Capitularia - Edition der fränkischen Herrschererlasse

Schaffhausen, Stadtbibliothek, Min. 75

Beschreibung der Handschrift nach Mordek

Aufbewahrungsort
Schaffhausen
Stadtbibliothek
Min. 75
Sigle: Sh
Digitalisat verfügbar bei e-codices
Zum Artikel in der Rubrik "Handschrift des Monats"
Entstehung und Überlieferung
Entstehung:

11./12. Jh. (a. 1090? siehe unten bei Thegan); wohl südwestdeutsch (einschließlich Elsaß und Schweiz: H. Hoffmann).

Provenienz:

Kloster Allerheiligen in Schaffhausen (1529 aufgehoben); Schaffhauser Ministerialbibliothek. Alte Signatur: auf dem Rücken 74 mit 75 überschrieben.

Anmerkung:

Die Kapitulariensammlung des Ansegis (ab fol. 32) mit dem Worms-Korpus und Thegan stammen aus demselben Werk, das umfangreicher im gleichfalls hochmittelalterlichen Cod. Bonn S. 402 überliefert ist (dort auch zur weiteren Tradition).

Äußere Beschreibung
Material: Pergament
Umfang: 97 foll.
Maße: 250 × 165-170 mm
Schriftraum: 214-220 × 135-140 mm
Lagen: (am Anfang und Schluß Blattverlust)
3 IV24 + 125 + 5 IV65 + (III+2)73 + 3 IV97
Zeilen: 29 (fol. 25 ist kleiner: 229 x 152 mm [192 x 123 mm], 26 Zeilen)
Spalten: 1
Schrift: späte karolingische Minuskel
Schreiber: mehrere Hände (foll. 1-25, 26-63v [39v und 55v kurz abgelöst von Hand 4], 63v-81v + 94v-97v, 82r-94v)
Ausstattung:

Text in brauner und schwarzer Tinte. Rubriken, einfache Initialen und Kapitelzahlen in Rot.

Einband:

Heller Ledereinband um Holzdeckel (15./16. Jh.); auf Vorder- und Rückseite je vier Metallbeschläge; Schließen verlorengegangen.

Inhalte
  • 1r-25v
    Fragment des Liber prognosticon Julians von Toledo, einsetzend mit receptionem corporum suorum (ed. J. N. Hillgarth, CCL 115 [1976] S. 44 Z. 8 - S. 126; zur Hs. S. XXXII). EXPLICIT.

  • Auf neuer Lage folgt: 26r - 32r
    Altes Testament, Buch des Propheten Baruch.

  • 32r-86v
    Ansegisi abbatis capitularium collectio, Praefatio, Bücher 1-4 und Auszüge aus der Appendix 2 (cc. 1-3, 7-8, 16-17, 27, 34-38) (MGH Capit. 1, S. 394-449), mit der Überschrift: INCIPIT PRAEFATIO PRIMA SALICAE LEGIS.

  • Zusatz wie in den Codd. Bonn S. 402 und Paris Lat. 4417:

  • 43r
    (direkt anschließend an Ansegis 1, 77) Gelasius I., JK 637.

  • 86v-87r
    Constitutio de synodis anno 829 in regno Francorum habendis (a. 828): CAPL. A PIISSIMO HLOTHOUUICO EDITA. Anno XVI regnante domno nostro hlodouuico - octauas paschę (MGH Capit. 2, Nr. 184, S. 2 Z. 9 f., S. 2 Z. 19 - S. 3 Z. 5).

  • 87r
    Capitula ab episcopis in placito tractanda (a. 829): HĘC CAP. AB EPS. TRACTATA SUNT. De decimis quę ad capellam dominicam - notitiam deferant (MGH Capit. 2, Nr. 186, S. 6 Z. 40 - S. 7 Z. 14); c. 7 (Capitulum de expeditione exercitali) dürfte nach Form und Inhalt einem sonst unbekannten Kapitular Ludwigs des Frommen (a. 828/829) entstammen.

  • 87r-88v
    X-XVII (Zählung beginnt erst bei c. 4 des Kapitulars) - Capitulare Wormatiense (a. 829): <D>e his qui sine consensu - uenire compellatur (MGH Capit. 2, Nr. 191, S. 12 Z. 17 - S. 14 Z. 13); c. 9 zweigeteilt (XV und XVI Ut de frugibus ...).

  • 88v-89v
    XVIII-XXXI - Capitulare missorum Wormatiense (a. 829): De beneficiis destructis hoc obseruetur - ministerium amittat (MGH Capit. 2, Nr. 192, S. 14 Z. 35 - S. 17 Z. 9); c. 13 nicht gezählt.

  • 89v-91r
    XXXII (= c. 1, dann keine weiteren Zahlen mehr) - Capitulare pro lege habendum Wormatiense (a. 829): De homicidiis in ȩcclesiis uel in atriis - non adcrescat (MGH Capit. 2, Nr. 193, S. 18 Z. 2 - S. 20 Z. 11).

