majuskel-N (fast ausschließlich bei Verneinungen) zu beobachten. Häufig spitzes r.

Ligaturen: Gängige Ligaturen mit e wie et, ex (bei der der Balken des e den linken Schrägschaft des x bildet, z.B. fol. 108r, Z. 11: exire). Das e ist in Ligatur sechsförmig gestaltet, mit einem steil nach oben ragenden oberen Bogenabschnitt, der nicht den für e charakteristischen Bogen bildet. Weitere Ligaturen: NT, rt, st. Auffällig ist eine ge-Ligatur, bei der vom oberen Bogen des g ein Strich direkt in den unteren Bogenabschnitt des e gezogen wird. Eine weitere auffällige Ligatur ist jene von at, bei der das t auf seinem Deckbalken liegt und das a sehr spitz geschrieben ist (fol. 108v, letzte Zeile, letztes Wort: studeat). Bei -on-Verbindungen wird der Bogen des o gelegentlich nach rechts gerade auf die Grundlinie geführt und geht unmittelbar in das n über, so dass der Eindruck von -om- entstehen kann (z.B. fol. 105v, Z. 14 und Z. 17: traditionem). Hinzu kommen Ligaturen mit r (ra, re).

Besonderheiten: Für die Gliederung von BK 141 werden Unzialbuchstaben (vor allem A und D) eingesetzt, die die einzelnen Kapitel bzw. Teilsätze einleiten. Anlautendes h kann wegfallen, statt auslautendem d kann t stehen.

Abkürzungen

Foll. 73r, 76r-80r, 105r-111v: Bei den Formen von committere wurde der Schreibergewohnheit folgend mit con- aufgelöst. Zudem kürzt er noster immer mit nt. Die Kürzung für quae wurde der Schreibergewohnheit nach mit -ae aufgelöst. Einmal schreibt er praesbitero, sodass bei den gekürzten Formen von presbiter ebenfalls -ae- übernommen wurde, da der Schreiber auch sonst sehr häufig -ae- benutzt. Dies gilt auch für die Formen von praedictus. Es wird daher generell bei den entsprechenden Kürzungen mit -ae aufgelöst. Der Schreiber tendiert in diesem Zusammenhang ohnehin zur hyperkorrekten Schreibweise, da oftmals ae statt einfachem e steht. Die us-Kürze, die mit einem waagerechten Strich, den ein diagonaler kreuzt, wiedergegeben wird, sticht ebenso heraus wie eine -orum-Kürze, die mit einer or-Ligatur und einem darüber gesetzten Kürzungsstrich gebildet wird.

Eine Besonderheit ist bei der Überschrift zu BK 141 zu beobachten, wo der Kürzungsstrich (über R) für -um steht (fol. 109r: MISSOR[UM] NOSTROR[UM]). Der gemeinhin für -us stehende Haken als Abkürzungszeichen wird hier für die -ur-Kürze verwendet.

Gliederungsmerkmale

Fol. 73r: BK 143, das hier das erste Mal kopiert wurde (nochmals foll. 110v-111r), wurde von I bis V korrekt durchgezählt und durch ein FINIT vom nachfolgenden Text, der in tironischen Noten verfasst ist, abgegrenzt. Vor jeder Kapitelnummer steht die Abkürzung Cap. Außer beim ersten Kapitel, das eine eigene Rubrik hat, wurden die Textanfänge bei allen anderen Kapiteln in Majuskeln geschrieben. Der Text geht aber jeweils ohne optische Unterbrechung in Minuskeln weiter, sodass diese Textanfänge nicht als Rubrik interpretiert wurden.

Foll. 76r-77v: BK 136 besteht aus Inskription, Prolog und 18 Kapiteln, die von I bis XVIII gezählt sind. Hinter den ersten fünf Kapitelnummern steht jeweils zusätzlich cap.

Foll. 78r-80r: Das Prooemium generale (BK 137) weist - wie in der Edition von Boretius/Krause - keine Nummerierung oder sonstige Gliederung auf. Der Text ist in einem Block wiedergegeben. Das Capitulare ecclesiasticum (BK 138) ist dagegen in 29 Kapitel unterteilt, wobei aber nur die erste Kapitelnummer mit einem cap versehen ist. Die Nummerierung steht jeweils vor der Zeile, in der ein neues Kapitel beginnt; allerdings beginnen diese selten am Zeilenanfang, sondern oft mitten in der Zeile, wobei das Ende des vorangehenden Kapitels immer mit einem Trigonus markiert wird. Insgesamt ist diese Art der Gliederung allerdings nicht sehr markant, so dass man sich vorstellen kann, dass es bei einem möglichen Kopisten zu Missverständnissen gekommen sein könnte. Nach XVII folgt zweimal XVIIII, ehe es richtig mit XX weitergeht. Die die Kapitel einleitenden Majuskeln oder Noten wurden vom Schreiber etwas größer geschrieben, um die Kapitelanfänge deutlicher zu machen. Bei der Transkription der Noten wurde daher ebenfalls der erste Buchstabe als Majuskel aufgelöst.

Foll. 105r-108r: Überschriften und Kapitel bilden ein fortlaufendes Korpus, das auf die Verwendung von Absätzen verzichtet, was die Übersichtlichkeit insgesamt erschwert. Gleichwohl zeigt sich der Text nicht frei von strukturierenden Elementen: So geht jedem capitulum eine römische Zählung von I) bis XXI sowie eine Überschrift in Capitalis rustica voran. Die Zählung findet sich jeweils herausgerückt in der linken Marginalie, in einem Fall (XXI, siehe fol. 108r) auch am rechten Rand. Sie wird anfangs z. T. in ein rechtwinkeliges Paragraphenzeichen eingepasst. Die Kapitel selbst werden mit im Textfluss deutlich hervortretenden Initialen eingeleitet.

Foll. 108r-110r: Die Kapitelüberschriften von BK 140 sind in Capitalis rustica verfasst. Die Kapitel sind von I bis VIII durchnummeriert. Die Kapitelzahlen befinden sich jweils ausgerückt am Seitenrand. Eine deutlich erkennbare Lücke trennt c. 7 und 8. In diese Lücke sollte wohl eine Überschrift eingetragen werden, was aber unterblieb.

BK 141 ist nach der einleitenden Inskription nicht in klar zu definierende Abschnitte gegliedert. Der Text wird durch leicht vergrößerte Majuskeln (zumeist Unziale), die nach einem Interpunktionszeichen folgen, optisch nur grob strukturiert. Die Kapitel folgen aber ohne Absätze und deutliche Einschnitte hintereinander weg. Lediglich bei c. 29, dem letzten des Kapitulars, wurden die Anfangsworte als Überschrift aufgefasst und dementsprechend in Capitalis rustica geschrieben, sodass dieses Kapitel das einzige mit einer Rubrik darstellt.

Foll. 110v-111r: Das hier zum zweiten Mal kopierte Kapitular BK 143 ist ebenfalls vollständig vorhanden und korrekt durchgezählt, wobei die zu erwartende Kapitelnummer I aufgrund des Pergamentbeschnitts nicht mehr erkennbar ist. Genauso verhält es sich bei der Rubrik zu c. 1, bei der nur die letzten drei Worte einigermaßen lesbar sind. Die ersten drei Worte von c. 2 wurden in Majuskeln geschrieben, ähnlich schon bei der ersten Kopie des Kapitulars. Im Gegensatz zu den cc. 1, 3-5 hat dieses Kapitel allerdings keine - teils deutlich - vergrößerte Majuskel als Kapitelanfang, sodass man die Worte nicht als Rubrik interpretieren muss.

Foll. 111r-v: Im Anschluss an BK 143 folgen unter der Überschrift CAPITULA LEGIS SALICAE ADDENDA hintereinander die Kapitularien BK 144 und 145, deren Kapitel jeweils mit vorgeschaltetem CAP versehen sind, aber keine Kapitelnummern haben. Zwischen CAP und Kapiteltext ist immer eine größere Lücke gelassen. BK 145 c. 4 ist nur durch eine Lücke von c. 3 getrennt und wurde nicht mit einem CAP versehen.

Benutzungsspuren

Neben BK 143 (fol. 73r) steht am rechten Seiterand DE TE (DE in Ligatur) und dann in tironischen Noten neum, was als Hinweis auf 143 c. 1 intendiert gewesen könnte. Die Silbe lo ist allerdings nicht zu erkennen, außerdem wäre es der falsche Kasus. Vor der Inskription zu BK 136 (fol. 76r) steht ein unbekanntes Zeichen (tironische Note?). Auf Höhe von BK 138 c. 1 (fol. 78v) findet sich ein Vermerk von neuzeitlicher Hand mit der Angabe 429. Auf fol. 109v, auf Höhe der ersten Zeile, befindet sich ein diagonaler Strich, der von einem späteren Benutzer stammen könnte.

Sonstiges

Fol. 110 wurde am oberen Rand beschnitten, sodass ein Teil der ersten Zeile fehlt und Textverlust zur Folge hat; zudem sind manche Buchstaben oder Wörter verblasst oder die Tinte ist abgerieben, sodass eine Entzifferung nicht immer leicht fällt, die durch die enge Bindung zusätzlich erschwert wird. Auf fol. 110r stehen neben den Worten Abbati comiti (Z. 15) im Übergang von Zeile zu Seitenrand die getilgten Buchstaben m n (Federproben?).

