Capitularia - Edition der fränkischen Herrschererlasse

Paris, Bibliothèque nationale de France, Lat. 4417

Beschreibung der Handschrift nach Mordek

Aufbewahrungsort
Paris
Bibliothèque nationale de France
Lat. 4417
Name: Codex Aniciensis
Sigle: P11
Digitalisat verfügbar bei Gallica
Entstehung und Überlieferung
Entstehung:

9. Jh., Ende (Mordek), 9. Jh., ca. 2. Drittel (Bischoff); vielleicht Burgund (Mordek), Ostfrankreich (?) (Bischoff).

Provenienz:

Einer Notiz É. Baluzes zufolge (fol. 1r) wurde die Hs. im Jahr 1681 von den Kanonikern in Le Puy-en-Velay der Bibliotheca Colbertina geschenkt (Codex Aniciensis). Alte Signaturen: Colbert 826; Regius 5159.5.

Äußere Beschreibung
Material: Pergament
Umfang: 261 foll. (numeriert 1-260, 88bis)
Maße: 300-302 × 215 mm
Schriftraum: 205-225 × 140-153 mm
Lagen:
8 IV64 + III70 + 10 IV149 + V159 + III165 + 2 IV181 + III187 + 8 IV251 + 1252 + (V-2)260.
Kustoden: QT. I (8v) bis QT. XXIII (181v).
Zeilen: 24-25
Spalten: 1
Schrift: karolingische Minuskel
Schreiber: zwei stark unterschiedliche Haupthände (zweite Hand ab 185v)
Ausstattung:

Meist dunkelbraune bis schwarze Texttinte. Orangerote Rubriken in Unziale, selten in Capitalis, dunkleres Rot im Teil der zweiten Hand; rote und braune Initialen; rote Zahlen.

Einband:

Roter Ledereinband mit Goldprägung; Aufschrift: CODEX THEODOSIANUS.

Inhalte
Anmerkung:

Großer, stattlicher Band, in dem sich das weltliche Recht des Frühmittelalters eindrucksvoll präsentiert (römisches Recht in Form der Epitome Aegidii der Lex Romana Visigothorum, Leges Ribuaria, Salica, Alamannorum, Baiuvariorum, Burgundionum und Kapitularien), im Text freilich oft von stupender Fehlerhaftigkeit.

Der Kapitularienteil am Schluß des Parisinus wurde als fertige Sammlung übernommen (der Neuansatz nach den Leges deutet sich fol. 185v optisch an durch Schreiberwechsel und Wegfall der Kustoden); er zeigt sich verwandt mit den Codd. Bonn S. 402 und Schaffhausen Min. 75 , welche die Collectio Ansegisi mit denselben Wormser Kapitularien (a. 829) tradieren wie die „Reimser Gruppe“ und die Sammlung der Codd. Vatikan Pal. Lat. 582 und Paris Lat. 9654, siehe bei Cod. Paris Lat. 10758.

  • 1v-70v
    Epitome Aegidii der Lex Romana Visigothorum (ed. Hänel, S. 3-452; zur Hs. S. LXXV f.).

  • Auf neuer Lage beginnt:

  • 71r-87r
    Lex Ribuaria (Klasse B), Titelverzeichnis und Text (MGH LL nat. Germ. 3, 2, S. 52-134; Sigle B 12; zur Hs. S. 37).

  • 87r-109v
    Lex Salica (Karolina emendata), Titelverzeichnis und Text (MGH LL nat. Germ. 4, 1, S. 5-234; Sigle K 25; zur Hs. S. XIX).

  • 109v-129v
    Lex Alamannorum (Klasse B) (MGH LL nat. Germ. 5, 1, S. 54-156; Sigle B 32; zur Hs. S. 17).

  • 129v-159r
    Lex Baiuvariorum (Klasse E), Titelverzeichnis, Prolog und Text (MGH LL nat. Germ. 5, 2, S. 197-473; Sigle P 1 [= E 5 in der Edition Merkels]; zur Hs. S. 183).

  • 159r-v
    Capitula ad legem Baiuvariorum addita (a. 803?): CARTULA (!) QUAE AD LEGEM BAIOARIORUM DOMNUS KAROLUS SERONISSIMUS IMPERATOR ADDERE IUSSIT ET BANNIUM IPSIUS IN HISLIBET INRUMPERIT CONPONERE DEBEAT. Ut aecclesia uiduae orfani uel - fuerit deducatur (MGH Capit. 1, Nr. 68, S. 157 Z. 31 - S. 158 Z. 13).

  • Auf neuer Lage folgt:

    160r-185r
    Lex Burgundionum (Klasse B), ohne c. 105 (MGH LL nat. Germ. 2, 1, S. 30-115; Sigle B 8; zur Hs. S. 17).

  • Von anderer Hand:

    185v-252v
    Ansegisi abbatis capitularium collectio, Praefatio, Bücher 1-4 (bis c. 70) und Appendix 2, cc. 1-3, 7-8, 16-17, 27 und 34-38 (MGH Capit. 1, S. 394-445, 447-449), mit folgenden Zusätzen:

  • -- 199r
    (direkt anschließend an Ansegis 1, 77, wie in den Codd. Bonn S. 402 und Schaffhausen Min. 75) Gelasius I., JK 637

    -- 222r
    (nach Ansegis 2, 45) CAP. XLVI - Capitula Francica, c. 4, nur hier überliefert: Vt secundum canonum auctoritatem et nostram constitutionem - legaliter cogatur (MGH Capit. 1, Nr. 167, S. 333 Z. 28-33; dazu MGH Capit. 2, S. 539); danach folgt noch, anders als bei Boretius angegeben (MGH Capit. 1, S. 333 und 423 Anm. b), als CAP. XLVII Ansegis 2, 46.