  • 91r
    Tractoria de coniectu missis dando (a. 829): Volumus ut tale coniectum missi - octabas pentecosten. EXPLIC. LIBER SALICE LEGIS (MGH Capit. 2, Nr. 189, S. 11 Z. 4-10).

  • 91r-97v
    Thegan, Gesta Hludowici imperatoris, bis c. 43 Omnes enim, am Ende der Seite abbrechend (ed. G. H. Pertz, MGH SS 2 [Hannover 1829] S. 590-599, kollationiert von K. G. Dümgé [Nr. 2]; neu ed. E. Tremp, MGH SS rer. Germ. [64]).

  • Fol. 96v
    Interlinearglosse Haralt (Dänenkönig) und Randnotiz zum Jahr 826: sunt anni CCLXIIII; für die Gegenwart des Schreibers wäre demnach das Jahr 1090 anzusetzen (so schon Tremp, Studien, S. 157).

Bibliographie
Literatur:
Kataloge:
  • H. Boos, Die Handschriften der Ministerialbibliothek zu Schaffhausen (Schaffhausen 1877) S. 9
  • R. Gamper - G. Knoch-Mund - M. Stähli, Katalog der mittelalterlichen Handschriften der Ministerialbibliothek Schaffhausen (Dietikon-Zürich 1994) S. 182 f.
Abbildungen:
  • Bruckner, Scriptoria 6, Taf. XLV e (fol. 32r, Ausschnitt)


Transkription

Editorische Vorbemerkung zur Transkription

Transkriptionsvorlage: Die Transkription sowie die erste Nachkollation erfolgte auf Grundlage eines Scans vom Mikrofilm (s/w) in bescheidener Qualität. Die zweite Nachkollation konnte ein zwischenzeitlich im Rahmen von e-codices erstelltes, hochauflösendes Farbdigitalisat nutzen.

Zur Handschrift

Gamper - Knoch-Mund - Stähli datieren die Handschrift aufgrund der Glossen im Thegan-Teil (fol. 96v, s. oben in der Inhaltsbeschreibung Mordeks) in das späte 11. Jahrhundert und vermuten davon ausgehend eine wahrscheinlich nördliche Herkunft. Tischler 2001 zieht auf der Basis paläographischer Beobachtungen eine Entstehung in Trier in Betracht.

Schreiber

Foll. 86v-91r: Der Schreiber verwendet eine insgesamt gut zu entziffernde, späte karolingische Minuskel mit einigen unzialen Elementen. Oft liest man t für c. Bei Doppelkonsonanz erlebt man zuweilen den Wegfall eines dieser Konsonanten.

Buchstabenformen

Foll. 86v-91r:

Einzelbuchstaben: Regelmäßige Verwendung des doppelstöckigen a. Das gerade d und das l haben zumeist einen kleinen senkrechten Anstrich, wie generell alle Oberlängen zumeist mit Sporen versehen sind. Gelegentlich findet sich unziales D und M.

Ligaturen: Der Schreiber nutzt eine Vielzahl von Ligaturen, so ct, et, or, st und us. Insbesondere bei den Formen von ecclesia wurde die e-caudata benutzt, die generell häufig vorkommt.

Besonderheiten: Bei den Auszeichnungsbuchstaben findet sich eine Mischung aus Capitalis rustica und Unziale oder einfache Minuskel.

Abkürzungen

Foll. 86v-91r: Ein Semikolon wird für die Abkürzung des Dativ und Ablativ Plural gebraucht, ein Punkt für -que. Auf fol. 89r kommt eine bus-Kürze in Form von b mit angehängtem, unter die Zeile reichendem s vor. Das mit einem Querstrich durch den Schaft versehene d benutzt der Schreiber einerseits für den Nominativ Singular maskulinum (-us) und für die Abkürzung der Maßeinheit modiis. Ein mit einem o übergeschriebenes m wird vom Schreiber als normale Schreibweise für mo eingesetzt. Auf fol. 89r ist einmalig die tironische Note für et zu finden. Ein c mit einem Kürzungsstrich steht einheitlich für con, während co mit Kürzungsstrich mit com- aufgelöst wurde. Ein i mit einem Kürzungsstrich steht einheitlich für in, außer es steht innerhalb von Wörtern, dann wurde es mit im aufgelöst, nach dem Vorbild von impossibilitatem auf fol. 87r. Eine etwas ungewöhnliche Kürzung verwendet der Schreiber für quid, da er zusätzlich zum übergeschriebenen i bei q noch einen Strich durch das d macht.