[fol. 73r] [1]
Capitulum · I · UBI TELONEA EXIGI ET UBI NON EXIGI DEBEANT ·  
[BK 143 c. 1]
Uolumus firmiter omnibus in imperio nostro nobis a deo conmisso notum fieri [.]t nullus teloneum exigat nisi in mercatibus ubi communia commertia emuntur ac uenundantur · neque in pontibus nisi ubi antiquitus telonea exigebantur · neque in ripis aquarum ubi tantum naues solent aliquibus noctibus manere · neque in siluis · neque in stratis · neque in campis · neque subter pontem transeuntibus · nec alicubi nisi tantum ubi aliquid emitur aut uenditur qualibet causa ad communem usum pertinens · Et ubi emptor cuiuslibet utitur herba · aut lignis · aut aliis uillaticis commodis · cum eo cuius sunt quibus utitur agat iuxta es[tim]ationem usus · et quod iustum · est · de tali re illi persoluat · Quod si aliquis constituta mercata fugiens ne teloneum soluere cogatur · et ex[...] [p]raedicta loca aliquid emere uoluerit et huiusmodi inuentus fuerit constringatur · et debitum telonei persoluere cogatur · Et q[..]squis huiusmodi iusta telonea soluere declinantem susceperit · siue celauerit · id secundum suam legem emendare conpellatur · is tamen qu[em] celauit debitum teloneum persoluat · Ceterum sicut superius dictum · est · nisi in memoratis locis · nemo a quolibet exigat telonea · Et si fecer[i]t contra haec praecepta nostra sciat se · esse · damnandum LX summa solidorum ·  
Capitulum : II · DE DISPENSA FIDELIUM NOSTRORUM  
[BK 143 c. 2]
Siu[.] [ca]rris · siue sagmariis · siue friskingis · siue aliis quibuslibet uehiculis · tam eorum qui nobis assidue in palatio deseruiunt · quamque et eorum qui ad palatium eorum dispensam ducunt · nemo in pontibus · neque in nauibus · neque in quibuslibet aliis locis ab eis teloneum exigere praesumat · Quod si fecerit · nouerit se similiter LX summa solidorum poena plectendum1* ∴ Quod si aliquis repertus fue[rit] qui ea quae praemissa sunt · non ad suam dispensam · nec ad proprios usus · sed potius uenundandi causa ea duxerit · nouerit se sicut superius conpraehensum · est · esse · damnandum ∴  
1*
korr. aus plecte[†]dum
Capitulum · III ·  
[BK 143 c. 3]
NEMO EX HIS QUI PONTES FACIUNT AUT2* DE INMUNITATIBUS AUT DE FISCIS aut de liberis hominibus cogantur pontaticum de eodem quem fecerunt ponte persoluere ∴ Et si forte quilibet uoluerit ex propriis facultatibus eundem pontem emendare uel reficere quamuis de suis propriis rebus eundem pontem emendet uel reficiat · non tamen de eodem ponte maiorem censum exigere praesumat nisi sicut consuetudo fuit · et iustum · esse · dinoscitur ·  
2*
T ergänzt
Capitulum · IIII ·  
[BK 143 c. 4]
OMNIBUS notum sit quia nolumus ut liber homo ad nostros brolios operari cogatur · adtamen de aliis publicis functionibus quas solebant iuxta antiquam consuetudinem facere · nemo se pro hac causa excuset ∴  
Capitulum · V ·  
[BK 143 c. 5]
GENERALITER OMNES ADMONEMUS ut capitula quae praeterito anno legis salicae per omnium consensum addenda · esse · censuimus · iam non ulterius capitula sed [ta]ntum lex dicantur · immo pro lege teneantur ·  
FINIT  
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 76r] [18]
DIUISIO3* IMPERII DOMNI HLUDOUUICI INTER DILECTOS FILIOS SUOS INTER HLOTHARIUM ET UIDELICET ET PIPPINUM ET HLUDOUUICUM ANNO QUARTO IMPERII SUI ·  
[BK 136 Prolog]
In nomine domini dei et saluatoris4* et cetera5* · Cum nos in dei nomine · anno incarnationis domini octingentesimo septimo decimo indictione decima annoque imperii nostri quarto mense iulio aquisgrani palatio nostro more solito sacrum conuentum et generalitatem populi nostri propter ecclesiasticas uel totius imperii nostri utilitates pertractandas congregassemus et in his studeremus · subito diuina aspiratione6* actum · est ut nos fideles nostri ammonerent quatenus manente nostra incolomitate et pace undique a deo concessa de statu totius regni et de filiorum nostrorum causa more parentum nostrorum tractaremus · sed quamuis haec admonitio deuote ac fideliter fieret · nequaquam nobis nec his qui sanum sapiunt uisum fuit ut amore filiorum aut gratia unitas imperii a deo nobis7* conseruati diuisione humana scinderetur8* · ne forte hac occasione scandalum in sancta ecclesia oriretur et offensam illius in cuius potestate omnium iura regnorum consistunt incurreremus [fol. 76v] †††††††††† idcirco necessarium d[u]ximus ut ieiuniis et orationibus et elemosinarum largitionibus apud illum obtineremus quod nostra infirmitas non praesumebat · Quibus rite per tri[du]um celebratis9* nutu omnipotentis dei ut credimus10* actum · est · ut et nostra et totius populi nostri in dilecti primogeniti nostri hl[o]tharii electione uota concurrerent · Itaque taliter diuina dispensatione manifestatum placuit et nobis et omni populo nostro more solemni ††††† imperiali diademate coronatum nobis et consortem et successorem imperii si dominus ita uoluerit communi uoto constitui · Ceteros uero fratres eius pippinum uidelicet et hludouuicum aequiuocum nostrum communi consilio placuit regiis insigniri nominibus et loca inferius denominata constituere in quibus post decessum nostrum sub seniore fratre regali potestate potiantur iuxta inferius adnotata capitula · quibus quam inter ††† eos constituimus conditio continetur · Quae capitula propter utilitatem imperii et perpetuam inter eos pacem conseruandam et totius ecclesiae tutamen cum omnibus fidelibus nostris considerare placuit et considerata conscribere et conscripta propriis manibus firmare ut deo opem ferente sicu[t] ab omnibus communi uoto actum · est · ita communi deuotione a cunctis inuiolabiliter conseruentur ad illorum et totius populi christiani perpetuam pacem · salua in omnibus nostra imperiali potestate super filios et populum nostrum cum omni subiectione quae patri a filiis et imperatori ac regi11* a suis populis exhibetur ∴  
3*
Vor dem Wort befindet sich ein nicht näher zu bestimmendes Zeichen (tironische Note?).
4*
gek. sal
5*
gek. cet
6*
korr. aus inspiratione. Nach dem ergänzten a, das über das in geschrieben wurde und über dem ein Punkt steht, folgt ein weiteres a, im Gegensatz zum ersten a aber nicht mit schrägem, sondern mit geradem Schaft.
7*
korr. (?)
8*
korr. aus scindereretur
9*
eb korr. (?)
10*
ut credimus mit Einfügungszeichen ergänzt
11*
korr. aus regibus
I capitulum  
[BK 136 c. 1]
Uolumus ut pippinus habeat aquitaniam12* et uuasconiam et markam tolosanam totam et insuper comitatos · IIII · id est in septimania carcassensem · et in burgundia augustudunensem13* aualensem et niuernensem ∴  
12*
korr. aus acquitaniam
13*
folgt getilgtes et
II capitulum  
[BK 136 c. 2]
Item hludouuicus uolumus ut habeat baioariam et carentanos et behęimos et auar[o]s atque sclauos qui ab orientali parte baioariae · sunt · et insuper duas uillas dominicales ad suum seruitium in pago nortgaoe luttraof et ingoldesstat ∴  
III capitulum  
[BK 136 c. 3]
Uolumus ut hi duo fratres qui regis nomine censentur in cunctis honorib[us] intra suam potestatem distribuendis propria potestate potiantur · tantum ut in episcopatibus et abbatiis ecclesiasticus ordo teneatur · et in ceteris honoribus dandis honestas et utilitas seruetur ∴  
IIII capitulum  
[BK 136 c. 4]
Item uolumus ut semel in anno tempore oportuno uel simul uel singillatim iuxta quod rerum condicio14* permiserit uisitandi et uidendi et de his quae necessaria · sunt · et quae ad communem utilitatem ††††††††† uel ad perpetuam pacem pertinent · mutuo fraterno amore tractandi gratia ad seniorem fratrem cum donis suis ueniant · Et si forte15* aliquis illorum qualibet ineuitabili necessitate impeditus uen[i]re tempore solito et oportuno nequiuerit hoc seniori fratri legatos et dona mitte[n]do significet · ita dumtaxat ut cum primum possibilitas congruo tempore adfuerit uenire qualibet cabillatione non dissimulet  
14*
c2 korr. (?)
15*
f korr. (?)
V capitulum  
[BK 136 c. 5]
Uolumus atque monemus ut senior frater quando ad eum aut unus aut ambo fratres sui cum donis sicut praedictum · est · uenerint · sicut ei maio[r] [fol. 77r] potestas16* deo annuente fuerit adtributa · ita et ipse illos pio fraternoque amore largiori dono remuneret ∴  
16*
folgt getilgtes a
VI  
[BK 136 c. 6]
Uolumus atque iubemus ut senior frater iunioribus fratribus suis quando contra exteras nationes auxilium sibi ferre rationabiliter expetiuerint iuxta quod ratio dictauerit et temporis oportunitas permiserit · uel per se ipsum uel per fideles missos et exercitus suos oportunum eis auxilium ferat ∴  
VII  
[BK 136 c. 7]
Item uolumus ut nec pacem nec bellum contra exteras et huic a deo conseruato imperio inimicas nationes absque consilio et consensu senioris fratris ullatenus suscipere praesumant ∴ Impetum uero ostium subito insurgentium uel repentinas incursiones iuxta uires per se repellere studeant ∴  
VIII  
[BK 136 c. 8]
De legatis uero si ab exteris nationibus uel propter pacem faciendam uel bellum suscipiendum uel ciuitates aut castella tradenda uel propter alias quaslibet maiores causas directi fuerint nullatenus sine senioris fratris conscientia ei respondeant17* uel eos remittant · Si autem ad illum de quacumque parte missi directi fuerint †† ad quemlibet illorum primo peruenerint honorifice eos cum fidelibus missis usque ad eius praesentiam faciat peruenire · De leuioribus sane causis iuxta qualitatem legationis per se respondeant ∴ Illud tamen monemus ut quomodocumque se res in confinibus eorum habuerint semper ad senioris18* fratris notitiam perferre non neglegant · ut ille semper sollicitus et paratus inueniatur ad quaecumque necessitas et utilitas regni postulauerit  
17*
n2 mit Einfügungszeichen ergänzt
18*
s2 korr. (?)
VIIII  
[BK 136 c. 9]
Praecipiendum etiam nobis uidetur ut post decessum nostrum uniuscuiusque uasallus tantum in potestate domini sui beneficium propter discordias euitandas habeat et non in alterius ˙ Proprium autem suum et hereditatem ubicumque fuerit salua iustitia cum honore et securitate secundum suam legem unusquisque absque iniusta inquietudine possideat · et licentiam habeat unusquisque liber homo qui seniorem non habuerit cuicumque ex his tribus fratribus uoluerit se19* commendandi ∴  
19*
s korr. (?)
X  
[BK 136 c. 10]
Si autem et quod deus auertat et quod nos minime obtamus euenerit ut aliquis illorum propter cupiditatem rerum terrenarum20* quae est · radix omnium malorum aut diuisor aut obpressor ecclesiarum uel pauperum extiterit aut tyrannidem in qua omnis crudelitas consistit exercuerit primo secreto secundum domini praeceptum per fideles legatos semel bis et ter de sua emendatione commoneatur · ut si his renisus fuerit accersitus a fratre coram altero fratre paterno et fraterno amore moneatur et castigetur ∴ Et si hanc salubrem admonitionem penitus spreuerit · communi omnium sententia quid de illo agendum sit decernatur · ut quem salubris ammonitio a nefandis actibus reuocare non potuit imperialis potentia communisque omnium sententia coherceat ·  
20*
terrenarum mit Einfügungszeichen ergänzt
XI  
[BK 136 c. 11]
rectores21* uero ecclesiarum de francia talem potestatem habeant rerum ad illas pertinentium · siue in aquitania siue in italia [fol. 77v] siue in aliis regionibus ac prouintiis huic imperio subiectis qualem tempore genitoris nostri habuerunt uel nostro habere noscuntur ∴  
21*
Der Beginn eines neuen Kapitels wird nur durch die Kapitelzahl deutlich, es fehlt die sonst übliche Initiale in Form einer vergrößerten Majuskel und der vor Kapitelbeginn stehende Trigonus, wenn das neue Kapitel wie hier mitten in einer Zeile beginnt.