  • 252v-253r
    Constitutio de synodis anno 829 in regno Francorum habendis (a. 828): CAP. A PIISSIMO HLUDOUICO EDITA. Anno XVI regnante domno nostro hludouico conuentus episcoporum debet fieri - octauas paschę (MGH Capit. 2, Nr. 184, S. 2 Z. 9 f., S. 2 Z. 19 - S. 3 Z. 5).

  • 253r-v
    CAP. I - CAP. VI - Capitula ab episcopis in placito tractanda (a. 829): Hęc epistola ab episcopis tractanda est. De decimis quę ad capellam - notitiam deferant (MGH Capit. 2, Nr. 186, S. 6 Z. 40 - S. 7 Z. 14); c. 7 (Capitulum de expeditione exercitali), das nach Form und Inhalt einem sonst unbekannten Kapitular Ludwigs des Frommen (a. 828/829) entstammen dürfte, ist unter c. 6 subsumiert.

  • 253v-255r
    CAP. VII - CAP. XVII - Capitulare Wormatiense (a. 829), cc. 1-3, 5, 4, 6-10: De his qui sine consensu episcopi - uenire compellatur (MGH Capit. 2, Nr. 191, S. 12 Z. 17-33, S. 13 Z. 1-17, S. 12 Z. 34-36, S. 13 Z. 18 - S. 14 Z. 13).

  • 255r-257r
    XVIII - CAP. XXXII - Capitulare missorum Wormatiense (a. 829): ITEM ALIA CAPL. De benefitiis destructis hoc obseruetur - ministerium amittat (MGH Capit. 2, Nr. 192, S. 14 Z. 34 - S. 17 Z. 9).

  • 257r-259r
    XXXIII - CAP. XXXVI, CAP. XXXVIII - CAP. XLII - Capitulare pro lege habendum Wormatiense (a. 829): ITEM ALIO CAPITULO. De homicidiis in ęcclesiis uel - inde non adcrescat (MGH Capit. 2, Nr. 193, S. 17 Z. 28, S. 18 Z. 2 - S. 20 Z. 11); c. 5 zweigeteilt.

  • 259r-v
    Tractoria de coniectu missis dando (a. 829): Uolumus ut tale coniectum missi nostri accipiant - octauas pentecosten (MGH Capit. 2, Nr. 189, S. 11 Z. 4-10).

  • 259v
    (Nachtrag von anderer Hand) Metrische Vorrede zur Ansegisi abbatis capitularium collectio (MGH Capit. 1, S. 394 Z. 1-4).

  • 260r
    Leer.

  • 260v
    Kurze Einträge verschiedener Hände (u. a. Benedictiones vini; vgl. B. Bischoff, Caritas-Lieder, in: ders., Mittelalterliche Studien 3, S. 66 Anm. 43), z. T. neumiert, z. T. Federproben.

Bibliographie
Kataloge:
  • Catalogus codicum manuscriptorum Bibliothecae Regiae 3, 3 (Paris 1744) S. 591
Projektspezifische Referenzen:
  • Mordek 1995, S. 466-469
  • Bischoff 2014, S. 98, Nr. 4316
  • Dominik Trump, In margine - Annotationen in der Handschrift Paris, Bibliothèque nationale de France, lat. 4417, in: Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Romanistische Abteilung 136 (2019), S. 364-371.
  • Bibliotheca legum regni Francorum manuscripta, Karl Ubl (Hrsg.) unter der Mitarbeit von Dominik Trump und Daniela Schulz, Köln 2012 ff. URL: http://www.leges.uni-koeln.de


Transkription

Editorische Vorbemerkung zur Transkription

Transkriptionsvorlage: Die Transkription erfolgte auf Grundlage eines Schwarz-Weiß-Scans vom Mikrofilm. Da der Scan recht unsauber ist, konnte nicht immer entschieden werden, ob Striche oder Punkte bewusst von der Schreiberhand gesetzt wurden oder nicht. Sie wurden daher nicht angemerkt. Ansonsten ist der Text - bis auf die Farbigkeit und einige wenige Stellen - gut lesbar. Eine Nachkollation am Original in der BNF Paris (April 2016) konnte alle bis dahin aufgekommenen Unsicherheiten klären.

Schreiber

Foll. 252v-259v: Der Schreiber verwendet eine klar lesbare, saubere karolingische Minuskel. Er verwendet gerne t statt c, so vor allem bei den Formen von iudicium und beneficium. Ein zeitnaher Korrektor hat wenige Änderungen vorgenommen.

Buchstabenformen

Foll. 252v-259v:

Einzelbuchstaben: Es sind keine auffälligen Buchstabenformen oder Doppelformen zu erkennen.

Ligaturen: Der Schreiber kennt neben der üblichen et-Ligatur kaum Ligaturen. Eine NT-Ligatur ist auf fol. 257r Z. 8 zu finden.

Besonderheiten: Die wenigen Rubriken und das CAP bei der Nummerierung sind in Unziale ausgeführt. Ebenso sind die die Kapitel einleitenden Initialen wechselnd in Unziale gehalten, so bspw. D- oder q-Initialen.