Interpunktion

Foll. 86v-91r: Verwendet werden distinctiones mediae, periodi sowie punctus elevati, diese aber nicht häufig. Punctus versus sind seltener zu finden (z.B. fol. 87r, Z. 10). Das Explicit nach BK 189 (fol. 91r) endet mit dem Zeichen ·,·

Gliederungsmerkmale

Foll. 86v-91r: Die Kapitularienserie (BK 184, 186, 191-193, 189) wurde ohne Absätze hintereinander weggeschrieben. Die Anfänge der Kapitel sind jeweils durch Initialen (in Texttinte, z.T. mit roten Verzierungen, nur auf fol. 87r-88r teils ganz in rot) und eine fortlaufende Kapitelzählung in roter Tinte markiert. Auf einigen Seiten wurden die Kapitelnummern nicht ausgeführt, so auf fol. 87r und ab fol. 90r (nach XXXII bis zum Schluss der Kapitularienserie). Die Zählung beginnt zuerst auf fol. 87v mit X und endet auf fol. 89v mit XXXII. Die Kapitelnummer XXVII ist doppelt vergeben, wobei sie beim zweiten Mal aus XXVIII korrigiert wurde. Die Zählung wird danach mit XXVIIII fortgesetzt, allerdings wurde das Kapitel zwischen XXVIIII und XXX (BK 192 c. 13) nicht gezählt.

An zwei Stellen werden die einleitenden Worte eines Kapitels (BK 192 cc. 9, 11) als Rubrik gedeutet und mit roter Tinte hervorgehoben: C. XXVI (De homicidiis uel aliis iniustitiis ...) und c. XXVII (korr. aus XXVIII, De pontibus publicis ...). Der folgende Text setzt den durch die Rubrik begonnenen Satz fort, beginnt aber jeweils in neuer Zeile mit einer Initiale, so dass der Eindruck erweckt wird, der eigentliche Text des Kapitels beginne erst hier (Quia inpune ... bzw. Placuit nobis ....). Die mit der Schaffhausener Hs. verwandte Hs. Bonn S 402 hat an diesen Stellen keine Rubriken, lässt den in der Schaffhausener Hs. als Rubrik hervorgehobenen Text jedoch komplett aus und setzt an gleicher Stelle mit dem Kapiteltext ein wie dort.

Die Gestaltung der Initialen divergiert. Sind sie auf foll. 86v-87r noch herausgehoben, ist dies auf fol. 87v nicht mehr der Fall. Erst ab der Initiale in der drittletzten Zeile von fol. 87v werden diese größer und damit eindeutiger gestaltet. Ab fol. 87v sind sie fast ausnahmslos mit einem roten Punkt verziert. Diese Verzierung endet, wie die Ausführung der Nummerierung, auf fol. 89v.

Das Ansegis-Zitat von BK 191 c. 9 ist zweigeteilt worden und erscheint jeweils wie ein eigenes Kapitel. Bei BK 193 c. 5 wurde das erste Ansegis-Zitat ausgelassen, so auch in der Handschrift Paris Lat. 4417, die - wie Mordek 1995 S. 82 anmerkt - mit Bonn S. 402 und der Schaffhausener Handschrift verwandt ist.

Benutzungsspuren

foll. 86v-91r: Am Rand wurden ab und an von einem neuzeitlichen Nutzer mit Blei Anmerkungen gemacht. Zu Beginn von BK 184 steht die Jahreszahl 829 geschrieben. Zuweilen zeigen Striche an, wann ein neues Kapitular anfängt. Auf fol. 87r, zu Beginn von BK 191, steht ein Verweis auf die Edition von Baluze (p. 663). In den jeweiligen Zeilen, wo BK 192 und 193 beginnen, hat der Benutzer eine römische II und III geschrieben, wohl um sich aufgrund des fortlaufenden Textes besser orientieren zu können.