XII  
[BK 136 c. 12]
De tributis uero et censibus uel metallis quicquid22* in eorum potestate exigi uel haberi poterit23* ipsi habeant ut ex his in suis necessitatibus consulant et dona seniori fratri deferenda melius praeparare ualeant ∴  
22*
u2 korr. (?)
23*
korr. aus potuerit
XIII  
[BK 136 c. 13]
Uolumus etiam ut si alicui illorum post decessum nostrum tempus nubendi uenerit ut24* · cum consilio et consensu senioris fratris uxorem ducat · illud tamen propter discordias euitandas et occasiones noxias auferendas cauendum decernimus · ut de exteris gentibus nullus illorum uxorem accipere praesumat · Omnium uero homines propter pacem artius conligandam · ubicumque inter partes elegerint uxores ducant ∴  
24*
ut mit Einfügungszeichen ergänzt
XIIII  
[BK 136 c. 14]
Si uero aliquis illorum decedens legitimos filios reliquerit · non inter eos potestas25* ipsa diuidatur · sed potius populus pariter conueniens unum ex eis quem dominus uoluerit eligat · et hunc senior frater in loco fratris et filii suscipiat · et honore paterno sublimato · hanc constitutionem erga illum modis omnibus conseruet · De ceteris uero liberis pio amore pertractent qualiter eos more parentum nostrorum saluent et cum consilio habeant ∴  
25*
tas mit Einfügungszeichen ergänzt
XV  
[BK 136 c. 15]
Si uero absque legitimis liberis aliquis eorum decesserit26* · potestas illius ad seniorem fratrem reuertatur ∴ Et si contigerit illum habere liberos ex concubinis · monemus ut erga illos misericorditer agat ∴  
26*
e1 korr. (?)
XVI  
[BK 136 c. 16]
Si uero alicui illorum contigerit nobis decedentibus ad annos legitimos iuxta ribuariam legem nondum peruenisse · uolumus ut donec ad praefinitum annorum terminum ueniat · quemadmodum modo a nobis sic a seniore fratre et ipse et regnum eius procuretur atque gubernetur · et cum ad legitimos annos peruenerit iuxta taxatum modum sua potestate in omnibus potiatur ∴  
XVII  
[BK 136 c. 17]
Regnum uero italiae eo modo praedicto filio nostro si deus uoluerit ut successor noster27* exsistat per omnia subiectum sit sicut et patri nostro fuit et nobis deo uolente praesenti tempore subiectum manet ∴  
27*
gek. nt
XVIII  
[BK 136 c. 18]
Monemus etiam totius populi nostri deuotionem et sincerissime fidei pene apud omnes gentes famosissimam firmitatem ut si is filius noster28* qui nobis diuino29* nutu successerit absque legitimis liberis rebus humanis excesserit · propter omnium salutem et ecclesiae tranquillitatem et imperii unitatem in elegendo uno ex liberis nostris si superstites fratri suo fuerint eam quam in illius electione fecimus conditionem imitentur · quatenus in eo constituendo · non · humana sed dei quaeratur uoluntas adimplenda  
28*
gek. nt
29*
in mit Einfügungszeichen ergänzt
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 78r] [13]
[BK 137]
In nomine domini dei et saluatoris nostri iesu christi hludouuicus diuina ordinante prouidentia imperator augustus ∴ Quia iuxta apostolum quamdiu in hoc saeculo sumus peregrinamur a domino et nihil in praesenti fixum nihil immobile sed cuncta ueloci peruolant cursu et scriptura testante quodcumque possumus instanter operare debemus quia nulli ad bene operandum crastinus dies promittitur omnesque secundum apostolum ante tribunal Christi stabimus ut unusquisque rationem pro his quae gessit reddat nobis praecipue qui ceteris mortalibus conditione aequales existimus et dignitate tantum re[..]minis supereminemus30* qui non solum pro commisso grau[iore] uerum etiam pro reatuum nostrorum factis et dictis insuper etiam cogitatis in districti examinis die iuxta scripturam sacram quae dicit31* quoniam interrogabit opera nostra et cogitationes scrutabitur rat[iones] reddituri sumus sollicita circumspectione tot[a]que mentis intentione satagendum est ut bonis operi[bus] iugiter [insist]endo his quibus praeesse uidemur modis32* omnibus quantum nobis diuina suffragante gratia facultas attributa fuerit prodesse curemus ∴ Sed quia omne datum optimum et omne donum perfectum desursum est debemus continuis precibus dominum humiliter exorare faciemque illius humili confessione et congrua prout ipse posse dederit emendatione praeuenire ut sicut eius [est] muneris quod regnamus eius sit pietatis †† quo id feliciter geramus ∴ Quatenus eo miser[ante] et regni gubernacul[is] aequissimo libramine tenere et ad eum qui rex regum est et dominus dominorum cum multiplici fructu administrationis nostrae iustitiae scilicet et pietatis atque humilitatis sine fine cum eo regnaturi mereamur peruenire et quoniam per apostolum suum nos adiutores suos appellare [digna]tus est et sancta ecclesia eius uidelicet sponsa in scripturis33* sanctis ortus est appellata cotidianis exercitiis adhibitis sarculo bonae operationis est excolenda ∴ Ut sicut semper nociua in ea uelut in bono agro emergunt ita semper laboris bonique studii eradicentur noxia plantentur utilia34* ∴ Oportet nos cunctis eius necessitatibus nisibus quibus possumus deuote consulere quatenus in eius emendatione quantum dominus posse dederit tota cum mentis deuotione elaborantes35* in aliqua parte36* aedificiorum illius a fabricatore eius domino scilicet iesu christo aptari mereamur ∴ Proinde notum37* sit omnibus fidelibus nostris sanctae dei ecclesiae nostrisque deo dispensante successoribus quia cum nos nullis existentibus meritis diuina pietas genitore nostro rebus humanis exempto ad huius imperii culmen prouexiss[et] [fol. 78v]et quomodo aut qualiter desiderium diuini cultus quod ab ineunte38* aetate christo inspirante mente conceperamus ad effec[tum] domino suffragante perduceremus et quid studii quidue39* laboris progenitores nostri praecipue tamen pie recordationis genitor noster in utilitatibus sanctae dei ecclesiae exhibuerint aduerteremus et pia illorum facta non solum inuiolata conseruare sed etiam imitare pro uiribus nobis deo concessis optaremus scilicet ut si quid in ecclesiasticis negotiis siue in statu rei publice emendatione dign[um] perspexissemus quantum dominus posse [da]bat nostro studio emendarentur ∴ Et hactenus hinc inde mundanorum turbinum procellis emergentibus diuersissimisque occupationibus40* ingruentibus praepediti ut optaueramus41* efficere nequiuissemus huius rei gratia quinto anno imperii nostri arcersitis42* nonnullis episcopis abbatibus canonicis et monachis et fidelibus43* optimatibus44* nostris studuimus eorum consultu sagacissima inuestigare inquisisione45* [!] qualiter unicuique ordini canonicorum uidelicet monachorum et laicorum iuxta quod ratio dictabat et facultas suppetebat deo opem ferente consuleremus ∴ Et quoniam licet saepe de statu ecclesiarum et de iustitiis praeterito tempore ordinassemus et miss[os] per singula loca destinassemus46* et inuidente diabolo per tirannicam prauitatem praepeditum47* fuisset quia dominus de48* his sua potentia49* triumphare concessit et pacem undique donauit oportebat ut hoc tempus pacis indultę in communem sanctae dei ecclesiae et [omnium] nostrorum utilitatem inpenderemus tribus uidelicet modis ut quae bene inchoata erant deo50* auxiliante effectum obtine[rent] ∴ Etsi qua bona uoluntate sed incauta discretione51* uariis52* praepedientibus causis [inchoata] fuissent ut diligenter inspicerentur53* discreteque prout facultas suppetebat [corrige]rentur54* ∴ Si qua etiam de his quae necessaria erant dees[se] uideremus ut quaererentur et deo auxiliante ad effectum perducerentur quatenus deinceps opus nostrum a nemine iuste55* posset reprehen[di] et tam nostris quam futuris temporibus multorum saluti56* proficeret et deo opitulante stabile permaneret ∴ Sed qualiter de his diuina cooperante gratia consultu fidelium pro uiribus et temporis breuitate licet non quantum debuimus et uoluimus sed quantum a deo posse accepimus [ege]rimus et quid unicuique ordini communi uoto communique consensu consulere studue[rimus] ita ut quid canonicis proprie de his57* quidue monachis obseruanda quid etiam in legibus mundanis addenda quid quoque in capitulis inserenda forent adnotauerimus et singulis singula obseruanda contraderemus58* tamen ut siue nostris siue successorum nostrorum temporibus rata forent et inuiolabiliter deo annuente conseruarentur libuit nobis ea quae congesta sunt ob memoriae firmitatisque gratiam in unum strictim congerere et subiectis capitulis adnotare et in publico archiuo recondere ut successores deo dispensante nostri nostra pia facta conseruan[tes] ipsi nihilominus bona facta sua successoribus suis seruanda perdoceant ∴ Finis59*  
30*
Über der tironischen Note steht das Wort nochmals ausgeschrieben.
31*
korr. aus dic[†]
32*
korr. aus mod[†]
33*
Zu dieser Notenfolge bzw. Ligatur von Noten vgl. Kopp Teil 2, S. 189.
34*
a korr. (?)
35*
Über den Noten steht elabo ausgeschrieben.
36*
korr. (?)
37*
Die Noten für notum sind erkennbar, allerdings gesellen sich dazu ein senkrechter Strich, der an den Querstrich der notum-Noten anschließt, und ein Punkt unbekannter Funktion. Die Editionen (Carpentier 1747, Schmitz 1882) schweigen hierzu. Es könnte sich um eine ad-hoc-Korrektur von -tam zu -tum handeln.
38*
e1 korr. (?)
39*
quid korr. (?)
40*
Das erste o des in Minuskel geschriebenen Wortes ist sehr bauchig und läuft rechts oben spitz zu. Der Schreiber könnte hier zuerst zu einer tironischen Note (ob-?) angesetzt haben.
41*
Über den Noten steht ramus ausgeschrieben.
42*
Hier gegen Schmitz 1882, S. 46, der akcersitis angibt, und mit Carpentier 1747, S. 5.
43*
bus korr. (?). Neben der Note für -bus steht gekürztes libus, wohl zur Verdeutlichung, weil der Schreiber an den Noten anscheinend korrigierte.
44*
o korr. (?)
45*
Vgl. Schmitz 1882, S. 46, Anm. 22, der auf die falsche Endungsnote hinweist, dennoch inquisitione in den Text aufnimmt.
46*
et miss[os] … loca destinassemus mit Einfügungszeichen ergänzt
47*
Über den Noten steht ausgeschrieben ditum.
48*
korr. (?)
49*
Diese Stelle ist in den Editionen sehr unterschiedlich interpretiert worden. Carpentier 1747, S. 5 gibt opportunissime wieder. Schmitz 1882, S. 47 gibt dagegen sua omnipotentia an. Schmitz bietet auch hier die bessere Lesart der Noten, obwohl es näherliegender ist, potentia statt omnipotentia zu lesen, wofür auch seine Wiedergabe der Note für potens (Schmitz, CNT, 1883, Tafel 41) spricht. Vgl. auch Kopp 1817, S. 255, 256, der diese Note eindeutig für potentia stehend angibt.
50*
folgt getilgtes auxiliante
51*
Der Schreiber könnte durchaus auch discretionem gemeint haben. Die Endungsnote ist nicht ganz eindeutig.
52*
korr. aus uarius
53*
Über der Endungsnote steht ren ausgeschrieben.
54*
[corrige] korr. (?)
55*
Hier irrt Schmitz 1882, S. 46, der iniuste angibt. Carpentier 1747, S. 5 gibt richtig iuste an.
56*
ti korr. (?)
57*
de his korr. (?). Beide Noten sind ineinander geschrieben und es ist zweimal die de-Note zu erkennen.
58*
et singulis singula obseruanda contraderemus mit Einfügungszeichen ergänzt
59*
Finis über dem Interpunktionszeichen ergänzt.
Haec capitula proprie ad episcopos uel ad ordines60* quosque ecclesiasticos pertinentia quae non solum hi obseruare sed etiam sibi subiectis uel commissis facienda perdocere debent  
60*
Die nes-Note ist nur noch schwach zu erkennen, es liegt aber wohl keine Rasur vor.
capitulum I  
[BK 138 c. 1]