Abkürzungen

Foll. 252v-259v:: Der Abkürzungsstrich für den Nasal befindet sich, wenn er über u steht, nie direkt über dem Buchstaben, sondern leicht nach rechts versetzt. Ein d, durch dessen Schaft ein horizontaler Strich führt, wurde mit -dus aufgelöst (besonders bei Personennamen). Beim gekürzten ecclesiis changiert der Schreiber zwischen ecclis und eccliis als Abkürzungsformen. Hier wurde einheitlich mit ecclesiis aufgelöst. Enklitisches que sowie -bus für den Dativ und Ablativ Plural werden nach q bzw. b durch den Schreiber einheitlich mit einem Semikolon, dem ein weiterer Punkt im Mittelband folgt, abgekürzt. Die Buchstabenfolge nrt für noster findet sich ebenfalls. Das Wort libro wird immer mit lib und einem Kürzungsstrich durch das b abgekürzt.

Interpunktion

Foll. 252v-259v: Der Schreiber verwendet regelmäßig für größere Einschnitte punctus versus und distinctiones mediae. Kleinere Einschnitte werden mit punctus elevati angezeigt. Der Korrektor hat öfter Satzzeichen ergänzt bzw. vorhandene einfache Punkte z.B. zu ; erweitert.

Gliederungsmerkmale

Foll. 252v-259v: Unter der Rubrik CAPITULA A PIISSIMO HLUDOUICO EDITA werden BK 184, 186, 191, 192, 193 und 189 vereint. BK 192 und 193 werden mit einer weiteren kurzen Rubrik eingeleitet. Die Sammlung ist aber ab BK 186 durchgehend nummeriert, sodass BK 184 wie eine Art Praefatio erscheint. Die Zählung wird zumeist mit einem in Unziale stehenden CAP eingeleitet und läuft von I (= BK. 186 c. 1) bis XLII (= BK 193 c. 8, BK 189 cc. 1-2). Dabei sind aber einige Fehler unterlaufen: Es gibt zweimal Kapitel VIII, wobei es danach dann korrekt mit X weitergeht. Bei den Kapiteln XXVI und XXVII fehlt das vorgeschaltete CAP, und die Zahlen sind - wie im Text - einfache Majuskeln ohne besondere Ausgestaltung, was für eine nachträgliche Nummerierung spricht. Danach geht die gewohnte Zählung mit XXVIII weiter. Weitere Unregelmäßigkeiten treten auf, wenn zwischen XXXIII und XXXV irrig XXXVIII geschrieben, kurz darauf die Nummer XXXVII übersprungen sowie die Nummer XXXVIIII erneut in einfachen Majuskeln nachgetragen wird, diesmal mit einem ebenfalls in Minuskeln geschriebenem cap eingeleitet und wohl wiederum nachgetragen. Die Ansegis-Zitate von BK 191 c. 9 und BK 193 c. 5 sind als eigene Kapitel gezählt. Zudem kommt es vor, dass mehrere Kapitel zusammengefasst werden, so z.B. BK 186 cc. 6-7. Eine Vertauschung gibt es bei BK 191, da dort auf c. 3 das fünfte Kapitel und dann erst c. 4 folgt. Jedes Kapitel wird mit einer Initiale eingeleitet, die zumeist mit einem ausgefüllten Dreieck verziert ist.

Fol. 222r: Das nur hier überlieferte Kapitel BK 167 c. 4 ist unter der Nummer XLVI als vorletztes Kapitel in das 2. Buch der Sammlung des Ansegis eingefügt. Es hat keine Rubrik und fehlt im Kapitelverzeichnis auf fol. 210r, das mit dem Eintrag XLVI De sepultura endet. Im Text auf fol. 222r wird das mit dieser Rubrik überschriebene Kapitel nach dem Einschub von BK 167 c. 4 dagegen um eins höher gezählt (XLVII).

Sonstiges

Foll. 252v-259v: Auf fol. 253r ist in der rechten unteren Ecke der Rest einer alten Lagenzählung (X4[...]) zu erkennen. So auch schon zuvor auf foll. 228r (X30), 236r (X31), 244r ([...]32), 252r (X3[...]) (Zählung der Quaternionen), was von Mordek nicht angegeben wurde.