[fol. 86v] [10]
CAPITULA1* A PIISSIMO HLOTHOUUICO EDITA  
[BK 184 Abschnitt A BK 184 Abschnitt B]
Ano [!] XVI · regnante domno nostro hlodouuico conuentus episcoporum debet fieri in · IIII · locis · id est magontiaco in quo isti archiepiscopi cum eorum suffraganeis conuenire debent ˙ Audgarius · hadeboldus2* · hetto · Bernouuinus · In parisio · Ebbo3* · Ragnouuardus · lantramnus · archiepiscopus sennonis qui fuerit cum eorum suffraganeis ˙ In lugduno .' hagobardus4* · Bernardus · Andreas · Benedictus · cum suis suffraganeis · In tolosa · Notho · Bartholomeus · Adellelmus · Aiulfus · cum suis suffraganeis · In quibus conuentibus · querere · tractare · et inuestigare · et inuenire cum dei adiutorio debent de causis ad religionem5* christianam et ad eorum curam pertinentibus · et quid a principibus et reliquo populo uel ita ut diuina auctoritas docet · aut aliter teneatur · uel quid exinde ex parte uel ex toto dimissum sit ut non teneatur ˙ Deinde quid in ipsorum qui pastores populi constitutis moribus conuersatione et actibus inueniri possit quod diuinę regulę atque atque [!] auctoritati non concordet ˙ Simulque inuenire quę occasiones in utroque ordine id effecerint6* ut a recto tramite deuiassent · Ut7* quicquid ab eis de his causis inuentum fuerit · tam sollerti cura custodiatur · ut nullatenus ad aliorum notitiam peruenire permittant ante episcopos constitutum · et ideo unus nota inter omnes eligatur · et quicquid ipsi inuenerint subtiliter describant · et sub iuramento [fol. 87r] constrictus fideliter conseruet ˙ Uolumus etiam ipsorum conuentum fieri octauas pentecosten · Missi uero nostri suam incipiant legationem peragere octauas paschę ˙  
1*
gek. CAPL
2*
d1 korr. (?)
3*
korr. aus hbbo
4*
korr. aus hagohardus
5*
gi ergänzt
6*
ce ergänzt
7*
korr. aus ut
HĘC CAPITULA8* AB EPISCOPIS9* TRACTATA SUNT  
[BK 186 c. 1]
De decimis quę ad capellam dominicam dantur · et homines qui eas habent in suos usus conuersos  
8*
gek. CAP
9*
gek. EPS
[BK 186 c. 2]
De feminis quę in quibusdam locis inrationabiliter sanctum uelamen sibi imponunt  
[BK 186 c. 3]
Similiter de monasteriolis puellarum in legatione autgarii · in quibus nullus ordo bonę conuersationis tenetur ˙  
[BK 186 c. 4]
De monasteriolis etiam diuersis in missatico albrici  
[BK 186 c. 5]
De iudicio aquę frigidę  
[BK 186 c. 6 BK 186 c. 7]
De his qui usuris inseruiunt uolumus atque iubemus ut missi nostri diligenter inquirant ; quanti homines10* liberi in singulis comitatibus11* maneant qui per se possint expeditionem facere · uel quanti de his quibus unus alium adiuuet · quanti etiam de his quibus a duobus tercius adiuuetur et preparetur · siue de his qui a quattuor quintus adiuuatur et preparatur ut eandem expeditionem et exercitale opus facere possint et eorum summam ad nostram notitiam deferant ·  
10*
Es stand hier ursprünglich oms ohne Kürzungsstrich, sodass der Schreiber zuerst wohl omnes schreiben wollte. Das h und ine wurden dann ergänzt.
11*
Über dem c ein Strich. Evtl. dachte der Schreiber zuerst an ein gekürztes con-.
[BK 191 c. 1]
e12* his qui sine consensu episcopi presbiteros in ęcclesiis suis constituunt uel de ęcclesiis eiciunt · et ab episcopo uel quolibet misso dominico admoniti obędire noluerint · ut bannum nostrum reuuadiare cogantur · et fideiussores ad palatium nostrum uenire iubeantur · et tunc nos decernamus utrum nobis placeat · ut aut illum bannum soluat · aut alia armiscaram sustineat  
12*
Das vor dem e zu erwartende D ist nicht ausgeführt worden, wohl, weil der dafür vorgesehene Freiraum direkt am Rand des Schriftspiegels liegt und daher übersehen wurde.
[BK 191 c. 2]
De ęcclesiis quę inter coheredes diuisę sunt .' considerandum est quatinus si secundum prouidentiam et admonitionem episcopi ipsi coheredes eas uoluerit tenere et honorare faciant · Si autem hoc contradixerint in episcopi potestate maneat utrum eas ita consistere permittat · aut reliquias exinde auferat · et ubi ad nostrum beneficium ęcclesię pertinentes inuentę fuerint ut describantur et nobis renuntientur13* ˙  
13*
korr. aus adnuntientur
[BK 191 c. 3]
De ęcclesiis destructis ut episcopi et missi inquisitionem14* faciant · utrum per neglegentiam aut impossibilitatem destructę sint · et ubi neglegentia [fol. 87v] inuenta fuerit .' episcopali auctoritate emendare cogantur hi qui eas restaurare debuerant · Si uero per impossibilitatem ut aut plures sint quę necesse sit aut maioris magnitudinis quam15* aut ex rebus ad eas pertinentibus restaurare possint · episcopus modum inueniat qualiter congrue emendari et consistere possint ·  
14*
q korr. (?)
15*
quam ergänzt
X  
[BK 191 c. 4]