Quia iuxta sanctorum patrum traditionem nouimus res ecclesiae uota esse fidelium pretia peccatorum et patrimonia61* pauperum cuique non solum habita conseruare uerum etiam multa deo opitulante conferre optamus tamen ut ab ecclesiasticis de non diuidendis rebus illius suspitionem dudum conceptam penitus amoueremus statuimus ut neque nostris neque filiorum et deo dispensante successorum nostrorum temporibus qui nostram uel progenitorum nostrorum uoluntatem uel exemplum imitari uoluerint62* ullam penitus diuisionem aut iacturam patiatur63* ∴  
61*
Über den Noten steht das Wort ausgeschrieben.
62*
rint korr. (?)
63*
korr. aus patiantur
II  
[BK 138 c. 2]
Sacrorum canonum non ignari ut in dei nomine sancta ecclesia suo liberius potiretur honore adsensum ordini ecclesiastico praebuimus ut scilicet episcopi per electionem cleri et populi secundum statuta canonum de propria diocesi remota personarum et munerum acceptione ob uitae meritum et sapientiae donum eligantur ut exemplo et uerbo sibi subiectis usquequaque prodesse ualeant ∴  
III  
[BK 138 c. 3]
Quia uero canonica64* professio a multis partim ignorantia partim desidia dehonestabatur operae pretium duximus deo annuente apud sacrum conuentum ut ex dictis sanctorum patrum uelut ex diuersis pratis quosdam uernantes flosculos carpendo in unum65* [!] regulam canonicorum66* et canonicarum congerere et67* canonicis uel sanctimonialibus seruandam contradere ut per eam canonicus68* ordo absque ambiguitate posset69* seruari ∴ Et quoniam illam sacer conuentus ita etiam laudibus extulit ut usque ad unum iota obseruandam percenseret statuimus ut ab omnibus in eadem professione degentibus indubitanter teneatur et mod[is] omnibus70* siue a canonicis siue a sanctimonialibus canonice degentibus deinceps obseruetur ∴  
64*
Endungsnote für a korr. (?)
65*
Carpentier 1747, S. 7 und auch Boretius 1883, S. 276 geben in unam an, auch wenn die Noten nach Hellmann und Kopp Teil 2 für in unum stehen.
66*
Über den Noten befindet sich ein Zeichen (Bogen) ohne erkennbare Funktion.
67*
korr. (?)
68*
c1 korr. (?)
69*
et korr. (?)
70*
omni korr. (?)
IIII  
[BK 138 c. 4]
Statutum est ut quidquid tempore imperii nostri a fidelibus ecclesiae sponte collatum fuerit in dicioribus locis duas partes in usus pauperum tertiam in stipendia cedere clericorum aut monachorum ∴ In minoribus uero locis aeque inter clerum et pauperes fore diuidendum nisi forte a datoribus ubi specialiter dan[dae] sint constitutum fuerit ∴  
V  
[BK 138 c. 5]
Monachorum siquidem causam71* qualiter deo opitulante ex parte disposuerimus et quomodo ex se ipsis [sibi] eligendi abbates licentiam dederimus et qualiter deo opitulante quieti uiuere propositumque suum indefesse custodire ualerent ordinauerimus in alia scedula diligenter adnotari fecimus et ut apud successores nostros ratum foret et inuiolabiliter conseruaretur confirmauimus ∴  
71*
korr. aus caus[†]
VI  
[BK 138 c. 6]
De seruorum uero ordinatione qui passim ad gradus ecclesiasticos indiscrete promouebantur placuit omnibus cum sacris canonibus concordari debere et statutum est ut nullus episcoporum deinceps eos ad sacros ordines promouere praesumat72* nisi prius a dominis propriis libertatem73* consecuti fuerint ∴ Et si quilibet seruus dominum suum fugiens aut latitans aut adhibitis testibus munere conductis uel corruptis aut qualibet calliditate [fol. 79r] uel fraude ad gradus ecclesiasticos74* peruenerit decretum est ut deponatur et dominus eius eum recipiat ∴ Si uero auus uel pater ab alia patria in aliam migrans in eadem prouincia filium genuerit et ipse filius ibidem edocatus et ad gradus ecclesiasticos promotus fuerit et utrum seruus sit ignorauerit et postea ueniens dominus illius legibus eum adquisiuerit sanccitum est ut si dominus eius illi libertatem dare uoluerit in gradu suo permaneat ∴ Si uero eum catena seruitutis a castris dominicis extrahere uoluerit ut gradum amittat75* quia iuxta sacros canones uilis persona manens sacerdocii dignitate fungi non potest ∴ De rebus uero illorum uel peculiare qui a propriis dominis76* libertate donantur ut ad gradus ecclesiasticos iure promoueantur statutum est ut in potestate dominorum consistat utrum illis concedere77* an sibi uindicare uelint ∴ Ceterum si post ordinationem aliquid adquisiuerit illud obseruetur quod in canonibus de consecrandis78* nihil habentibus constitutum est ∴ De ecclesiarum uero seruis communi sententia decretum est ut archiepiscopi per singulas prouincias constituti nostram auctoritatem suffraganei uero illorum exemplar illius penes se habeant ∴ Et quandocumque de familia ecclesiae utilis inuentus aliquis ordinandus est in ambone ipsa auctoritas coram populo legatur et coram sacerdotibus uel coram fidelibus laicis ante cornu altaris sicut in nostra auctoritate continetur remota qualibet calliditate libertatem consequantur79* et tunc demum ad gradus ecclesiasticos promoueantur ∴ Similiter quoque de his agendum est quod80* laici de familia ecclesiarum ad sacros ordines promouere uoluerint sed et de his quos praepositi canonicorum aut monachorum ordinandos [expeti]uerint eadem forma seruanda est ∴  
72*
Bei Schmitz 1882, S. 47 fehlt dieses Wort. Carpentier 1747, S. 7 hat es dagegen.
73*
Über den Noten steht liber ausgeschrieben.
74*
os korr. (?)
75*
Wohl korr. aus amittit.
76*
folgt getilgtes non
77*
Die Noten für concedere sind zu erkennen, allerdings befindet sich über der Stammnote noch die -is/it-Note.
78*
korr. aus [†]
79*
antur korr. (?). Die Endungsnote für -antur könnte aus derjenigen für -atur korrigiert worden sein.
80*
Schmitz 1882, S. 48 gibt an, dass es die Note für quod ist, schreibt in seinen Editionstext aber quos.
VII  
[BK 138 c. 7]
Statutum est ut nullus quilibet ecclesiasticus ab his personis res deinceps accipere praesumat quarum liberi aut propinqui hac inconsulta oblatione possent rerum propriarum exheredari ∴ Quod si aliquis deinceps hoc facere temptauerit ut et acceptor sinodali sententia districte feriatur et res ad exheredatos redeant81* ∴  
81*
In Minuskel über den Noten: rede.
VIII  
[BK 138 c. 8]
Statutum est etiam ut nullus in canonica aut regulari professione constitutus aliquem tonsorare propter res adipiscendas deinceps persuadeat ∴ Et qui hoc facere temptauerit sinodali uel imperiali sententia modis omnibus feriatur82* ∴  
82*
korr. (?)
VIIII  
[BK 138 c. 9]
Statutum est ut sine auctoritate uel consensu episcoporum presbyteri83* in quibuslibet ecclesiis nec constituantur nec expellantur ∴ Et si laici clericos probabilis uitae et doctrinae episcopis consecrandos84* suisque in ecclesiis constituendos85* obtulerint nulla qualibet occasione eos reiciant86* ∴  
83*
i korr. (?)
84*
korr. aus consecran[†]
85*
suisque in ecclesiis constituendos mit Einfügungszeichen unterhalb des Schriftspiegels ergänzt
86*
Über den Noten in Minuskel: reici.
X  
[BK 138 c. 10]
Sanccitum est ut unicuique ecclesiae unus mansus integer absque alio seruitio attribuatur et presbyteri in eis constituti non de decimis neque de oblationibus fidelium non de domibus neque de atriis uel hortis iuxta ecclesiam [posi]tis neque de praescripto manso aliquod seruicium praeter ecclesiasticum faciant et si aliquid amplius habuerint inde senioribus suis debitum seruicium impendant ∴  
XI  
[BK 138 c. 11]
Statutum est postquam hoc impletum fuerit ut unaquaque87* ecclesia suum presbyterum habeat ubi id fieri facultas prouidente episcopo88* permiserit89*  
87*
An dieser Stelle - obwohl in Minuskel geschrieben - verlasen sich wohl Carpentier 1747 und Schmitz 1882, da sie in ihren Editionen unaquaeque wiedergeben.
88*
korr. aus ecclesiastico
89*
folgt die getilgte Kapitelnummer XII auf dem rechten Seitenrand
XII90*  
[BK 138 c. 12]
Sanccitum est de uillis nouis et ecclesiis in eisdem nouiter constructis ut decime de ipsis uillis ad easdem ecclesias conferantur ∴  
90*
Die Kapitelnummer wurde zuerst auf den rechten Seitenrand geschrieben (siehe vorangehende Anmerkung; so wie alle anderen Nummern auf dieser Seite auch), dann getilgt und stattdessen auf dem linken Seitenrand eingetragen.
XIII ∴  
[BK 138 c. 13]
De sacris uasis ecclesiae quae in pignus a nonnullis in quibusdam locis dari comperimus inibitum est ne deinceps a quoquam fieri praesumatur nisi solummodo necessitate redimendorum captiuorum91* compellente ∴  
91*
c korr. (?)
XIIII  
[BK 138 c. 14]
De ecclesiis sane destructis uel de nonis et decimis siue de claustris canonicorum qualiter constitui et ordinari nobis placuerit aliis capitulis subter adnotauimus ∴  
XV  
[BK 138 c. 15]
Sed et de ecclesiarum honore quomodo deo adiuuante quantum in nos est uigeat similiter in subter adnotatis capitulis insertum esse dinoscitur  
XVI  
[BK 138 c. 16]
De episcopis uero in langobardia constitutis qui ab his quos ordinabant sacramenta et munera contra diuinam et canonicam auctoritatem accipere uel exigere soliti erant modis omnibus inhibitum est ne ulterius fiat quia iuxta sacros canones uterque a gradu proprio talia facientes decidi debent ∴  
XVII  
[BK 138 c. 17]
Statutum est ab episcopis de presbyteris qui feminas secum indiscretae habitare permittunt et propter hoc male opinionis suspicione denotantur92* ut si deinceps93* ammoniti non se correxerint uelut contemptores sacrorum canonum canonica inuectione feriantur ∴  
92*
d korr. (?)
93*
korr. (?)
XVIIII  
[BK 138 c. 18]
De presbyteris qui accipiendi chrismatis gratia ad ciuitates in cena domin[i] uenire soliti erant sanccitum est ut de his qui longe positi sunt94* de octo uel decim unus ab episcopo eligatur qui acceptum chrisma sibi et sociis diligenter perferat ∴ Hi uero qui non longius a ciuitate quam quatuor aut quinque milibus habitant more solito [ad] accipiendum chrisma per se ueniant ∴ Discendi uero gratia alio non quadragesimae95* tempore ad ciuitates conuocentur ∴  
94*
unt korr. (?)
95*
e1 korr. (?)
XVIIII  
[BK 138 c. 19]
Ne uero episcopi occasione praedicandi aut confirm[andi] oneri essent populis a nobis [fol. 79v]admoniti polliciti sunt se deinceps hoc96* cauere uelle et eo tempore suum ministerium in quantum facultas dabatur exsequi quo eorum profectio quantum in illis erat his97* quibus prodesse possunt et debent non sit inportuna98* uel onerosa ∴  
96*
korr. (?)
97*
korr. aus [†]
98*
Über den Noten in Minuskel: sit inpor.
XX  
[BK 138 c. 20]
Ne pueri uero sine uoluntate parentum tonsorentur uel puellae uelentur modis omnibus inhibitum est ∴ Et qui hoc facere temptauerit multa quae in capitulis legis mundanae a nobis constitutis continetur persoluere cogatur ∴  
XXI  
[BK 138 c. 21]
De feminis quae uiros amittunt placet ne se sicut hactenus indiscretae uelent sed ut triginta dies post decessum99* uiri sui exspectent et post trigesimum diem per consilium100* episcopi sui uel si episcopus absens fuerit consilio101* aliorum religiosorum sacerdotum suorumque parentum atque amicorum id quod eligere debent eligant ∴ Et quia a sacro conuentu rogati ut hi qui publicam gerebant paenitentiam et femine quae uiros amittebant nostra auctoritate donec102* deliberent quid agant tuerentur specialiter pro his capitula fieri et legis mundane capitulis inserenda decreuimus ∴  
99*
Es scheint, als habe der Schreiber zuerst über der Stammnote die Note für -is/-it gesetzt (also decessis), eher er die richtige Endungsnote ergänzte, ohne aber die andere zu tilgen.
100*
Es scheint, als habe der Schreiber zuerst die Note für -is/-it verwendet (also consiliis), diese dann aber zu -um abgeändert.
101*
o2 korr. (?)
102*
folgt getilgtes ut
XXII  
[BK 138 c. 22]
