Capitularia - Edition der fränkischen Herrschererlasse

Berlin, Staatsbibliothek – Preußischer Kulturbesitz, Hamilton 132

Beschreibung der Handschrift nach Mordek

Aufbewahrungsort
Berlin
Staatsbibliothek - Preußischer Kulturbesitz
Hamilton 132
Sigle: B3

foll. 1-251

Entstehung und Überlieferung
Entstehung:

9. Jh., Anfang und Mitte (Mordek), 9. Jh., Anfang (Bischoff); Corbie (Mordek, Bischoff)

Provenienz:

Provenienz: Alexander Douglas, Duke of Hamilton (in dessen Bücherverzeichnis von 1819 aufgeführt als „Ecclesiae Concilia: Codex Antiq. fol.“); Hamilton-Beckford-Nr. 155. 1882 vom Preußischen Staat für die Berliner Museen erworben, 1883 übernommen von der Königlichen Bibliothek. Interimistische Signatur des Kupferstich-Kabinetts: 435.

Äußere Beschreibung
Material: Pergament
Umfang: insg. 264 foll. (1-263; 47 doppelt)
Maße: ca. 375 × 265 mm
Schriftraum: ca. 285 × 205-210 mm
Lagen:
Alte Kustoden in römischen Ziffern (meist am Anfang der Lagen), teilweise erhalten bis XXXI (247v)
Zeilen: 42
Spalten: 2
Schrift: ab-Schrift von Corbie (mehrere Hände), mit zahlreichen Ergänzungen in karolingischer Minuskel (mehrere Hände)
Ausstattung:

Rubriken und Initialen (teilweise mit Bandmuster, Fisch- und Vogelmotiven) in Rot, Grün und in brauner Texttinte

Einband:

Schwarzer Ledereinband um Holzdeckel mit Zierprägung (England; 19. Jh., 1. Hälfte)

Inhalte
Anmerkung:

Die gleiche Verbindung der Dionysio-Hadriana mit der Collectio Sancti Amandi (und so mit unserem Kapitular) kennzeichnet die Pariser Hss. Lat. 3846 und - davon abhängig - Lat. 1455. Bewahrt wurde das Edikt Gunthrams sonst nur noch von der verwandten Kanonessammlung der Hs. von Beauvais (Vatikan Vat. Lat. 3827).

  • 1ra-128va
    Collectio canonum Dionysio-Hadriana (durch Rasuren, interlineare Nachträge und zugefügte Blätter umgestaltet zu einer Hispana Gallica Augustodunensis).

  • 128vb-130vb
    (Von einem der karolingischen Bearbeiter angefügt) Haec omnibus ortodoxis et fidelibus - quecumque audiet loquetur: redigierte Fassung des anonymen, in Cod. Laon, Bibliothèque municipale, 122bis zu Unrecht unter Alkuins Namen laufenden Libellus de processione spiritus sancti (ed. A. Mai, Scriptorum Veterum Nova Collectio 7 [Rom 1833] S. 245-252).

  • 131ra-238vb
    Collectio canonum Sancti Amandi (vgl. die Analyse von Maassen, Geschichte, S. 780-784). Neben c. 14 des Konzils von Mâcon (a. 581/583) [auf fol. 166ra] mit dem Zitat aus Childeberti I regis edictum (a. 538?) (siehe Mordek 1995, Anhang I, Nr. 1) sind in der Sammlung enthalten:

  • 139ra-rb
    Chlodowici regis ad episcopos praeceptio in Briefform (a. 507/511): INCIP. CAN. AURIL. TEMPORE CHLOUEGI REGIS. I. Dominis sanctis et apostolica sede dignissimis episcopis chloueus rex. Enunciante fama quod actum fuerit - Orate pro me domini sancti et apostolica sede dignissimi pape (MGH Capit. 1, Nr. 1, S. 1 Z. 8 [kürzere Inskription], S. 1 Z. 18 - S. 2 Z. 9).

  • 169va-170rb
    Guntchramni regis edictum (a. 585): Preceptio gloriosissimi regis gunthramni ad eps. datum qui in sinodo suprascripto fuerunt de obseruando die dominica. Gunthramnus rex francorum omnibus pontificibus - studuimus definire que presente auctoritate uulgamus. SUBSCRIPTIO DOMNI GUNTHRAMNI REGIS PERRUNAS (zwischen U und N ein Buchstabe getilgt) DAT. SUB DIE QUARTO ID. NOU. ANNO XXIIII REGNI SUBSCRIPTI REGIS (MGH Capit. 1, Nr. 5, S. 10 Z. 35 f., S. 11 Z. 7 - S. 12 Z. 24).