De uno manso ad ęcclesiam dato de quo aliqui homines contra statuta sibi seruitium exigunt · Quicumque pro hac causa acusatus fuerit · comes uel missi hoc quod inde subtractum est presbiteris cum sua lege restituere faciant ·  
XI  
[BK 191 c. 5]
De his qui nonas et decimas iam per multos annos aut ex parte aut ex toto dare neglexerunt16* · uolumus ut per missos nostros constringantur · ut secundum capitularem priorem soluant17* unius anni nonam et decimam cum sua lege · et insuper bannum nostrum · De hoc eis denuntietur18* · quod quicumque hanc neglegentiam iterauerit · beneficium unde nona et decima persolui debuit amissurum se sciat ˙ Ita enim continetur in capitulari bonę memorię genitoris nostri in libro primo capitulo LVII · ut qui ęcclesiarum beneficia habent · nonam et decimam ex eis cuius ęcclesię res sunt donent · Et qui tale beneficium habent ut ad medietatem laborent · de eorum porcione proprio presbitero decimas donent · Item in capitulo XXII · libro19* II · De nonis quidem et decimis unde et genitor noster et nos frequenter et in diuersis placitis admonitionem fecimus et per capitularia nostra qualiter hęc obseruentur ordinauimus · uolumus atque iubemus · ut de omni conlaboratu · et de uino et de feno fideliter et pleniter ab omnibus nona et decima persoluatur · De nutrimine uero pro decima sicut actenus consuetudo fuit ab omnibus obseruetur ˙ Si quis tamen episcoporum fuerit qui argentum pro hoc accipere uelit · in sua maneat potestate iuxta quod ei et illi qui hoc persoluere debet conuenerit ˙  
16*
gek. neglexert; korr. aus negeexerunt
17*
o korr. (?)
18*
korr. aus aenuntietur
19*
gek. lib
XII  
[BK 191 c. 6]
Quicumque decimam abstrahit de ęcclesia ad quam per iustitiam debet dari · et eam presumptiose et propter munera aut amititia quamlibet occasione ad alteram ęcclesiam dederit · a comite [fol. 88r] uel a misso nostro constringatur20* · ut eiusdem decimę quantitatem cum sua lege restituat ˙  
20*
Über con- wurde uel dis übergeschrieben, womit der Schreiber die alternative Lesart distringatur angeben wollte.
XIII  
[BK 191 c. 7]
De decimis quę populus non uult nisi quolibet modo ab eo redimantur · ab episcopis prohibendum est ne fiat · Et si quis contemptor fuerit inuentus · et nec episcopum nec comitem audire uelit · si noster homo fuerit · ad presentiam nostram uenire compellatur · Ceteri uero distringuntur · ut inuiti ęcclesię restituant · quod uoluntarie dare neglexerunt21* ˙  
21*
gek. neglexert
XIIII  
[BK 191 c. 8]
Vt de rebus ęcclesiarum quod ab eis per XXX · annorum spatium sine ulla interpellatione possessa sunt testimonia non recipiantur · sed eo modo contineantur sicut res ad fiscum dominicum pertinentes contineri solent ˙  
XV  
[BK 191 c. 9]
Quicumque de rebus ęcclesiarum quos in beneficium habent restaurationes earum facere neglexerint · iuxta capitularem anteriorem in quo de operibus ac nonis et decimis constitutum est .' sic de illis adinpleatur quomodo in libro IIII · capitulo XXXVIII · de opere et restauratione ęcclesiarum consideratum est  
XVI  
[BK 191 c. 9]
Vt de frugibus terrę et animilaum [!] nutrimine persoluantur · De opere uero uel restauratione ęcclesiarum comes et episcopus siue abba unam cum misso nostro quem ipsi sibi ad hoc elegerint · considerationem22* fatiant ut unusquisque eorum tantum inde accipiat ad operandum et restaurandum · quantum ipse de rebus ęcclesię habere cognoscitur ˙ Similiter et uassi nostri aut in commune tantum operis accipiant quantum rerum ęcclesiasticarum habent · uel unusquisque per se iuxta quantitatem quam ipse tenet · aut si inter eos conuenerit · ut pro opera facienda argentum donent iuxta estimationem operis in argento persoluant · cum quo pretio rector ęcclesię ad predictam restaurationem operarios conducere · et materiam emere possit · Et qui nonas et decimas dare neglexerit · primo quidem illas cum lege sua restituat · et insuper bannum nostrum soluat · ut ita castigatus caueat ne sepius iterando beneficium amittat ˙  
22*
c korr. (?)
XVII  
[BK 191 c. 10]
De illo qui agros dominicatos propterea neglexit excolere · ut nonas et decimas exinde non persoluat · et alienas terras ad [fol. 88v] excolendum accepit · uolumus ut de tribus annis ipsam nonam persoluat cum sua lege ˙ Et si quis contemptor aut comitis aut missorum nostrorum propter hoc extiterit · per fideiussores ad palatium uenire compellatur ˙  
XVIII  
[BK 192 c. 1]
De beneficiis destructis hoc obseruetur · quod in capitulari priori continetur · id est23* in libro · IIII · capitulo XXXVI · quicumque beneficium suum occasione desertum habuerit · et intra annum postquam ei a comite uel misso nostro notum factum fuerit illud emendatum non habuerit · ipsum beneficium amittat ˙  