De raptis uero et raptoribus quamquam specialiter decreuissemus quid pati debeant qui hoc nefas deinceps facere temptauerint quid tamen super his sacri canones praecipiant hic103* inserendum necessarium duximus quatenus omnibus pateat quantum malum sit et non solum humana sed etiam diuina auctoritate constricti abhinc hoc104* malum caueatur ∴  
103*
korr. (?)
104*
Über der Note wurde wohl etwas getilgt.
XXIII  
[BK 138 c. 23]
De puellis raptis necdum disponsatis ita in concilio calcidonensi ubi DCXXX patres adfuerunt105* capitulo XXXVIIII106* habetur eos qui rapiunt puell[as] sub nomine simul habitandi cooperantes et conhibentes raptoribus decreuit107* sancta sinodus siquidem clerici sunt decidant gradu proprio si uero laici anathematizentur quibus uerbis aperte datur intellegi qualiter huius mali auctores damnandi sunt quando [particices] [!] et conhibentes tanto anathemate108* feriuntur et quod iuxta canonicam auctoritatem ad coniugia legitima raptas109* sibi iure uindicare nullatenus possunt ∴  
105*
gek. adfuer
106*
Es folgt etwas hochgestellt eine Note, die aber in den Editionen nicht erwähnt wird (ita?).
107*
Über den Noten wurde wohl etwas getilgt.
108*
e2 korr. (?)
109*
ad coniugia legitima raptas mit Einfügungszeichen oberhalb des Schriftspiegels ergänzt
XXIIII  
[BK 138 c. 24]
De disponsatis puellis110* et ab aliis raptis ita in concilio anchyritano capitulo decimo legitur ∴ Disponsatas puell[as] et post ab aliis raptas placuit erui et eis reddi quibus ante fuerint111* disponsatae112* etiamsi [eis]113* a raptoribus uis inlata constiterit ∴ Proinde statutum est a sacro conuentu ut raptor publica paenitentia multetur ∴ raptae uero si sponsus recipere noluerit et ipsa eidem crimini consentiens non fuit licentia nubendi alii non negetur ∴ Quod si et ipsa consensit simili sententiae subiaceat quod si post haec se iungere praesumpserint uterque anathematizetur ∴  
110*
korr. aus [†]
111*
korr. aus fue[†]
112*
korr. aus [†]isponsatae
113*
Die Noten für ei und eis sind nahezu identisch. Hier wird der Edition von Schmitz 1882, S. 49 gefolgt.
XXV  
[BK 138 c. 25]
De his uero qui sacris uirginibus se sociant ita in decretis papae gelasii capitulo uigesimo continetur ∴ uirginibus sacris temere se quosdam sociare cognouimus et post dicatum deo propositum incesta foedera sacrilegaque miscere ∴ Quos protinus equum a sacra communione detrudi et nisi publicam probatamque egerint paenitentiam omnino non recipi aut his certe uiaticum de saeculo transeuntibus si tamen paenituerint non negetur ∴ Si uero de copulatione sacrarum114* uirginum tam seuere feriuntur quanto seuerius feriendi sunt qui eas rapiunt ∴ Ideo sicut praemissum est necesse est ut ab omnibus in christiana115* religione consistentibus rigore auctoritatis diuin[ae]116* uel humanae hoc malum radicitus amputetur ∴  
114*
arum korr. (?)
115*
korr. aus christiane
116*
Die Endungsnote für ae ist von einem Punkt kaum zu unterscheiden, sodass hier auch die Form diuinus denkbar wäre.
XXVI  
[BK 138 c. 26]
Ne uero puellae indiscretae uelentur placuit nobis etiam de sacris canonibus qualiter obseruandum sit hic inserere ∴ De tempore uelandarum puellarum in cartaginensi concilio capitulo XVI continetur ut non ante ††††117* XXV annos consecrentur ∴ Item in eodem concilio capitulo XCIII de uirginibus uelandis ita continetur118* ∴ Item placuit ut quicumque episcoporum necessitate periclitantis pudiciciae uirginalis uel petitor potens uel raptor aliquis formidatur uel si etiam aliquo mortis periculoso scrupulo conpuncta fuerit ne non uelata moriatur aut exigentibus paren[t]ibus aut his ad119* quorum curam pertinet uelauerit uirginem seu uelauit ante XXV annos aetatis non ei obsit concilium120* quod de isto annorum numero constitutum est ∴ Unde colligitur121* [quia iuxta] priorem sanctionem uirgines XXV aetatis suae anno rite consecrande sint ∴ Quod si praemissae necessitates ante id fieri conpulerint nullum possit episcopo adferre praeiudicium consecranti ∴  
117*
Es könnte hier vorher ui...rit ob/ordo gestanden haben.
118*
etur korr. (?)
119*
korr. aus [†]
120*
um korr. (?)
121*
c korr. (?)
XXVII ·  
[BK 138 c. 27]
Sanccitum est ut [nullus] deinceps quamlibet examinationem crucis facere praesumat ne quae Christi [passione]122* glorificata est [cuiuslibet] temeritate [fol. 80r]obtemptui habeatur ∴  
122*
Die Noten sind durch Rasur oder Abrieb nicht mehr genau zu erkennen. Lässt sich die Stammnote noch recht gut erahnen, ist von der Endungsnote nur -one zu erkennen.
XXVIII  
[BK 138 c. 28]
Episcopos123* uero ut siue per se siue per uicarios pabulum uerbi diuini sedule populis annuntietur quia ut ait beatus gregorius iram contra se occulti iudicis excitat sacerdos si sine praedicationis sonitu incedit ∴ Et ut clerum sibi commissum in sobrietate et castitate nutri[rent] diuinisque officiis imbuerent qui rite ad sacrosanctos ecclesiasticos ordines promoueri possent et ut operam dent quatenus presbyteri missalem et lectionarium siue ceteros libellos sibi necessarios bene correctos habeant ∴ Et qualiter ecclesias destructas sibi pertinentes iuxta uires emendent qualiter etiam uiduas diligenter instruant quomodo etiam secundum apostolicam auctoritatem conuersari debeant edoceant ∴ Et ut superstitiones quas quibusdam locis in exsequiis mortuorum nonnulli faciunt eradicent et ut exemplo suae innocentiae alios ad bene uiuendum prouocent et cunctis ecclesiasticis negotiis quantum dominus iuuauerit totis uiribus consulere satagant diligenter admonuimus ∴ Et ut id liberius exsequi ualeant nos in quantum dominus posse dederit opem ferre modis omnibus optamus ∴  
123*
korr. (?)
XXVIIII ·  
[BK 138 c. 29]
Nonnulla uero capitula sicut de incestis nuptiis necnon et de ecclesiis quae inter coheredes diuiduntur et tali occasione proprio honore carent siue de his ecclesiis quae nimium rebus propriis sunt adtenuatae uel certe de his rebus quae nuper necessitate conpellente a nonnullis ecclesiis sunt ablatae et si qua sunt alia siue in ecclesiasticis siue in publicis rebus emendatione digna quae pro temporis breuitate efficere nequiuimus in tantum differendum124* iudicauimus donec domino fauente consultu fidelium facultas nobis id efficiendi ab eo tribuatur ∴ Inuenta uero ut deo opitulante effectum obtineant125* per tempora hic inserenda censuimus126* ·  
124*
korr. aus differ[†]dum
125*
ant korr. (?)
126*
Es folgt evtl. von anderer Hand, da ein Tintenwechsel zu beobachten ist, direkt anschließend Formula imperialis Nr. 34.
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 105r] [5]
INCIPIUNT CAPITULA QUAE LEGIBUS ADDENDA SUNT · QUAE ET MISSI ET COMITES HABERE ET CETERIS NOTA FACERE DEBENT  
DE HONORE ECCLESIARUM I  
[BK 139 c. 1]
Si quis aut ex leui causa aut sine causa hominem in ecclesia interfecerit / de uita conponat · si uero foris rixati fuerint et unus alterum in ecclesiam fugerit · et ibi se defendendo eum interfecerit · si huius facti testes non habuerit cum XII coniuratoribus legitimis per sacramentum adfirmet se defendendo eum interfecisse · Et post haec · DC solidos ad partem ecclesiae quam illo homicidio polluerat et insuper bannum nostrum soluere cogatur · Is uero qui interfectus · est / absque conpositione iaceat · Ac deinde interfector secundum iudicium canonicum congruam facinori quod admisit paenitentiam accipiat · Si proprius seruus hoc commiserit / iudicio aquae feruentis examinetur · utrum hoc sponte an se defendendo interfecisset · Et si manus eius exusta fuerit interficiatur · Si autem non fuerit · dominus127* eius iuxta quod uuirgildus illius · est · ad ecclesiam persoluat128* · Aut eum si uoluerit eidem ecclesiae tradat · De ecclesiastico129* et fiscalino · et beneficiario130* seruo / uolumus ut pro una uice uuirgildus eius pro eo conponatur · Altera uice ipse seruus ad supplicium tradatur · hereditas tamen liberi hominis qui propter tale facinus ad mortem fuerit iudicatus ; ad legitimos heredes illius perueniat · Si in atrio ecclesiae cuius porta reliquiis sanctorum consecrata est · huiuscemodi homicidium perpetratum fuerit / simili modo emendetur uel conponatur · Si uero porta ecclesiae · non · est · consecrata · eo modo conponatur quod in atrio conmittitur131* sicut conponi debet quod in inmunitate uiolata conmittitur ·  
127*
Das i hat ungewöhnlicherweise einen Punkt; dieser scheint jedoch nicht unbedingt ein späterer Nachtrag zu sein.
128*
o korr. (?)
129*
e1 korr. (?)
130*
e1 korr. (?)
131*
t2 korr. (?)
II · DE INIURIIS SACERDOTUM IN ECCLESIIS FACTIS ∴  
[BK 139 c. 2]
Sanguinis effusio in ecclesiis facta cum fuste · si praesbiter fuerit [fol. 105v]triplo  - - -132* conponatur · Duas partes eidem praesbitero · tertia pro fredo ad ecclesiam · Insuper bannus noster133* · Similiter de diacono iuxta conpositionem eius in triplo cum banno nostro conponatur · De subdiacono similiter triplo secundum suam conpositionem · Et de uniuscuiusque ordinis clerico / secundum suam conpositionem triplum persoluatur · Et insuper bannus noster134* · similiter et de ictu sine sanguinis effusione de uniuscuiusque ordinis clerico · secundum suam conpositionem triplo et bannus noster135* · Et qui non habet unde ad ecclesiam persoluat / tradat se in seruitium eidem ecclesiae usque dum totum debitum persoluat ·  
132*
Die Lücke sollte vermutlich Platz für ein (längeres) Wort (?) bieten, doch ist aus dem Kontext nicht erkennbar, worum es sich handeln könnte.
133*
gek. nt
134*
gek. nt
135*
gek. nt
III DE UIDUIS ET PUPILLIS ET PAUPERIBUS  
[BK 139 c. 3]
Ut quandocumque in mallum [.]nte comitem uenerint .' primo eorum causa audiatur et definiatur · Et si testes per se ad causas suas quaerendas136* habere non potuerint · uel legem nescierint · comes illos uel illas adiuuet dando eis talem hominem qui rationem eorum teneat · uel pro eis loquatur ·  
136*
e2 korr. (?)
IIII DE RAPTU UIDUARUM ∴  
[BK 139 c. 4]
Qui uiduam intra primos XXX · dies uiduitatis suae uel inuitam uel uolentem sibi copulauerit / bannum nostrum id est · LX solidos in triplo conponat · Et si inuitam eam duxit / legem suam ei conponat · Illam uero ulterius non adtingat ·  
V DE HOMINE PUBLICAM PAENITENTIAM AGENTE INTERFECTO ·  
[BK 139 c. 5]
Qui hominem publicam137* paenitentiam138* agentem interfecerit .' bannum nostrum in triplo conponat · et uuirgildum eius proximis eius persoluat ·  
137*
b korr. (?)
138*
p korr. (?)
VI UT OMNIS HOMO LIBER POTESTATEM HABEAT UBICUMQUE139* UOLUERIT RES SUAS DARE PRO SALUTE140* ANIMAE SUAE ·  
[BK 139 c. 6]
Si quis res suas pro salute animae suae · uel ad aliquem uenerabilem locum · uel propinquo suo uel cuilibet alteri tradere uoluerit · et eo tempore intra ipsum comitatum fuerit in quo res illae positae sunt / legitimam traditionem facere studeat · Quodsi eodem tempore quo illas tradere uult extra eundem comitatum fuerit id est siue in exercitu · siue In141* pa[.]atio · siue in alio quolibet loco / adhibeat sibi · uel de suis pagensibus uel de aliis qui eadem lege uiuant qua ipse uiuit testes idoneos · Uel si illos habere non potuerit / Tunc de aliis quales ibi meliores inueniri possint / et coram eis rerum suarum traditionem faciat · et fideiussores uestiturae donet qui ei qui illam traditionem accipit uestituram faciat · Et postquam haec traditio ita facta fuerit / heres illius · nullam de praedictis rebus ualeat facere repetitionem · Insuper et ipse per se fidemiussionem faciat eiusdem uestiturae · ne heredi ulla occasio remaneat hanc [fol. 106r]traditionem142* inmutandi · sed potius necessitas incumbat illam perficiendi · Et si nondum res suas cum coheredibus suis diuisas habuit / non ei hoc sit inpedimento · sed coheredes143* eius si sponte noluerit aut per comitem aut per missum eius distringatur ut diuisionem cum illo faciat ad quem defunctus hereditatem suam uoluit peruenire · Et si cuilibet ecclesiae eam tradere rogauit / coheres eius eam legem cum illa ecclesia de praedicta hereditate habeat · quam cum alio coherede suo habere debebat · Et hoc obseruetur erga patrem et filium et nepotem usque ad annos legitimos · postea ipsae res ad inmunitatem ipsius ecclesiae redeant ·  