[fol. 159r] [17]
CARTULA QUAE AD LEGEM BAIOARIORUM DOMNUS KAROLUS SERONISSIMUS [!] IMPERATOR ADDERE IUSSIT ET BANNIUM IPSIUS IN HISLIBET [!] INRUMPERIT · CONPONERE DEBEAT ;  
[BK 68 c. 1 BK 68 c. 2 BK 68 c. 3 BK 68 c. 4 BK 68 c. 5 BK 68 c. 6 BK 68 c. 7]
UT aecclesia uiduae orfani · uel minus potentes · pacem rectam habeant · et ubicumque fuerit infractum · LX solidis conponantur · ut raptam uel uis per collecta hominum et incendia infra patria nemo facere presumat · et qui hoc commiserit · LX solidos in bannum nostrum conpo[fol. 159v]natur · similiter et qui iussionem regiam in hoste bannitur inrumperit haec octo capitulo in assiduitate reliqua autem reseruata sunt regibus ut ipsi potestatem habeant nominatiuae demandare unde exire debent · De denarialibus ut si quis eos occiderit regi conponantur · Similiter de his qui per cartam in ecclesia dimissi sunt liberi cum XL solidis regi conponantur · Hii uero qui per cartam ingenuitatis dimissi sunt liberi · ubi nullum patrocinium et defensionem non elegerint similiter regi conponantur · XL solidis · Ut clericum nemo recipere audeat sine consensu episcopi sui · et si eum aliquis acceptum habet quando licentia ipsius episcopi fuerit · aliter non faciat nisi eum eius praesentiae praescrutandum · si dignus fuerit deducatur ·  
[Nicht transkribierter Text]
[p. 209] [1]
INCIPIT PREFATIO LIBELLI SECUNDI  
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 222r] [4]
CAPITULUM · XLVI ·  
[BK 167 c. 4]
Vt secundum canonum auctoritatem et nostram constitutionem .' de agro ecclęsiastico et manso ac mancipiis uel si quislibet1* pro loco sepulturę aliquid ecclesię largitus fuerit · neque de decimis et oblationibus fidelium · presbiter2* aliquem censum persoluere cogatur ; Nec quisquam cuiuslibet ordinis uel dignitatis exinde quicquam subtrahat · aut temporale lucrum exigat ; quod si fecerit .' communione priuetur · et regia potestate hoc emendare legaliter cogatur ·  
1*
s ergänzt
2*
gek. pbrt
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 252v] [7]
CAPITULA A PIISSIMO HLUDOUICO EDITA ·  
[BK 184 Abschnitt A BK 184 Abschnitt B]
Anno XVI · regnante domno nostro hludouico .' conuentus episcoporum debet fieri in quattuor locis ; Id est .' magontiaco · in quo isti archiepiscopi · cum eorum suffraganeis conuenire debent ; autcarius · hadeboldus ethi · bernoinus ; In parisio .' ebbo · ragnoardus · lantramnus archiepiscopus ; Senonis .' qui fuerit cum eorum suffraganeis ; In lugduno .' agobardus · Bernardus · Andreas · Benedictus cum suis suffraganeis ; In tolosa .' Notho · Bartholomeus · Adelelmus · Aiulfus · cum suis suffraganeis ; in quibus conuentibus quęrere · tractare · et inuestigare et inuenire cum dei adiutorio debent de causis ad religionem christianam · et ad eorum curam pertinentibus .' et quid a principibus et reliquo populo uel ita ut diuina auctoritas docet · aut aliter non teneatur ; Deinde quid in ipsorum qui pastores populi constituti sunt moribus conuersatione · et actibus inueniri possit .' quod3* diuinę regule atque auctoritati non concordet ; Simulque inuenire .' quę occasiones in utroque ordine id effecerit4* ut a recto tramite deuiassent ; et5* quicquid ab eis · [fol. 253r]causis de his inuentum fuerit .' tam sollerti cura custodiatur · ut nullatenus ad aliorum notitiam peruenire permittant · ante tempus constitutum ; Et ideo unus notarius inter omnes eligatur .' et quicquid ipsi inuenerint · subtiliter describat · et sub iuramento constrictus fideliter conseruet ; Uolumus ętiam ipsorum conuentu6* fieri .' octauas pentecosten ; Missi uero nostri .' suam incipiant legationem peragere octauas paschę ; hęc epistola .' ab episcopis tractanda est ·  
3*
korr. aus quid
4*
korr. aus efficerint
5*
e korr. (?)
6*
korr. aus conuentum
CAPITULUM · I ·  
[BK 186 c. 1]
De decimis quę ad capellam dantur .' et homines qui eas habent · in suos usus conuertunt ·  
CAPITULUM · II ·  
[BK 186 c. 2]
De feminis qui7* in quibusdam locis inrationabiliter sanctum uelamen sibi imponunt ·  
7*
i ergänzt
CAPITULUM · III ·  
[BK 186 c. 3]
Similiter de monasteriola8* puellarum in legatione autgarii · in quibus nullus ordo bone conuersationis tenetur ·  
8*
korr. aus monasteriolas
CAPITULUM · IIII ·  
[BK 186 c. 4]
De monasteriolis ętiam diuersis in missatico albrici ·  
CAPITULUM · V ·  
[BK 186 c. 5]
De iuditio aquę frigide ·  
CAPITULUM · VI ·  
[BK 186 c. 6 BK 186 c. 7]
De his qui usuris inseruiunt ; Uolumus atque iubemus ut missi nostri diligenter inquirant · quanti homines liberi in singulis comitatibus maneant qui per se possint · expeditionem facere · uel quanti de his quibus unus alium adiuuet · quanti ętiam de his qui a quattuor quintus9* adiuuatur · et pręparatur ut eandem expeditionem exercitale opus [fol. 253v]facere possint · et eorum summam · ad nostram notitiam deferant ·  
9*
Die Wortteile qui- und -ntus sind durch einen geschwungenen Strich verbunden worden, im Zwischenraum ein Buchstabe getilgt.
CAPITULUM · VII ·  