23*
id est gek. ide
XVIIII  
[BK 192 c. 2]
Vt missi nostri ubicumque malos scabinios inueniunt eitiant · et totius populi consensu in locum eorum bonos eligant · Et cum electi fuerint · iurare faciant ut iniuste scienter iudicare non debeant ·  
XX  
[BK 192 c. 3]
Vt in omni comitatu hi qui meliores et ueratiores inueniri possunt eligantur a missis nostris ad inquisitiones faciendas et rei ueritatem dicendam · et ut adiutores comitum sint ad iusticias faciendas ·  
XXI  
[BK 192 c. 4]
Volumus ut quicumque de scabineis24* deprehensus fuerit propter munera aut propter amititiam uel inimicitia iniuste25* iudicasse · per fideiussores missus · ad presentiam nostram ueniat · De cetero omnibus scabineis denuntietur · ne quis deinceps iustum iudicium peruertere presumat ·  
24*
korr. aus scabeneis
25*
u korr. (?)
XXII  
[BK 192 c. 5]
Vbicumque commutationes tam tempore nostro quam genitoris nostri legitime et rationabiles atque utiles ęcclesiis dei factę sunt · permaneant · Vbicumque uero inutiles et incommode atque inrationabiles factę sunt dissoluantur · et unusquisque recipiat quod dedit · Ubi uero mortua manus interiacet26* aut alia quęlibet causa quę rebellis esse uideatur inuenta fuerit · diligenter describatur et ad nostram noticiam perferatur ·  
26*
i2 korr. (?). Vermutlich hat der Schreiber schon zum a angesetzt.
XXIII  
[BK 192 c. 6]
Quicumque fuerit comprobatus de eo quod scienter testes In periurium duxisset · sub fideiussione ad palatium nostrum uenire compellatur · ut ibi cum fidelibus nostris consideremus quid de tali homine faciendum sit ˙  
XXIIII  
[BK 192 c. 7]
De his qui discordiis et contentionibus studere solent et in pace uiue [!] nolunt et inde uicti fuerint · uolumus ut sub fideiussores ad nostrum placitum ueniant · ubi cum fidelibus nostris considere[fol. 89r]mus · quid de talibus faciendum sit  
XXV  
[BK 192 c. 8]
De bonis denariis quos populus recipere non uult · uolumus ut hoc obseruetur et teneatur · quod in priori capitulari nostro constitutum est id est27* in libro · IIII · capitulo XXX · Quicumque liber28* homo uel in emptionem uel debiti solutione denarium merum et bene pensantem recipere uoluerit · bannum nostrum id est29* LX · solidos componat · Si uero serui ęcclesiastici aut fiscalini nostri aut comitum · aut uassallorum nostrorum hoc facere presumpserint · LX · ictibus uapulent · Et si actores nostri aut aliorum uel aduocati eos missis nostris uel comitibus iussi presentare noluerint · predictum bannum id est LX · solidos componat ˙ Et ad hanc constitutionem nostram adinplendam · episcopi et abbates siue reliqui qui beneficia nostra habent adiuuent comites in suis hominibus distringendis ˙ Et si comites hanc constitutionem nostram neglexerint · hoc per missos nostros ad nostram notitiam perferatur ˙  
27*
id est gek. ide
28*
gek. lib
29*
id est gek. ide
[BK 192 c. 9]
XXVI De homicidiis uel aliis iniustitiis quę fiscalinis nostris fiunt30*  
[BK 192 c. 9]
Quia31* inpune se ea32* committere posse exsistimant · nos actoribus33* nostris precipiendum esse decernimus · ne ultra inpune fiant ; ita ut ubicumque facta fuerint soluere cum disciplina precipiantur  
30*
Die ersten Worte des Kapitels (BK 192 c. 9) wurden so gestaltet, dass sie wie eine Rubrik erscheinen: Sie wurden in roter Tinte in den Freiraum der Zeilen eingetragen und durch ein Paragraphenzeichen nochmals deutlich vom übrigen Text getrennt. Zudem ist das Q des in neuer Zeile folgenden Quia als Initiale gestaltet. Vgl. dazu auch die editorische Vorbemerkung (Gliederungsmerkmale).
31*
a ergänzt
32*
korr. aus eas
33*
korr. aus auctoribus
XXVII  
[BK 192 c. 10]
Collectę ad malum faciendum fieri omnimodis prohibeantur · et ubicumque huiusmodi presumptiones factę fuerint34* · digna emendatione corrigantur · Et si per neglegentiam comitis factę sunt uel inemendatę remanserunt35* · hoc ad nostram notitiam perferatur · Auctor uero facti si fuerit prepositus36* uel aduocatus siue centenarius uel qualibet alia dignitate predita libera persona · Post legalem emendationem in loco factam · sub fideiussores ad nostram presentiam ueniat · Multitudo uero siue de seruis siue de liberis legitima emendatione multetur ˙  
34*
korr. aus faerint
35*
gek. remansert
36*
us korr. (?)
XXVII37* De pontibus Publicis et iniustis theloneis38*  
[BK 192 c. 11]
Placuit nobis ut hi qui iussionem nostram in reparandis pontibus contempserunt39* · uolumus ac iubemus ut omnes homines nostri in nostram ueniant presentiam rationem reddere · cur nostram iussionem ausi sunt contempnere · Comites autem reddant rationem de eorum pagensibus cur eos aut non constrixerunt40* ut hoc facerent · aut nobis nuntiare neglexerunt41* ˙ Similiter et de inius[fol. 89v]tis teloneis ubicumque accipiuntur · sciant se exinde rationem nobis reddituros  