139*
CU korr. (?)
140*
korr. aus SALUTAE
141*
korr. aus in
142*
on korr. (?)
143*
de mit Einfügungszeichen ergänzt
VII DE HOMICIDIIS PROHIBENDIS  
[BK 139 c. 7]
Quicumque hominem aut ex leui causa · aut sine causa interfecerit / uuirgildum eius his ad quos ille pertinet conponat · Ipse uero propter talem144* praesumptionem in exilium mittatur · ad quantum tempus nobis placuerit · res tamen suas non amittat ·  
144*
folgt getilgtes conpositi
VIII QUID IN CONPOSITIONE UUIRGILDI DARI NON DEBEAT ·  
[BK 139 c. 8]
IN conpositione uuirgildi uolumus ut [.]145* ea dentur / quae in lege continentur · excepto accipitre et spata · quia propter illa duo aliquoties periurium conmittitur · quando maioris pretii quam illa sint · esse · iurantur  
145*
Dunkler Fleck, möglicherweise einen Buchstaben (ein misslungenes oder verlaufenes e?) überdeckend. Allerdings wirkt der Fleck dunkler als die sonst verwendete Texttinte.
VIIII DE RAPTU ALIARUM SPONSARUM ·  
[BK 139 c. 9]
Si quis sponsam alienam rapuerit · aut patri eius · aut ei qui legibus eius defensor · esse debet / cum sua lege eam reddat et quicquid cum ea tulerit semotim unamquamque rem secundum legem reddat ;146* Et si hoc defensor eius perpetrari consenserit · et ideo raptori nihil quaerere uoluerit · comes singulariter de unaquaque re freda nostra ab eo exactare faciat · sponso uero legem suam conponat ˙ Et insuper bannum nostrum · id est solidos LX soluat · uel in praesentiam nostram comes eum aduenire faciat · et quanto tempore nobis placuerit in exsilio maneat · et illam feminam ei habere non liceat ·  
146*
et quicquid - legem reddat mit Einfügungszeichen ergänzt. Die offenbar durch einen Augensprung des Schreibers notwendig gewordene und von ihm selbst vorgenommene Ergänzung findet sich am unteren Rand der Pergamentseite unterhalb des eigentlichen Schriftspiegels.
X S147* DE FALSIS TESTIBUS CONUINCENDIS ˙  
[BK 139 c. 10]
Si quis cum altero de qualibet causa contentionem habuerit · et testes contra eum per iudicium producti fuerint · si ille falsos eos · esse · suspicatur · liceat ei alios testes quos meliores potuerit contra eos opponere · ut ueracium testimonio falsorum testium peruersitas superetur · Quod si ambae partes testium ita inter se dissenserint ut nullatenus una pars alteri cedere uelit / eligantur duo ex ipsis · Id est ex utraque parte unus qui cum scutis et fustibus in campo decertent · utra [fol. 106v]pars falsitatem · utra ueritatem suo testimonio sequatur · Et campioni qui uictus fuerit propter periurium quod ante pugnam commisit · dextra manus amputetur · Ceteri uero eiusdem partis testes · quia falsi apparuerunt148* · manus suas redimant · Cuius conpositionis duae partes / ei contra quem testati sunt dentur · Tertia pro fredo soluatur · Et in saeculari quidem causa huiuscemodi testium diuersitas campo conprobetur · In ecclesiasticis autem causis ubi de una parte saeculare · de altera uero ecclesiasticum negotium · est .' idem modus obseruetur · Ubi uero ex utraque parte ecclesiasticum fuerit / rectores earundem ecclesiarum si se familiariter pacificare uelint · licentiam habeant · Si autem de huiuscemodi pacificatione · Inter eos conuenire non possit / aduocati eorum in mallo publico ad praesentiam comitis ueniant et ibi legitimus terminus eorum contentionibus inponatur · Testes uero de qualibet causa non aliunde quaerantur · nisi de ipso comitatu · In quo res unde causa agitur positae sunt · quia non · est · credibile ut uel de statu hominis uel de possessione cuiuslibet per alios melius rei ueritas cognosci ualeat / quam per illos qui uiciniores sunt · si tamen contentio quae inter eos exhorta · est · in confinio duorum comitatuum fuerit / liceat eis de uicina centena adiacentis comitatus ad causam suam testes habere  
147*
Der Schreiber hat hier offenbar zunächst zum den Kapiteltext eröffnenden und mit einer S-Initiale beginnenden Si quis angesetzt und dann gemerkt, dass die Überschrift noch fehlt. Eine Tilgung des S ist in diesem Zusammenhang unterblieben.
148*
gek. apparuer
XI · DE PROPRIO IN BANNUM MISSO ˙  
[BK 139 c. 11]
Cuiuscumque hominis proprietas ob crimen aliquod ab eo conmissum in bannum fuerit missa · et ille re cognita ne iustitiam faciat uenire distulerit · annumque ac diem in eo banno illam · esse · permiserit / ulterius eam non adquirat · sed ipsa fisco nostro societur · Debitum uero quod is cuius ea fuit soluere debuit .' per comitem ac ministros eius iuxta aestimationem damni de rebus mobilibus quae in eadem proprietate inuentae fuerint · his149* quibus idem debitor fuit exsoluatur · Quodsi rerum mobilium ibidem inuentarum quantitas ad conpositionem non150* sufficerit / de inmobilibus suppleatur · Et quod super fuerit sicut dictum · est151* fiscus noster152* possideat · Si nihil super conpositionem remanere potuerit / totum in illam expendatur · Si autem homo · ille nondum cum suis coheredibus proprium suum diuisum habuit [/] conuocet eos comes Et153* cum eis legitimam diuisionem faciat · Et tunc sicut iam [fol. 107r]dictum est · ††††††††††††††††††††††††††††††††††††††††††††††††††154* partem eius fisco155* nostro addicat / Et conpositionem de ea iuxta modum superius conpraehensus is156* ad quos illa legibus pertinet exsoluat · Quodsi non de alia re sed de ipsa proprietate quae in bannum missa fuit · ac per hoc in nostram potestatem redacta · est · fuerat interpellatus / comes in cuius ministerio eam · esse · constiterit hoc ad notitiam nostram perferre curet · ut nos eandem proprietatem quae secundum supradictum modum in nostrum dominium redacta · est · per praecepti nostri auctoritatem in ius et postestatem hominis qui eam quaerebat si sua · esse · debet faciamus peruenire ˙  
149*
h ergänzt
150*
Unter n1 scheint zuvor ein anderer Buchstabe gestanden zu haben, doch lässt sich nicht sicher entscheiden welcher (evtl. c oder e?). Es könnte sich aber auch um verlaufene Tinte handeln.
151*
folgt getilgtes ei
152*
gek. nt
153*
E korr. (?)
154*
Längere unvollständig radierte Passage, mutmaßlich irrig wiederholter Text. Möglicherweise stand dictum est also am Zeilenende der Vorlage, und der Schreiber setzte versehentlich nicht mit dem Anfang der folgenden Zeile fort, sondern begann erneut mit der gleichen Zeile. Mehr oder weniger gut lesbar ist noch folgender Textbestand: c.........s [c]ome[s] et ..[m] [ei]s legitimam [diui]s[i]onem fac... Et ..
155*
s korr. (?)
156*
korr. aus his
DE MANNIRE XII  
[BK 139 c. 12]
Si quis de statu suo id est de libertate uel de hereditate conpellandus · est · iuxta legis constitutionem157* manniatur · De ceteris uero Causis unde quis rationem · est · redditurus non manniatur / sed per comitem banniatur · Et si post unam et alteram comitis admonitionem aliquis ad mallum uenire noluerit · rebus eius in bannum missis uenire et iustitiam facere conpellatur ˙  
157*
u korr. (?)
XIII DE FAIDIS COHERCENDIS ·  
[BK 139 c. 13]
Si quis aliqua necessitate cogente homicidium conmisit / comes in cuius ministerio res perpetrata est · et conpositionem soluere et faidam per sacramentum pacificari faciat · quodsi una pars ei ad hoc consentire noluerit · id est aut ille qui homicidium conmisit · aut is qui conpositionem suscipere debet / faciat illum qui ei contumax fuerit ad praesentiam nostram158* munire · ut eum ad tempus quod nobis placuerit in exsilium mittamus donec ibi castigetur ut comiti suo inoboediens esse · ulterius non audeat ; Et maius damnum inde non adcrescat159* ;  
158*
korr. aus nostra[†]
159*
korr. aus adcresc[†]t
XIIII UBI SACRAMENTA IURANDA SINT ˙  
[BK 139 c. 14]
Ubi antiquitus consuetudo fuit de libertate sacramenta adramire uel iurare · ibi mallum habeatur et ibi sacramenta iurentur · Mallus tamen neque in ecclesia neque in atrio eius habeatur · Minora uero placita comes / siue intra suam postestatem uel ubi impetrare potuerit habeat ˙ Uolumus utique ut domus a comite in loco ubi mallum tenere debet construatur / Ut propter calorem solis et pluuiam publica utilitas non remaneat ·  
XV DE HIS QUI DE FURTO ACCUSATI FUERINT ˙  
[BK 139 c. 15]
Si liber homo de160* furto accusatus fuerit · et res proprias habuerit · In mallo ad praesentiam comitis se adramiat · Et si res non habet fideiussores donet qui eum adramire et161* in placitum adduci faciat · Et liceat ei prima uice per sacramentum se secundum legem idoneare si potueri[t] ˙ At si alia [fol. 107v] uice duo uel tres eum de furto accusauerint · liceat ei contra unum ex his cum scuto et fuste in campo contendere162* · Quodsi seruus de furto accusatus fuerit · dominus eius pro eo emende[t] [·] aut eum sacramento excuset · nisi tale furtum perpetratum habeat propter quod ad subplicium tradi debeat :  
160*
d korr. (?)
161*
et mit Einfügungszeichen ergänzt
162*
Unterhalb des o und des zweiten Schafts von n jeweils ein mit dunklerer Tinte evtl. später angebrachter Punkt, dessen Bedeutung sich nicht erschließt.
VI163* DE DISPECTU LITTERARUM DOMINICARUM ·  
[BK 139 c. 16]
Si quis literas nostras dispexerit · id est · tractoriam quae164* propter missos recipiendos dirigitur165* / aud onores quos habet amittat · aud in eo loco ubi praedictos missos suscipere debuit tamdiu †††† resideat · et de suis rebus legationes illuc uenientes suscipiat166* · quousque animo nostro satisfactum habeat ; Qui uero epistolam nostram quocumque modo dispexerit .' iussu nostro ad palatium ueniat · et iuxta uoluntatem nostram congruam stulticiae · suae castigationem accipiat ; Et si homo liber uel ministerialis comitis · hoc fecerit .' honorem qualemcumque habuerit siue beneficium amitat ; Et si seruus fuerit nudus ad palum uuapulet167* [!] · et caput eius tundeatur ;  
163*
Zu lesen ist nur VI, nicht, was richtig wäre, XVI. Denkbar ist, dass das fehlende X am linken Rand abgeschnitten wurde, da die Kapitelzahl hier weiter links als sonst üblich angesetzt ist; siehe auch die Fälle weiter unten.
164*
gek. q
165*
korr. aus disrigitur
166*
korr. aus suscipiet
167*
p korr. (?)
XVII DE INIUSTIS TELONEIS ET CONSUETUDINIBUS ·  
[BK 139 c. 17]
Ut ubi tempore aui nostri domni pippini consuetudo fuit teloneum dare / ibi et in futurum detur · Nam ubi nouiter inceptum · est / ulterius non agatur · Et ubi necesse non · est · fluuium aliquem ponte transmeare · uel ubi nauis per mediam aquam aut sub pontem ierit · et ad ripam non adpropinquauerit · neque ibidem aliquid emptum uel uenundatum fuerit .' ulterius teloneum non detur · Et nemo cogat alium ad pontem ire ubi iuxta pontem aquam transmeare potest · Et qui ulterius in talibus locis uel de his qui ad palatium seu in hostem pergunt teloneum exactauerit / cum sua lege168* ipsum teloneum reddat · et bannum nostrum id est LX solidos conponat ˙  
168*
ge korr. (?)
[X]VIII169* DE HIS QUI DENARIOS BONOS ACCIPERE NOLUNT  
[BK 139 c. 18]
Quicumque liber homo denarium merum et bene pensantem recipere noluerit / bannum nostrum id est LX solidos conponat ˙ Si uero serui ecclesiastici aut comitum aut vasallorum nostrorum hoc facere praesumpserint LX ictibus uapulent ˙ Aut si magister eorum · uel aduocatus qui liber · est · eos uel comiti uel misso nostro iussus praesentare noluerit / praedictum bannum LX solidorum conponat ˙  