[BK 191 c. 1]
De his qui sine consensu · episcopi · presbiteros in ęcclesiis · suis constituunt uel de ęcclesiis eiciunt · et ab episcopo uel quolibet misso dominico admoniti · oboedire noluerint .' ut bannum nostrum reuuadiare cogantur · et per fideiussores · ad palatium nostrum uenire iubeantur · et tunc nos decernamus utrum nobis placeat · ut aut illum bannum soluant10* · aut aliam armiscaram sustineant11* ·  
10*
n ergänzt
11*
n2 ergänzt
CAPITULUM · VIII ·  
[BK 191 c. 2]
De ęcclesiis qui inter coheredes diuisę sunt · considerandum est quatinus si secundum prouidentiam et admonitionem episcopi ipsi coheredes eas uoluerint tenere et honorare12* ficivnt13* ; Si autem hoc contradixerint .' in episcopi potestate maneat utrum eas ita consistere permittat · aut reliquias exinde auferat ; et ubi ad nostrum benefitium ęcclesię pertinentes inuente fuerint .' ut describantur et nobis renuntietur14* ·  
12*
korr. aus honorarere
13*
korr. aus ficiant
14*
korr. aus renuntientur. Nach dem anschließenden Punkt folgt ein nicht mehr ganz ausgeführtes Majuskel-C in Textttinte.
CAPITULUM · VIII ·  
[BK 191 c. 3]
De ęcclęsiis destructis ut episcopi et missi inquisitionem faciant .' utrum per neglegentiam · aut impossibilitatem destructe sint ; et ubi neglegentia inuenta fuerit .' episcopali auctoritate emendare cogantur · hi qui eas restaurare debuerant ; Si uero per impossibilitatem ut aut plures sint quam necesse sit · aut maioris magnitudinis quam ut ex rebus ad eas pertinentibus restaurare possint .' episcopus modum inueniat qualiter emendari et consistere possint ·  
CAPITULUM · X ·  
[BK 191 c. 5]
De his qui nonas et decimas iam per multos [fol. 254r]annos aut ex parte aut ex toto dare neglexerunt .' Uolumus ut per missos nostros constringantur · ut secundum capitularem priorem soluant unius annonam et decimam cum sua lege · et insuper bannum nostrum ; et hoc eis denuntietur .' quod quicumque hanc neglegentiam iterauerit · benefitium unde nona et decima persolui debuit · amissurum se sciat ; Ita enim continetur in capitulari bonę memorię genitoris nostri · in libro · I · capitulo VI .' ut qui ęcclęsiarum benefitia habent · nonam et decimam ex eis cuius ęcclesię res sunt donent ; Item in capitulo nostro · in libro · II · capitulo XXII ; De nonis quidem et decimis · unde et genitor noster · et nos frequenter · et in diuersis placitis admonitionem fecimus · et per capitularia nostra qualiter hęc obseruentur ordinauimus .' Uolumus atque iubemus · ut de omni conlaborato et de uino et fęno fideliter et pleniter ab omnibus nona et decima persoluatur ; De nutrimine uero pro decima sicut hactenus consuetudo fuit .' ab omnibus obseruetur ; Si quis tamen episcoporum fuerit qui argentum pro hoc accipere uelit .' in sua maneat potestate · iuxta quod ei et illi qui hoc persoluere debet conuenerit ·  
CAPITULUM · XI ·  
[BK 191 c. 4]
De uno manso ad ecclesiam dato .' de quo aliqui homines contra statuta sibi seruitium exigvnt15* ; quicumquę pro hac causa accusatus fuerit .' comes uel missi hoc quod inde subtractum est · presbiteris cum sua lege restituere faciant ·  
15*
korr. aus exigant
CAPITULUM · XII ·  
[BK 191 c. 6]
Quicumque decimam abstrait de ęcclesia ††16* quam per iustitiam debet dari · et eam pręsumptiose · et propter munera · [fol. 254v]aut amicitiam uel aliam quamlibet occasionem ad alteram ecclesiam dederit .' a comite uel a misso nostro distringatur · ut eiusdem decimę quantitatem cum sua lege restituat ·  
16*
möglicherweise gekürztes p(er)i getilgt
CAPITULUM · XIII ·  
[BK 191 c. 7]
De decimis quę populus dare non uult nisi quolibet modo ab eo redimantur .' ab episcopis prohibendum est ne fiat ; Et si quis contemptor inuentus fuerit · et nec episcopum nec comitem audire uelit .' Si noster homo fuerit · ad pręsentiam nostram uenire compellatur ; Ceteri uero distringantur .' ut inuiti ęcclesię restituant · quod uoluntarię dare neglexerunt17* ·  
17*
gek. neglexer
CAPITULUM · XIIII ·  
[BK 191 c. 8]
Vt de rebus ecclęsiarum quę ab eis · XXX annorum spatium sine ulla interpellatione possessa sunt testimonia non recipiantur .' sed eo modo contineantur sicut res ad fiscum dominicum pertinentes contineri solent ·  
CAPITULUM · XV ·  
[BK 191 c. 9]
Quicumque de rebus ecclęsiarum quas in benefitium habent restaurationes earum facere neglexerint .' iuxta capitularem anteriorem in quo de operibus ac nonis et decimis constitutum est · sic de illa adimpleatur sicut in libro · IIII · capitulo · XXXVIII · de opere et restauratione ecclęsiarum consideratum est18* ·  
CAPITULUM · XVI ·  
[BK 191 c. 9]