37*
korr. aus XXVIII
38*
Auch hier wurden die ersten Worte des Kapitels wieder als Überschrift verwendet und wie eine Rubrik in roter Tinte gestaltet (s. schon oben bei XXVI = BK 192 c. 9), wobei dieses Mal allerdings so umformuliert wurde, dass eine eigenständige Rubrik entstand (das destructis wurde weggelassen und durch et iniustis theloneis ersetzt, vgl. Boretius/Krause 2, S. 16). Vgl. dazu auch die editorische Vorbemerkung (Gliederungsmerkmale).
39*
gek. ctepsert
40*
gek. cstrixert
41*
gek. neglexert
XXVIIII  
[BK 192 c. 12]
Vt examen aquę frigidę quod actenus faciebant a missis nostris omnibus interdicatur ne ulterius fiat ˙  
[BK 192 c. 13]
Postquam comes et pagenses de quolibet expeditione hostili reuersi fuerint · ex eo die super XL · annos sit bannus resisus · quod lingua theodisca scatlegii · id est armorum deposicio uocatur ·  
XXX  
[BK 192 c. 14]
Hoc missi nostri notum faciant comitibus et populo · quod nos in omni epdomada unum diem ad causas audiendas et iudicandas sedere uolumus · Comites autem et missi nostri magnum studium habeant · ne forte propter eorum neglegentiam pauperes crucientur · et nos tedium propter eorum clamores patiamur · si nostram gratiam habere uelint ˙ Populo autem dicatur ut caueat de aliis causis se ad nos reclamare · nisi de quibus aut missi nostri aut comites eis iustitias facere noluerint ·  
XXXI  
[BK 192 c. 15]
Quicumque uicarii uel alii ministri comitum tributum quod inferenda uocatur maioris precii populo exigere presumpserit quam a missis bonę memorię genitoris nostri constitutum fuit · hoc est · II · solidos pro una uacca hoc quod iniuste superposuit atque abstulit sibique retinuit · his quibus hoc tulit cum sua lege restituat · et insuper fredum nostrum componat · et ministerium amittat ·  
XXXII  
[BK 193 c. 1]
De homicidiis in ęcclesiis uel in atriis earum commissis · hoc obseruare et teneri · quod in capitulari priori constitutum est in libro42* · IIII · capitulo XIII · Si quis ex leui causa aut sine causa hominem in ęcclesia interfecerit · de uita componat · Si uero foris rixati fuerint et unus ab altero in ęcclesia fugerit et ibi se defendendo eum interfecerit · et si huius facti testes non habuerit · cum XII · coniuratoribus suis legitime per sacramentum affirmet se defendendo eum interfecisse ˙ Et ipse auctor si commote inter eos rixę extiterint · leudem interfecti et insuper bannum nostrum id est XL · solidos soluere cogatur · et publicam exinde habeat pęnitentiam · Sin autem non ille qui alterum interfecit sed his qui interfectus est eandem rixam commouit · absque compositione iaceat et his qui eum interfecit secundum iudicium canonicum publicam habeat pęnitentiam · Si cuiuslibet ˙ [fol. 90r] proprius seruus hoc commiserit · iudicia quę43* [!] feruentis examinetur · utrum hoc sponte an se defendendo fecisset · et si manus eius exusta fuerit interficiatur · Si autem non fuerit .' publica44* pęnitentia multetur · nisi forte et ipse auctor commotę inter eos rixę fuerit inuentus · tunc dominus eius iuxta quod uuidrigildus45* illius46* est ad ęcclesiam persoluat · aut eum si uoluerit eidem ęcclesię tradat ˙ De ęcclesiastico et fiscalino47* et beneficiario seruo uolumus ut pro una uice uuidrigildus48* eius pro eo componatur · Altera uice ipse seruus ad suplicium tradatur · Hereditas tamen liberi hominis qui propter tale facinus ad mortem fuerit iudicatus · ad legitimos heredes illius perueniat · Si in atrio ęcclesię cuius porta reliquiis sanctorum consecrata est huiuscemodi homicidium perpetratum fuerit · simili modo emendetur et componatur · Si uero porta ęcclesię non est consecrata · eo modo componatur quod in atrio committitur · sicut componi debet quod in immunitate uiolata49* committitur ˙  
42*
gek. lib
43*
Laut Boretius/Krause muss es iudicio aquae (vgl. Boretius/Krause 2, S. 18) heißen. Der Schreiber hat hier also einen Buchstaben vergessen, entweder ein o oder noch ein a.
44*
korr. aus plblica
45*
gek. uuidrigild
46*
korr. aus eius
47*
s korr. (?)
48*
gek. uuidrigild
49*
o korr. (?)
[BK 193 c. 2]
Quicumque propter cupiditatem rerum patrem aut matrem aut fratrem aut sororem uel nepotem uel alium propinquum suum interfecerit · hereditas interfecti ad alios suos legitimos heredes perueniat ˙ Interfectoris uero hereditas · in fiscum redigatur ˙ Ipse autem ordinante episcopo publice pęnitentię subdatur  
[BK 193 c. 3]
Quicumque propria uxore derelicta uel sine culpa interfecta aliam sibi copulauerit uxorem · armis depositis publicam exinde faciat pęnitentiam · Et si contumax fuerit comprehendatur a comite et ferro uinciatur et in custodiam mittatur · donec res ad nostram notitiam deducatur  