169*
Sicher zu sehen ist nur VIII, doch dürfte das vorausgehende X abgeschnitten worden sein - zumindest scheint die rechte obere Ecke noch sichtbar.
[X]VIIII170* DE ADULTERATORIBUS MONETAE ˙  
[BK 139 c. 19]
De falsa moneta · iubemus qui eam percussisse conprobatus fuerit · manus ei amputetur · Et qui hoc consensit · si liber est LX solidos conponat · si seruus · est · LX ictus accipiat  
170*
Ein ähnlicher Fall wie beim vorangehenden Kapitel. Das X scheint abgeschnitten, ist aber in Teilen noch sichtbar.
XX DE PROPRIO DOMINICO SINE IUSSIONE ILLIUS [fol. 108r]reddito171*  
[BK 139 c. 20]
Si quis proprium nostrum quod in uestitura genitoris nostri fuit alicui quaerenti reddiderit sine nostra iussionem / aliud tantum nobis de suo proprio cum sua lege conponat · Et quicumque illud scienter per malum ingenium adquirere temptauerit .' pro infidele teneatur · quia sacramentum fidelitatis quod nobis promisit · irritum fecit · et ideo secundum nostram uoluntatem et potestatem diiudicandus · est ·  
171*
Zwischen reddi- und -to befindet sich ein kleines Loch, welches das Wort in zwei Teile teilt.
XXI DE PUERIS INUITIS PARENTIBUS DOETONSIS172* [!] AUT PUELLIS UELATIS ·  
[BK 139 c. 21]
Si quis puerum inuitis parentibus totonderit · aut puellam uelauerit · legem suam in triplo conponat · aut ipsi puero uel puellae si iam suae potestatis sunt · aut illi in cuius potestate fuerint · Illi uero / potestatem habeant capitis sui173* ut in tali abitu permaneant174* qualis eis conplacuerit ;  
172*
O1 korr. (?)
173*
Nach sui folgt ein kleiner schräger Strich, der aber nicht wie die anderen Satzzeichen aussieht und daher nicht als solcher transkribiert wurde.
174*
Vor und nach e2 jeweils eine kleinere Lücke, die aber lediglich dem zerknitterten Pergament geschuldet sein dürfte.
ITEM INCIPIUNT ALIA CAPITULA175* QUAE PER SE SCRIBENDA ET AB OMNIBUS OBSERUANDA SUNT ·  
I DE FORCAPIIS  
[BK 140 c. 1]
Si mancipia dominos suos fugerint in alienam potestatem ut propter hoc nullum praemium accipiat ille in cuius potestate fuerint inuenta · pro eo quod ea uel reddiderit uel foras eiecerit · Et non solum hoc sed etiam si ea nec reddere nec foras eicere uoluerit · et legitimo domino ea contradixerit · et illa inde postea effugerint / secundum legem ea soluere cogatur ·  
175*
gek. CAPIT
II DE TERRA TRIBUTARIA  
[BK 140 c. 2]
Quicumque terram tributariam unde tributum ad partem nostram exire solebat uel ad ecclesiam · uel cuilibet alteri tradiderit · is qui eam susciperit tributum quod inde soluebatur · omni modo ad partem nostram persoluat · nisi forte talem firmitatem de parte dominica habeat · per quam ipsum tributum sibi perdonatum possit ostendere ·  
III DE BENEFICIIS DESTRUCTIS  
[BK 140 c. 3]
Quicumque suum beneficium occasione proprii desertum habuerit · et intra annum postquam ei a comite uel misso nostro notum factum fuerit illud emendatum non habuerit / ipsum beneficium amittat ·  
III[.] DE TERRA CENSALI  
[BK 140 c. 4]
Si quis terram censalem habuerit quam antecessores sui uel ad aliquam ecclesiam uel ad uillam nostram dederunt176* · nullatenus eam secundum legem tenere potest / nisi ille uoluerit ad cuius potestatem uel illa ecclesia · uel illa uilla pertinet / nisi forte filius aut nepos eius sit qui eam tradidit · et ei eadem terra ad tenendum placita177* sit · sed in hac re considerandum · est · utrum ille qui hanc tenet diues an pauper sit · et utrum aliud beneficium habeat · uel etiam proprium · Et qui horum neutrum habet · erga hunc misericorditer agendum · est · ne ex toto dispoliatus in aegestatem incidat ut aut talem censum inde persol[fol. 108v]uat · qualis ei fuerit constitutus / uel portionem aliquam inde in beneficium accipiat · unde se sustentare ualeat ·  
176*
gek. deder
177*
Über -ta steht nochmals die Silbe -ta.
V DE NONIS ET DECIMIS ˙  
[BK 140 c. 5]
Consideratum · est · ut de frugibus terrae et animalium nutrimine persoluantur · De opere uero uel restauratione ecclesiarum comes et episcopus siue abbas una cum misso nostro quem ipsi sibi ad hoc eligerint178* · considerationem faciant · ut unusquisque eorum tantum inde179* accipiat ad operandum et restaurandum · quantum ipse de rebus ecclesiarum habere cognoscitur Similiter et uassi nostri aut in commune tantum operis accipiant / quantum rerum ecclesiasticarum habent · uel unusquisque per se iuxta quantitatem quam ipse tenet · aut si inter eos conuenerit · ut pro opere faciendo argentum donent iuxta aestimationem operis in argento persoluant · cum quo praetio rector ecclesiae ad praedictam restaurationem operarios conducere · et materiam emere possit · Et qui non[a]s180* et decimas dare neglexerit · primum quidem illas cum lege sua restituat · et insuper bannum nostrum soluat · ut ita castigatus caueat · ne saepius iterando beneficium amittat ·  
178*
korr. aus elegerint
179*
de korr. (?)
180*
korr. aus non[†]s
VI DE MANCIPIIS IN UILLAS DOMINICAS CONFUGIENTIBUS ˙  
[BK 140 c. 6]
Si cuiuslibet mancipia in uillam nostram confugerint · auctor eiusdem uillae quaerenti domino ea non contradicat · sed statim ea foras de eadem uilla eiciat · Et si se putat ad ea repetenda iustitiam habere · repetat et secundum legem adquirat · Si uero tempore domni Karoli genitoris nostri in uillam illam confugerunt · et dominus ea quaerit · auctor eiusdem uillae · aut legitime contineat · aut quaerenti domino reddat · Et actor propter uestituram domni Karoli genitoris nostri eadem mancipia181* contradicere non audeat / si illius propria · esse · noscuntur ·  
181*
folgt getilgtes n
VII DE FORESTIBUS NOUITER INSTITUTIS  
[BK 140 c. 7]
Ut quicumque illas habet dimittat · nisi forte indicio ueraci ostendere possit · quod per iussionem siue permissionem domni Karoli genitoris nostri eas instituisset · Praeter illas quae ad nostrum opus pertinent · Unde nos decernere uolumus quicquid nobis placuerit ˙  
VIII  
[BK 140 c. 8]
Uolumus ut missi nostri per singulas ciuitates una cum episcopo et comite missos uel nostros homines ibidem commanentes eligant / quorum curae sit pontes per diuersa loca emendare · et eos qui illos emendare debent ex nostra iussione admonere ut unusquisque iuxta suam possibilitatem et quantitatem eos emendare studeat [fol. 109r]  
LEGATIO OMNIUM MISSORUM NOSTRORUM HAEC EST ˙  
[BK 141 c. 1 BK 141 c. 2 BK 141 c. 3 BK 141 c. 4 BK 141 c. 5 BK 141 c. 6 BK 141 c. 7 BK 141 c. 8 BK 141 c. 9 BK 141 c. 10 BK 141 c. 11 BK 141 c. 12 BK 141 c. 13 BK 141 c. 14 BK 141 c. 15 BK 141 c. 16 BK 141 c. 17 BK 141 c. 18 BK 141 c. 19 BK 141 c. 20 BK 141 c. 21 BK 141 c. 22 BK 141 c. 23 BK 141 c. 24 BK 141 c. 25 BK 141 c. 26 BK 141 c. 27 BK 141 c. 28]
Primo ut sicut iam aliis missis iniunctum fuit iustitiam faciant de rebus et libertatibus iniuste ablatis ˙ Et si episcopus aut abbas aut uicarius aut aduocatus aut quislibet de plebe hoc fecisse inuentus fuerit · statim restituatur ˙ Si uero uel comes uel actor dominicus uel alter missus palatinus hoc perpetrauit et in nostram potestatem redegit · res diligenter inuestigata et descripta · ad nostrum reseruetur iudicium ˙ Uolumus autem ut de his libertatibus et rebus reddendis quae in nostra uestitura · sunt · primo per obtimos quosque inquiratur · et si per illos inueniri non possit · tunc per eos qui post182* illos in illa uicinia meliores · sunt · Et si nec per illos rei ueritas inueniri potest · tunc liceat litigantibus ex utraque parte testes adhibere ; Et si discordauerint secundum constitutionem183* a nobis promulgatam examinentur ; De pauperibus et uiduis et pupillis iniuste obpressis · ut adiuuentur et releuentur ; De iniustis occasionibus · et consuetudinibus nouiter institutis · sicut sunt tributa · et telonei in media uia ·184* ubi ne aqua185* nec palus · nec pons · nec aliquid tale fuerit unde iuste census exigi possit · uel ubi naues subtus pontes transire solent siue in medio flumine ubi nullum · est obstaculum ut auferantur ; Antiquae autem ad nostram notitiam deferantur ; De onore ecclesiarum · ut per omnia eis exhibeatur sicut nuper a nobis cum consensu omnium fidelium nostrorum constitutum · est · et ut hoc missi nostri omnibus in sua legatione constitutis notum efficiant ; De nonis et decimis · ut secundum iussionem nostram dentur ; De locis dandis ad claustra canonicorum facienda ; Si de eiusdem ecclesiae fuerit reddatur ibi ; Si de alterius ecclesiae uel liberorum hominum commutetur ; Si autem de fisco nostro fuerit · nostra liberalitate concedatur , De obseruatione praeceptorum nostrorum et inmunitatum · ut ita obseruentur sicut a nobis et ab antecessoribus nostris constitutum est ; De his qui per occasionem inmunitatis · iustitiam facere rennuunt · ut hoc obseruetur · quod a nobis constitutum · est ; De locis gamdudum [!] sacris et nunc spurcitia186* foedatis · ut iuxta possibilitatem in anticum statum reformentur ; De beneficiis nostris quae destructa inueniuntur · hoc impleatur quod nuper a nobis constitutum · est ; De noua moneta · et de falsa moneta187* · et de dispectu litterarum nostrarum188* · et de latronibus coercendis189* uel puniendis et de faidis pacandis · de homicidiis prohibendis · de periuriis et falsis testibus conpescendis · de his omnibus uel ceteris his similibus hoc quod modo constituimus · omnibus adnuntiaetur · [fol. 109v] · et in futurum obseruetur , Hoc uolumus ut missi nostri obseruent ; Ut quicquid de his causis uel simul uel singillatim190* emendare potuerint · emendent191* · et ea quae aemendauerint · diligenter scriptis notent · et hoc sic peragere curent · quatenus iuste repraehendi a coquam nulatenus possint · et quae facere debent aut possunt · Nulatenus pretermittant ; Immo caueant ne quod absit · aut gratia alicuius · aut onoris aut timoris siue odii causa illut quod agere debent omitant , Et sumopere · studeant · ut hoc quod per se · efficere non possunt nobis192* notum faciant · Et omnimodis praeuideant · ut per singula capitula tam193* uerbis quam scriptis · de omnibus quae illic peregerint · nobis rationem reddere ualeant ; De placitis siquidem quos194* liberi homines obseruare debent constitutio genitoris195* nostri poenitus obseruanda atquae tenenda · est · ut uidelicet in anno tria solo modo generalia placita obseruent · Et nullus eos amplius placita obseruare conpellat · Nisi forte quilibet aut accussatus fuerit · aut alium accusauerit · aut ad testimonium perhibendum uocatus fuerit · Ad cetera uero quae centenarii tenent Non alius uenire iubeatur · nisi qui aut litigat aut iudicat aut testificatur · Ut de debito quod ad opus nostrum fuerit reuuadiatum · talis consideratio fiat · ut is qui ignoranter peccauit · Non totum secundum legem conponere cogatur · sed iuxta quod possibile uisum fuerit · Is uero qui tantum mala uoluntate peccauit totam legis conpositionem cogatur exsoluere · Ut nullus ad palacium uel in hostem pergens · uel de palatium uel de hoste rediens · tributum quod trasturas uocant soluere cogatur ; Ut pontes publici qui per bannum fieri solebant anno praesente in omni loco restaurentur ; Ut clerici et monachi196* et serui fugitiui · ad loca sua redire iubeantur ; Ut nullus episcopos · nec abbas nec comis · nec abbatissa197* · centenarium comitis aduocatum habeat Ut uicarii et centenarii qui fures et latrones uel celauerint uel defenderint · secundum sibi datam sententiam diiudicentur ; Ut comites et uicarii et centenarii · de constitutione legis ammoneantur · qua iubetur · ut propter iustitiam peruertendam · munera non accipiant ; De forestibus nostris ut ubicumque fuerint diligentissime inquirant quomodo saluae sint · et defensę · et ut comitibus denuntient ne ullam forestem nouiter instituant · et ubi nouiter institutas · sine nostra iussione inuener[.]nt · [fol. 110r] dimittere praecipiant · Ut ubicumque ipsi missi aut episcopum aut abbatem aut alium quemlibet quocumque honore praeditum198* inuen[erint] [q][...