De frugibus terrę et in animalium nutrimine persoluantur ; De opere uero uel restauratione .' comes et episcopus · siue abba una cum misso nostro quem ipsi sibi ad hoc elegerint considerationem faciant · ut unusquisque eorum tantum inde accipiat ad operandum · et restaurandum · quantum ipse de rebus · [fol. 255r]ęcclesię habere cognoscitur ; Similiter et uassi nostri aut in commune tantum operis accipiant · quantum rerum ecclesiasticum habent .' uel unusquisque per se iuxta quantitatem quam ipse tenet ; aut si inter eos conuenerit ut pro opera facienda argentum donent .' iuxta estimationem operis in argento persoluant · Cum quo prętio rector ęcclesię ad prędictam restaurationem operarios conducere · et materiamen19* emere possit ; et qui nonas et decimas dare neglexerit .' primo quidem illas cum lege sua · et insuper bannum nostrum soluat ut ita castigatus caueat ne sepius iterando benefitium amittat ·  
18*
est ergänzt
19*
men mit Einfügungszeichen ergänzt
CAPITULUM XVII ·  
[BK 191 c. 10]
De illo qui agros20* dominicatos propterea neglexit excolere · ut nonas et decimas exinde non persoluat · et alienas terras ad excolendum accepit .' Uolumus ut de tribus annis ipsam nonam cum sua lege persoluat ; Et si quis contemptor aut comitis aut missorum nostrorum propter hoc extiterit .' per fideiussores ad palatium uenire compellatur ·  
20*
r korr. (?)
ITEM ALIA CAPITULA21*  
XVIII ·  
[BK 192 c. 1]
De benefitiis destructis hoc obseruetur .' quod in capitulari priori continetur ; id est in libro · IIII · capitulo · XXXVI ; quicumque benefitium suum occasione proprii desertum habuerit et intra annum postquam ei a comite uel a misso nostro notum factum fuerit illud emendatum non habuerit .' ipsum benefitium amittat ·  
21*
gek. CAPL
CAPITULUM · XVIIII ·  
[BK 192 c. 2]
Vt missi nostri ubicumque malos scabinios inueniunt eiciant .' et totius populi consensu in locum eorum bonos eligant ; et cum electi [fol. 255v]fuerint iurare faciant .' ut iniuste scienter iudicare non debeant ·  
CAPITULUM · XX ·  
[BK 192 c. 3]
Vt in omni comitatu hii22* qui meliores et ueratiores inueniri possunt eligantur a missis nostris ad inquisitiones faciendas et rei ueritatem dicendam .' et ut adiutores comitum sint ad iusticias faciendas ·  
22*
i2 korr. (?)
CAPITULUM · XXI ·  
[BK 192 c. 4]
Volumus ut quicumque de scabineis depręhensus fuerit propter munera · aut propter amicitiam uel inimicitiam iniuste iudicasse .' per fideiussores missus ad pręsentiam nostram ueniat ; De cetero omnibus scabineis denuntietur .' ne quis deinceps iustum iuditium peruertere pręsumat ·  
CAPITULUM · XXII ·  
[BK 192 c. 5]
Vbicumque commutationes tam tempore nostro quam genitoris nostri legitimę et rationabiles atque utiles ęcclesiis dei facte sunt .' permaneant ; Ubicumque uero inutiles et incommode atque inrationabiles facte sunt dissoluantur .' et unusquisque recipiat quod dedit ; Ubi uero mortua manus interiacet · aut alia quęlibet causa quę rebellis esse · uideatur inuenta fuerit .' diligenter describatur · et ad nostram notitiam perferatur ·  
CAPITULUM · XXIII ·  
[BK 192 c. 6]
Quicumque fuerit comprobatus de eo quod scienter testes in periurium duxisset .' sub fideiussione ad palatium nostrum uenire compellatur · ut ibi cum fidelibus nostris consideremus quid de tali homine faciendum sit ·  
CAPITULUM · XXIIII ·  
[BK 192 c. 7]
De his qui discordiis et contentionibus studere solent et in pace uiuere nolunt · et inde conuicti fuerint .' Uolumus [fol. 256r]ut sub fideiussores ad nostrum placitum ueniant · ubi cum fidelibus nostris consideremus quid de talibus faciendum sit ·  
CAPITULUM · XXV ·  
[BK 192 c. 8]
De bonis denariis quos populus recipere non uult .' Uolumus ut hoc obseruetur et teneatur quod in priori capitulari nostro constitutum est id est in libro IIII · capitulo · XXX; Quicumque liber homo uel in emptione23* uel in debiti solutione24* denarium numerum et bene pensantem recipere noluerit .' bannum nostrum · id est · LX solidos componat ; Si uero serui ecclęsiastici aut fiscalini nostri aut comitum · aut uasallorum uassorum [!] nostrorum hoc facere pręsumpserint .' LX hictibus uapulent ; Et si actores nostri aut aliorum uel aduocati eos missis nostris uel comitibus iussi pręsentare noluerint .' prędictum bannum · id est · LX · solidos componant · et ad hanc constitutionem nostram adimplendam · episcopi et abbates siue reliqui qui benefitia nostra habent adiuuent comites in suis hominibus distringendis ; Et si comites hanc constitutionem nostram neglexerint .' hoc per missos nostros ad nostram notitiam perferatur ·  
23*
m korr. (?)
24*
Zwischen debiti und solutione ist kein Freiraum gelassen worden, der eine Worttrennung anzeigt. Dort, wo die Wortgrenze wäre, steht ober- und unterhalb der Zeile ein Punkt, der dies wohl anzeigen soll.
XXVI25*  
[BK 192 c. 9]
De homicidiis uel aliis iniustitiis quę a fiscalinis nostris fiunt .' quia impune se ea committere posse existimant · nos actoribus nostris pręcipiendum esse · decernimus · ne ultra impune fiant · Ita ut ubicumque facta fuerint · soluere cum disciplina pręcipiantur ·  
25*
XXVI von anderer Hand ergänzt
XXVII26*  
[BK 192 c. 10]