  • 239ra-243ra
    Libellus responsionum Gregors I. an Augustinus von Canterbury, JE 1843 (MGH Epp. 2, S. 332-343).

  • 243ra-va
    Gregor II., JE 2174 (Migne, PL 89, Sp. 524 f.).

  • 243vb-247ra
    Paenitentiale Pseudo-Theodori Cantuariensis (Disc. Umbr.), Buch 2, I, 4-11; II-X, 4; XII-XIV; Buch 1, XIII (ed. Finsterwalder, Canones Theodori Cantuariensis, S. 312-324, 326-333 und 306).

  • 247ra-rb
    Römische Synode Gregors II. vom 7. 4. 721, JE nach †2158 (Migne, PL 77, Sp. 1339 f.).

  • 247va-248vb
    Römische Synode Gregors I. vom 5. 7. 595, JE nach 1365 (MGH Epp. 1, S. 362-367).

  • 248vb-251va
    Traktat gegen den Adoptianismus (nach 800; vielleicht von Alkuin verfaßt): INCIPIT EPISTOLA CONTRA HERETICOS... Sancta trinitas esto mihi cooperatrix - in ęternum. INCIPIT CONTEXTUS PREFATE RATIONES CONTRA PRAUITATEM SUPRADICTAM HERETICORUM. Questio namque apud nos quedam orta est - in eternum AMEN (vgl. Bullough, Alcuin and the Kingdom of Heaven, S. 59 Anm. 135 bzw. S. 236 Anm. 139; Achten, S. 45).

  • 251vb
    Leer.

Bibliographie
Literatur:
Abbildungen:

foll. 252-261, 263

Entstehung und Überlieferung
Entstehung:

9. Jh., 2. Hälfte (Mordek), 9. Jh., 2. Drittel (Bischoff); wohl Nordfrankreich (Mordek), Nordostfrankreich (Bischoff)

Provenienz:

Provenienz: Alexander Douglas, Duke of Hamilton (in dessen Bücherverzeichnis von 1819 aufgeführt als „Ecclesiae Concilia: Codex Antiq. fol.“); Hamilton-Beckford-Nr. 155. 1882 vom Preußischen Staat für die Berliner Museen erworben, 1883 übernommen von der Königlichen Bibliothek. Interimistische Signatur des Kupferstich-Kabinetts: 435.

Äußere Beschreibung
Material: Pergament
Umfang: insg. 264 foll. (1-263; 47 doppelt)
Maße: ca. 375 × 265 mm
Schriftraum: ca. 285 × 205-210 mm
Lagen:
Alte Kustoden in römischen Ziffern (meist am Anfang der Lagen), teilweise erhalten bis XXXI (247v)
Zeilen: 42
Spalten: 2
Schrift: karolingische Minuskel
Ausstattung:

Rubriken und Initialen (teilweise mit Bandmuster, Fisch- und Vogelmotiven) in Rot, Grün und in brauner Texttinte

Einband:

Schwarzer Ledereinband um Holzdeckel mit Zierprägung (England; 19. Jh., 1. Hälfte)

Inhalte
  • 252ra-253vb
    Lateinisch-lateinisches Glossar zu Konzilen der Dionysio-Hadriana mit einigen althochdeutschen Glossen; die lateinisch-ahd. Lemmata edierte nach dem Berolinensis W. Wattenbach, Ahd. glossen in Hamiltonhss., in: Zs. für deutsches Alterthum und deutsche Litteratur 27 (1883) S. 157 f., nach dem Berolinensis und den Dionysio-Hadriana-Codd. München Lat. 6355, Paris Lat. 12445, Reims 671 [510] und Vatikan Vat. Lat. 7222 Steinmeyer - Sievers, Die althochdeutschen Glossen 2, S. 89 f. und 4, S. 321 (jeweils Nr. 587a; dazu Bd. 2, S. 90 Nr. 587b nach dem verwandten Parisinus Lat. 12447), und nach den Codd. Paris Lat. 12445, Reims 671 und Paris Lat. 12447 Blech, Germanistische Glossenstudien zu Handschriften aus französischen Bibliotheken, S. 270-288 (die von Baluze verbürgte Metzer Überlieferung dürfte in Cod. Paris Lat. 3843 wiedergefunden sein von H. Mayer, Die althochdeutschen Glossen der Handschrift Paris, BN. Lat. 3843, in: Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik 15 [1980] S. 53-57).

  • 254r
    Bücherverzeichnis (ed. Wattenbach, Die Handschriften der Hamiltonschen Sammlung, S. 335 und Hinschius, Die kanonistischen Handschriften, S. 217).

  • 254v
    Leer.