​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​...]199* uel noluit uel prohibuit / de ipsius rebus uiuant quamdiu in eo loco iustitias facere debent · Ut in illius comitis ministerio qui bene iustitias factas habet · idem missi diutius non morentur · neque illuc multitudinem conuenire faciant · sed ibi moras faciant ubi iustitia uel minus uel neglegenter facta est · Ut in illius comitis ministerio ibidem missi nostri placitum non teneant · qui in aliquod missaticum directus · est · donec ipse fuerit reuersus · Ut causa quae adhuc coram comite non fuit · et is qui se reclamat propter suam stultitiam aut contumaciam comitem inde appellare noluerit · iterum comiti commendetur · Ut missi nostri qui uel episcopi uel abbates uel comites · sunt · quamdiu prope suum beneficium fuerint · nihil de aliorum coniectu accipiant · Postquam uero inde longe recesserint · tunc accipiant secundum quod in sua tractoria continetur · Uassi uero nostri et ministeriales qui missi · sunt · ubicumque uenerint coniectum accipiant · Ut uassi nostri et uassi episcoporum abbatum abbatissarum et comitum qui anno praesente in hostem non fuerunt heribannum reuuadient200* · exceptis his qui propter necessarias causas et a domno ac genitore nostro Karolo constitutas domi dimissi fuerunt ; id est · qui a comite propter pacem conseruandam · et propter coniugem ac domum eius custodiendam · et ab episcopo uel abbate uel abbatissa similiter propter pacem conseruandam · et propter201* fruges202* colligendas203* et familiam204* constringendam · et missos recipiendos dimisi fuerunt ; Ut omnis episcopus abbas et comes excepta infirmitate uel nostra iussione nullam excusationem habeat ; Quin ad placitum missorum nostrorum ueniet aut alem [!] uicarium suum mittat · qui in omni causa pro illo reddere rationem possit205* ;  
182*
korr. aus [†]
183*
i1 korr. (?)
184*
folgt getilgtes et
185*
ne aqua korr. aus nequaqua
186*
korr. aus spurcitiatis
187*
Das Wort wird zwischen mo- und -neta durch eine Lücke unterbrochen, wohl, weil sich dort eine Falte im Pergament befindet.
188*
t korr. (?)
189*
e1 korr., wohl aus Ansatz zu einer et-Ligatur
190*
l1 ergänzt
191*
nd korr. (?)
192*
korr. aus [†]
193*
m korr. (?)
194*
korr. aus [†]s
195*
korr. aus genitori[†]
196*
et monachi mit Einfügungszeichen ergänzt
197*
korr. aus abbatiss[†]
198*
Der Kürzungsstrich über p ist dem Beschnitt der Seite zum Opfer gefallen.
199*
Der Rest der Zeile ist durch den Beschnitt der Seite verloren gegangen.
200*
Nach e2 ist noch der Ansatz zu einem anderen Buchstaben zu erkennen.
201*
o korr. (?)
202*
korr. aus frugis
203*
korr. aus colligenda[†]
204*
korr. aus famuliam
205*
Bei -it ist die Tinte verlaufen, sodass man das i kaum wahrnimmt. Dies veranlasste den Schreiber ein i zur Verdeutlichung überzuschreiben.
[BK 141 c. 29]
DE DISPENSA MISSORUM NOSTRORUM  
[BK 141 c. 29]
Qualiter unicuique iuxta suam qualitatem dandum uel accipiendum sit : Uidelicet episcopos panes · XL · frisgingas tres · De potu modii · III · · porcellus206* · I · pulli · III · oua · XV · annona207* ad caballos modii · IIII · Abbati comiti atque ministeriali nostro · unicuique detur cottidie panes · XXX · friskingas · duas · de potu modii · III · porcellum · I · pulli · III · oua · XV annona ad caballos modii · III · Uasallo nostro panes · XVII · friskinga · I · porcellum · I de potu · modius208* · I · pulli · II · oua · X · annona ad caballos modii209* · II · ·210* [fol. 110v]  
206*
korr. aus porcellusd
207*
XV · annona korr. aus [†]nnona
208*
gek. mod
209*
gek. mod
210*
Es folgt getilgter Text, bei dem es sich um die Inskription von BK 143 c. 1 (noch erkennbar: UBI TEL...UB...EXIGI; Inskription über zwei Zeilen verteilt und nicht, wie Mordek vermutet, nochmals wiederholt) und wohl den Anfang des Kapitels (ca. 36 radierte Buchstaben) handelt.
[...​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​...] [NON EXIGI DEBEANT]211*  
[BK 143 c. 1]
Uolumus firmiter omnibus in imperio nostro nobis a deo commisso · notum fieri ut nullus teloneum exigat nisi in merchatibus212* ubi communia emuntur ac uenundatur neq[ue] in pontibus nisi ubi antiquitus telonea exigebantur neq[ue] in ripis aquarum ubi tantum naues solent aliquibus noctibus manere neque in siluis neque in stratis neque in campis · neque subtus pontem transeuntibus nec alicubi213* nisi tantum ubi aliquid emitur ac uenditur qualibet causa res ad communem usum pertinens et ubi emitur cuiuslibet ut iter agens erba aut lignis aut aliis uilaticis commodis cum eo cuius sunt quibus utitur agat iuxta extimationem huius et quod iustum est · de tali re illi persoluat : Quod si aliquis constituta merchata fugiens ne telonea soluere cogatur et extra praedicta loca aliquid214* emere uoluerit et huiusmodi inuentus fuerit constringatur et debitum telonei persoluere cogatur et quisquis huiusmodi iusta telonea soluere declinantem215* susciperit siue celauerit id secundum suam legem emendare conpellatur · is tamen qui celauit debitum teloneum persoluat ceterum sicut superius dictum · est nisi in memoratis locis nemo a quolibet exigat telonea et216* si fecerit contra haec praecepta nostra sciat se · esse · damnandum LX summa solidorum ,  
211*
Aufgrund des Beschnitts der Seite ist die wohl vorhandene Kapitelnummer und die Kapitelüberschrift verloren gegangen. Lediglich die letzten drei Worte der Überschrift sind einigermaßen sicher zu lesen.
212*
korr. aus mercha[†]bus
213*
c ergänzt
214*
id korr. (?)
215*
korr. aus declinantim
216*
t korr. (?)
II DE DISPENSA FIDELIUM · NOSTRORUM  
[BK 143 c. 2]
siue carris · siue sagmariis · siue friskingis · siue aliis quibuslibet uehiculis tam eorum qui nobis assidue in palatio deseruiunt · quamque eorum qui [..] palatium eorum dispensam ducunt · nemo in pontibus nemo in nauibus neque in quibuslibet aliis locis ab eis teloneum exigere praesumat · quod si fecerit nouerit se similiter LX solidorum poena plectendum · Quod si aliquis repertus fuerit qui ea quae praemissa · sunt · non ad suam dispensam · nec ad proprii usus sed potius uenundandi causa ea duxerit · nouerit se sicut superius conpraehensum · est · esse217* · damnandum218* ·  
217*
Nach dem gekürzten esse folgt ein relativ groß geschriebenes Minuskel-s, dass vielleicht für scilicet steht oder aber der Schreiber hat sich mit dem zuvor stehenden gekürzten esse vertan und zum Ausschreiben des Wortes angesetzt.
218*
damnandum mit Einfügungszeichen ergänzt
III  
[BK 143 c. 3]
Nemo ex his qui pontem faciunt aut de inmunitatibus aut219* de fiscis aut de liberis hominibus cogantur pontaticum de eodem quem fecerunt220* ponte persoluere · Et si forte quilibet uoluerit ex propriis facultatibus eundem pontem emendare uel reficere · quamuis de suis propriis rebus eundem pontem emendet uel reficiat non tamen de eodem ponte maiorem censum exigere praesumat · nisi sicut consuetudo fuit et iustum esse dinoscitur ·  
219*
t korr. (?)
220*
gek. fecer
IIII  
[BK 143 c. 4]
Omnibus notum sit quia nolumus ut liber homo ad nostros brolios operari cogatur · Attamen de aliis publicis functionibus quas solebant iuxta antiquam consuetudinem facere · nemo se pro hac causa excuset ·  
V  
[BK 143 c. 5]
Generaliter omnes admonemus ut capitula quae praeterito [fol. 111r] [a]nno legis salice per omnium consensum addenda esse censuimus221* tam222* non ulterius capitula sed tantum lex dican[.]ur i[...​.​.​.​.​...] [.]eneantur ·  
221*
korr. aus censu[†]mus
222*
Über dem Wort könnte sich noch ein Kürzungsstrich befinden, sodass hier auch tamen gelesen werden könnte.
CAPITULA LEGIS SALICAE ADDENDA ·  
CAPITULUM ·  
[BK 144 c. 1]
Ut pagenses per sacramenta aliorum hominum causa[s non] inqui[.]antur nisi tantum dominicas adtamen comes ille si alicuius pauperis aut inpotentis personae causa fuerit tunc comes ille d[ili]genter et [.....] [sine] sacramento per ueriores et meliores pagenses inquirat ·  
CAPITULUM ·  
[BK 144 c. 2]
Uult domnus imperator ut in tale placitum quale ille nunc iusserit [...​...] [u]nusquisque comes et adducat secum duodecim scabinos si tanti fuerint sin autem de melio[ri]bus hominibus illius comitatus supple[at] numerum duodenariu[m] et aduocati tam episcoporum223* abbatum et abbatissarum ut eis ueniant ·  
223*
o2 korr. (?)
CAPITULUM  
[BK 144 c. 3]
Statuendum · est · ut unusquisque qui censum [r]egiu[m] soluere debet in eodem loco illum persoluat ubi pater et auus eius soluere consueuerant ·  
CAPITULUM ·  
[BK 144 c. 4]
Si homini cuilibet causam suam in placito au[t] coram comite palatio alius fuerit inpedimento et causam eius iniuste disputando inpedierit tunc uolumus [.]t siue comes palatii [se]u comes ipse in comitatu suo iubeat eum exire foras et si noluerit oboedire tunc soluat bannum dominicum id · est · LX · solidos [et] illi cui224* aduersatus · est · donet uuadium suum pro lege · sua ·  
224*
cui ergänzt
CAPITULUM  
[BK 144 c. 5]
Uolumus ut comes potestatem habeat in placito suo facere que [deb]et nem[...] contradicente et si aliter fecerit quam iuste ad quem factum illud pertinet ueniat in praesentiam nostram et nos [i]lli de eodem comite [fa]ciamus · iustitiam ·  
CAPITULUM ·  
[BK 145 c. 1]
Uestitura domni et genitoris nostri eo modo uolumus ut teneatur ubicumque esse dicitur ut [.]rius diligen[.]issima inuestigatione perquiratur · et si inuenitur · esse · iusta atque legitima tunc uestitura dicatur · nam aliter ne uestitura nominari debet siue sit in ecclesiasticis siue in palatinis rebus  
CAPITULUM  
[BK 145 c. 2]
De proprio quod in castellis ab auo nostro conquisitis eo modo uidetur [.]obis · esse · faciendum atque discernendum ut illi tantum propriarum rerum sui potestatem non habeant qui quamdiu potuerunt restite[....] et contra illorum uoluntatem in potestatem aui nostri uenerunt nam225* quicumque sociis suis pertinaciter resistentibus se didicerunt [....][uis] castellum per uim fuisset captum · proprię suum tamen in eo habere debent ·  
225*
nam mit Einfügungszeichen ergänzt
CAPITULUM  
[BK 145 c. 3 BK 145 c. 4]
De rebus unde domnus carolus imperator226* legitimam uestitu[.]am habuit et hoc ita potest inuestigari ut secundum iustitiam ad nos debeant227* pertinere nequaquam uolumus si nostri testes boni et [i]donei sunt ut alii ad[...]sus eos in nostram contrarietatem consurgant adtamen in tua sit prouidentia hac fidelium nostrorum qui tecum sunt qui nostri testes · esse · debent [fol. 111v] [bon]i et ueraces sint · Porro aduersus [ec]clesi[a]sticas res eadem sententi[.] m[.][neat] q[uae] tempore et genitoris n[ostri] fue[r]ant prolata ut ecclesiaru[.] defensores suas contra suos adpetitores eadem lege defendant qua ipsi uixeru[n]t qui easdem res ecclesiis condonauerunt similiter et e[..]lesia eandem legem habeat aduersum petito[r]es suos tantum salua nostra iustitia De quarto capitulo expectandum censuimus done[.] cum plurioribus fidelibus nostris inde consideremus ·  
226*
gek. impt
227*
n ergänzt