[BK 193 c. 4]
Quicumque res alienas cuilibet homini uendiderit · et ipse homo easdem res alicui alteri dederit siue uendiderit · et ipse qui tunc easdem res comparatas habet per malum ingenium proprio filio aut alteri50* cuilibet necdum legitimos annos habenti iustitię tollendę causa tradiderit · uolumus atque firmiter precipimus ut si pariter eiusdem paruuli uixerint · ipse intret in causam rationem reddendi pro filio suo · Si autem pater ipse mortuus est .' tunc legitimus eius propinquus iuste ei tutor ac defensor esse uidetur pro ipso rationem reddere compellatur ˙ Similiter de omnibus aliis iustitiis ad eum pertinentibus ex[fol. 90v]cepta legitima sua hereditate quę et per successionem parentum suorum legitime uenire debuit ˙ Quodsi quis nostram iussionem contempserit uel neglexerit · sicut de ceteris contemptoribus ita de eo agatur · Is uero qui easdem res primus inuasit · et iniuste uendidit · necnon et emptores excepta sola persona paruuli · hoc quod fraudulenter admiserunt51* · infra patriam emendare cogantur · Et postea sicut contemptores iussionis nostre ˙ sub fideiussoribus ad presentiam nostram uenire compellantur  
50*
korr. aus altero
51*
gek. admisert
[BK 193 c. 5]
De uicariis et centenariis qui magis propter cupiditatem quam propter iustitiam faciendam sepissime placita tenent · et exinde populum52* nimis afligunt53* · ita teneantur in capitulari54* domni karoli imperatoris continetur in libro55* IIII · capitulo LV ·  
[BK 193 c. 5]
De placitis siquidem quę liberi homines obseruare56* debent · constitutio genitoris nostri penitus obseruanda atque tenenda est · ut in anno uidelicet tria generalia placita obseruent solummodo · et nullus eos placita amplius obseruare compellat · nisi forte quilibet aut acusatus fuerit · aut alium acusauerit aut ad testimonium perhibendum conuocatus fuerit · Ad cetera uero quę centenarii tenent · non aliis uenire iubeatur · nisi qui aut litigat · aut iudicat aut testificatur · Et quicumque huius testificationis transgressor a missis nostris inuentus57* fuerit · bannum nostrum id est LX · solidos iam sepe dictum persoluere cogatur  
52*
gek. plm
53*
f korr. (?)
54*
gek. cap
55*
gek. lib
56*
korr. aus obseraare
57*
u1 korr. (?)
[BK 193 c. 6]
De liberis hominibus qui proprium non habent · sed in terra dominica resident · ut propter res alterius in testimonium non recipiantur · Coniuratores58* autem aliorum liberorum hominum ideo esse possunt quia liberi sunt ˙ Illi uero qui et proprium habent et tamen in terra dominica resident · propter hoc non abiciantur · quia in terra dominica resident · sed propter hoc ad testimonium recipiantur · quia proprium habent ·  
58*
es ergänzt
[BK 193 c. 7]
Volumus atque iubemus ut missi nostri diligenter59* inquirant quanti liberi homines in singulis comitatibus60* maneant · hinc uero ea diligentia hęc ratio examinetur per singulas centenas ut ueraciter sciant illos atque describant qui in exercitalem ire possunt expeditionem · ac deinde61* uidelicet secundum ordinem de his qui per se ire non possunt ut duo tercium adiutorium parent ˙ Et qui necdum62* nobis fidelitatem promiserunt63* · cum sacramento nobis fidelitatem promittere faciant ˙  
59*
di korr. (?)
60*
b korr. (?)
61*
d1 korr. (?)
62*
u korr. (?)
63*
gek. pmisert
[BK 193 c. 8]
De faidis cohercendis obseruetur64* et teneatur quod in capitulari nostro uel in libro [fol. 91r] · IIII · capitulo XX · continetur · Si quis aliqua necessitate cogente homicidium commisit · comes in cuius ministerio res perpetrata est · et compositionem facere · et faidam per sacramentum pacificare studeat · Quodsi una pars ei ad hoc consentire noluerit · id est aut ille qui homicidium commisit · aut is qui compositionem recipere debet illum qui contumax fuerit ad presentiam nostram uenire faciat ut eum ad tempus quo nobis placuerit exilio mittamus · donec ibi castigetur · ut comiti suo inobediens esse ulterius non audeat et maius dampnum inde non adcrescat ·  
64*
o korr. (?)
[BK 189 Abschnitt A BK 189 Abschnitt B]
Volumus ut tale65* coniectum missi nostri accipiant quando per missaticum suum perrexerint · hoc unusque accipiat panes XL · frixingas · II · porcellum aut agnellum pullos · IIII · oua XX · uino sextaria octo · sicera modios66* II · annona modios67* · II · Et quando prope sunt de illorum domibus nullum accipiant coniectum ˙ Uolumus etiam ut octabas paschę suam incipiant agere legationem · Episcopi uero suum debent habere conuentum octabas pentecosten ˙  
65*
l korr. (?)
66*
gek. mod
67*
gek. mod
EXPLICIT LIBER68* SALICE LEGIS ·,·  
68*
gek. LIB