Collecte ad male faciendum fieri .' omnimodis prohibeantur ; [fol. 256v]et ubicumque huiusmodi pręsumptiones facte fuerint .' digna emendatione corrigantur ; et si per neglegentiam comitis uel facte sunt uel inemendate remanserunt .' hoc ad nostram notitiam perferatur ; Auctor uero facti si fuerit prępositus uel aduocatus siue centenarius uel qualibet alia dignitate prędita libera persona .' post legalem emendationem in loco factam · sub fideiussores ad nostram pręsentiam ueniat ; Multitudo uero siue de seruis siue de liberis .' legitima emendatione multetur ·  
26*
XXVII von anderer Hand ergänzt
CAPITULUM · XXVIII ·  
[BK 192 c. 11]
De pontibus publicis et destructis · Placuit nobis ut hii qui iussionem nostram in reparandis pontibus contempserunt27* .' Uolumus · ac iubemus · ut omnes homines nostri · in nostram ueniant pręsentiam rationem reddere · cur nostram iussionem ausi sunt contempnere ; Comites autem reddant rationem de eorum pagensibus cur eos aut non constrinxerunt28* · ut hoc facerent .' aut nobis nuntiare neglexerunt29* · Similiter et de iniustis theloneis · ubicumque accipiuntur .' sciant se exinde rationem nobis reddituros ·  
27*
gek. contepser
28*
gek. constrinxer
29*
gek. neglexer
CAPITULUM · XXVIIII ·  
[BK 192 c. 12]
Vt examen aquę frigide quod actenus faciebant .' a missis nostris omnibus interdicatur ne ulterius fiat ·  
CAPITULUM · XXX ·  
[BK 192 c. 13]
Postquam comes et pagenses de qualibet expeditione hostili reuersi fuerint .' ex eo die super · XL noctes sit bannus resisus quod lingua theodisca · scatlegi · id est armorum depositio uocatur ·  
CAPITULUM · XXXI · [fol. 257r]  
[BK 192 c. 14]
hoc missi nostri notum faciant comitibus et populo .' quod nos in omni ebdomada · unum diem ad causas audiendas et iudicandas sedere uolumus ; Comites autem et missi nostri magnum studium habeant .' ne forte propter eorum neglegentiam pauperes crucientur · et nos tedium propter eorum clamores patiamur si nostram gratiam habere uelint ; Populo autem dicatur ut caueat de aliis causis ad nos reclamare .' nisi de quibus aut missi nostri aut comites eis iustitias facere noluerint ·  
CAPITULUM · XXXII ·  
[BK 192 c. 15]
Quicumque uicarii uel alii ministri comitum tributum quod inferenda uocatur maioris prętii populo exigere pręsupsit [!] quam a missis · bone memorię genitoris nostri constitutum fuit · hoc est duos solidos · pro una uacca .' hoc quod iniuste superposuit atque abstulit · his quibus hoc tulit · cum sua lege restituat · et insuper fredum nostrum componat et ministerium amittat ·  
ITEM ALIO CAPITULO  
XXXIII ·  
[BK 193 c. 1]
De homicidiis in ęcclesiis uel in atriis earum commissis · hoc obseruetur et teneatur .' quod in capitulari priori constitutum est in libro · IIII · capitulo · XIII; Si quis ex leui causa aut sine causa hominem in ęcclesia interficerit .' de uita componat ; Si uero foris rixati fuerint · et unus alteri in ecclesia fugerit · et ibi se defendendo eum interficerit · Et si huius facti testes non habuerit .' cum · XII · coniuratoribus suis legitime per sacramentum adfirmet · se defendendo eum interfecisse ; Et si ipse auctor commote inter eos rixe extiterit .' [fol. 257v]Leodem interfecti · et insuper bannum nostrum · id est · LX · solidos soluere cogatur · et publicam habeat exinde pęnitentiam ; Si autem non ille qui alterum interfecit · sed his qui interfectus est eandem rixam commouit .' absque compositione iaceat · et his qui eum interfecit · secundum iuditium canonicum publicam habeat penitentiam ; Si cuiuslibet proprius seruus hoc commiserit .' iuditio aquę feruentis examinetur utrum hoc sponte an se defendendo fecisset ; Et si manus eius exusta fuerit .' interficiatur ; Si autem non fuerit .' publica pęnitentia multetur · nisi forte et ipse auctor commote inter eos rixe fuerit inuentus ; Tunc dominus eius iuxta quod uuirgildus illius est .' ad ęcclesiam persoluat ; aut si30* uoluerit .' eum31* eidem ęcclesię tradat32* ; De ęcclesiastico · et fiscalino · et beneficiario seruo .' Uolumus ut pro una uicę · uuirgildus33* eius pro eo componatur ; Altera uice .' ipse seruus · ad supplicium tradatur ; hereditas tamen liberi hominis qui propter tale facinus ad mortem fuerit iudicatus .' ad legitimos heredes illius perueniat ; si in atrio ęcclesię cuius porta reliquiis sanctorum consecrata est huiuscemodi homicidium perpetratum fuerit .' simili modo emendetur et componatur ; Si uero porta ecclęsię non est consecrata .' eo modo componatur quod in atrio committitur · sicut componi debet quod in immunitate uiolata committitur ·  
30*
folgt getilgtes eum
31*
eum von anderer Hand mit Einfügungszeichen ergänzt
32*
von anderer Hand korr. aus trad†††t
33*
gek. uuirgild
CAPITULUM · XXXVIII · [fol. 258r]  
[BK 193 c. 2]
Quicumque propter cupiditatem rerum patrem · aut matrem · aut fratrem · aut sororem · uel nepotem aut alium propinquum suum interficerit .' hereditas interfecti ad alios suos legitimos heredes perueniat ; Interfectoris uero hereditas .' in fiscum redigatur ; Ipse autem .' ordinante episcopo · publicę pęnitentię subdatur ·  
CAPITULUM · XXXV ·  
[BK 193 c. 3]
Quicumque propria uxore derelicta uel sine culpa interfecta aliam sibi copulauerit uxorem .' armis depositis34* publicam exinde faciat per penitentiam ; et si contumax fuerit comprobatus .' compręhendatur a comite et ferro uinciatur et in custodiam mittatur donec res ad nostram notitiam deducatur ·  
34*
o korr. (?)
CAPITULUM · XXXVI ·  
[BK 193 c. 4]
Quicumque res alienas cuilibet homini uendiderit · et ipse homo easdem res alicui alteri dederit siue uendiderit · et ipse qui tunc easdem · res comparatas habet per malum ingenium proprio filio aut alteri cuilibet · necdum legitimos annos habenti iusticię tollende causa tradiderit .' Uolumus atque firmiter pręcipimus ut si pater eiusdem35* paruuli uixerit ipse intret in causam rationem reddendi pro filio suo ; Si autem pater ipse mortuus est .' tunc legitimus eius propinquus qui iuste ei tutor ac defensor · esse · uidetur pro ipso rationem reddere compellatur ; Similiter de omnibus aliis iusticiis ad eum pertinentibus .' excepta sua legitima hereditate que ei per successionem parentum suorum legitime uenire debuit ; [fol. 258v]quodsi quis nostram iussionem contempserit uel neglexerit .' sicut de ceteris contemptoribus · ita de eo agatur ; Is uero qui easdem res primus inuasit et iniuste uendidit · necnon et emptores excepta sola persona paruuli .' hoc quod fraudulenter amiserunt infra patriam · emendare cogantur · et postea sicut contemptores iussionis nostrę sub fideiussoribus ad nostram pręsentiam uenire compellantur ·  
35*
u korr. (?)
CAPITULUM · XXXVIII ·  
[BK 193 c. 5]
De uicariis et centenariis qui magis propter cupiditatem quam propter iustitiam faciendam · sepissime placita tenent · et exinde populum nimis affligunt .' ita teneantur sicut in capitulare domni karoli imperatoris continetur in libro · IIII · capitulo36* · LV ·  
capitulum · XXXVIIII ·  
[BK 193 c. 5]
De placitis siquidem quos37* liberi homines obseruare debent .' constitutio genitoris nostri penitus obseruanda atque tenenda est · ut in anno uidelicet tria generalia placita amplius obseruare compellat · nisi forte quilibet aut accusatus fuerit aut alium accusauerit · aut ad testimonium perhibendum uocatus fuerit ; Ad cetera uero quę centenarii tenent non aliis uenire iubeatur .' nisi qui aut litigat aut iudicat · aut testificatur ; et quicumque huius testificationis transgressor a missis nostris inuentus fuerit .' bannum nostrum iam sepe dictum id est · LX solidos · persoluere compellatur ·  
36*
gek. capitl
37*
quos von anderer Hand mit Einfügungszeichen ergänzt
CAPITULUM XL  
[BK 193 c. 6]
De liberis hominibus qui proprium non habent sed in terra dominica resident .' ut propter res alterius · ad testi[fol. 259r]monium non recipiantur ; Coniuratores tamen aliorum liberorum hominum ideo esse · possunt .' quia liberi sunt ; illi uero qui et proprium habent et tamen in terra dominica resident .' Propter hoc non abiciantur quia in terra dominica resident · sed propter hoc ad testimonium recipiantur quia proprium habent ·  
CAPITULUM · XLI ·  
[BK 193 c. 7]
Volumus atque iubemus .' ut missi nostri diligenter inquirant quanti liberi homines in singulis comitatibus maneant ; hinc uero ea diligentia hęc ratio examinetur per singulas centenas .' ut ueraciter sciant illos atque describant qui in exercitalem ire possunt expeditionem · ac deinde uidelicet secundum ordinem de his qui per se ire non possunt · ut duo tertio adiutorium pręparent · et qui necdum fidelitatem promiserunt38* promittere faciant ·  
38*
gek. promiser; von anderer Hand mit Einfügungszeichen ergänzt
CAPITULUM · XLII ·  
[BK 193 c. 8 BK 189 Abschnitt A BK 189 Abschnitt B]
De faidis cohercendis obseruetur et teneatur .' quod in capitulari nostro uel in libro · IIII · capitulo · XX · continetur ; si quis aliqua necessitate cogente homicidium commisit .' comes in cuius ministerio res perpetrata est · et compositionem facere et faidam per sacramentum pacificare studeat ; quodsi una pars ei ad hoc consentire noluerit · id est aut ille qui homicidium fecit39* · aut his qui compositionem recipere debet .' illum qui ei contumax fuerit ad pręsentiam nostram uenire faciat · ut eum ad tempus quod nobis placuerit in exilio mittamus donec ibi castigetur · ut comiti suo inoboediens · esse · ulterius non audeat · et maius damnum inde non adcrescat ; Uolumus ut tale coniectum missi nostri accipiant .' quando pro40* missaticum suum perrexerint ; hoc est unus[fol. 259v]quisque accipiat panes · XL · frixingias · II · porcellum aut agnum · I · Pullos · IIII · Oua · XX · Uinum · sextarios41* VIII · Sicera · modios42* · II · Annonam · [m]odios43* · II; et quando prope sunt de illorum domibus nullum accipiant coniectum ; Uolumus etiam .' ut octauas pasche incipiant suam agere legationem ; Episcopi uero .' suum habere debent conuentum octauas pentecosten ·  
39*
cit korr. (?). Nach dem auf Rasur stehenden Wort folgt eine größere Lücke. Laut Boretius/Krause müsste hier commisit stehen, vgl. Bd. 2, S. 20.
40*
korr. (?)
41*
gek. sex
42*
gek. m
43*
gek. m