  • 255ra-261vb, 263ra-vb
    Ansegisi abbatis capitularium collectio (wie Klasse C ohne den Namen Lothars; verwandt mit Cod. St. Gallen 728), Bücher 3 (wegen Blattverlusts fehlen cc. 29, Text - 74, Mitte) und 4, also nur jene Teile, in denen Ansegis nach eigenem Bekunden das weltliche Recht zusammengetragen hat (MGH Capit. 1, S. 424-429 und 433-446); am Schluß: EXPLICIT LIBER QUARTUS.

Bibliographie
Literatur:
Abbildungen:

fol. 262

Inhalte
  • 262
    (Nachträglich eingeheftetes Blatt; 9./10. Jh., karolingische Minuskel, vier Hände)

    Die stark beschädigte recto-Seite - sie war offenbar (am Innendeckel?) angeleimt und verlor beim Ablösen einen Teil ihrer Oberfläche - tradiert eine kurze Charakteristik der ersten allgemeinen Konzile, die verso-Seite bringt u. a. einen Auszug aus der Collectio canonum Vetus Gallica (cc. XLVII, 1 und 2; XLV, 3, Anfang; XLVI, 5; ed. Mordek, Kirchenrecht und Reform, S. 526 ff.) und folgendes Kapitel: DE ILLIS SACERDOTIBUS QUI PER DIES DOMINICOS - OFFICIIS AUERTANT. Sanccitum est ut missę quę per dies domi<ni>cos - usque ad satisfactionem subdatur, es handelt sich um eine bislang unbekannte Überlieferung jenes bei Migne, PL 105, Sp. 208 gedruckten Textes, den zuerst Pierre Delalande in seinen Conciliorum antiquorum Galliae... supplementa... (Paris 1666) als Additio zur Sirmondschen Edition der Capitula I Bischof Theodulfs von Orléans herausgegeben hat nach dem wesentlich jüngeren Codex Suessionicus (= Berlin Phill. 1764 [11./12. Jh.], foll. 4v-5v), eine spätere Redaktion des Schlusses der Capitula Theodulfi I (c. 45, andere Überlieferung cc. 45 und 46), vgl. E. Dahlhaus-Berg, Nova antiquitas et antiqua novitas. Typologische Exegese und isidorianisches Geschichtsbild bei Theodulf von Orléans (Kölner Historische Abh. 23, Köln - Wien 1975) S. 24 ff. Étienne Baluze bezog den Text des Kapitels (Cod. Paris Baluze 4, fol. 72r-v), wie er selbst notierte, aus zwei Hss., dem genannten Codex aus Soissons und „Ex codice Reginonis MS.“ (= heute Cod. Paris Lat. 17527, fol. 45v, Nachtrag am Rand oben und an der Seite [Text unvollständig, da an den Rändern beschnitten]). Auf eine weitere Überlieferung des Stückes am Anfang des Dionysio-Hadriana-Cod. Laon 200 machte Contreni, Cathedral School of Laon, S. 45 aufmerksam.


Transkription

Editorische Vorbemerkung zur Transkription

Transkriptionsvorlage: Gute Farbfotos sowie Überprüfung am Original.

Schreiber

In den transkribierten Teilen jeweils die gleiche Hand, die eine saubere ab-Schrift verwendet.

Interpunktion

Der Schreiber setzt praktisch keinerlei Interpunktion. Entsprechend wurden die Punkte um gekürztes est als Teil der Abkürzung interpretiert und nicht als Interpunktion mit transkribiert.

Gliederungsmerkmale

fol. 139ra-rb (BK 1): Der Text von BK 1 ist, gezählt als c. I, zu Beginn in die Akten des Konzils von Orléans (511) eingeschoben. Die Antwort der Bischöfe auf BK 1 folgt darauf als c. II, so dass der erste Kanon des eigentlichen Konzils als c. III gezählt erscheint.

fol. 166ra (Mordek 1): Im Rahmen der Akten des Konzils von Mâcon (581/583) figuriert der Text von Mordek 1 als c. 14. Eine Kapitelzählung existiert nicht, Kapitelanfänge sind lediglich durch rote Majuskel-Initialen hervorgehoben.

fol. 169va-170rb (BK 5): Im Anschluss an die Akten eines weiteren Konzils in Mâcon (585) folgt BK 5. Die eröffnende Rubrik ist nur durch eine rote Initiale hervorgehoben, der Beginn des Textes durch eine grüne Initiale. Der Text erscheint, ohne jegliche Binnengliederung und ohne weitere Initialen, als ein einziger Absatz. Lediglich das Eschatokoll mit Subscriptio und Datierung ist aufwendiger gestaltet, mit zeilenweise wechselnder farbiger Tinte (Rot-Orange, Grün) und überwiegend Majuskelformen. Allerdings geht das Eschatokoll bruchlos in gleicher Zeile in die Rubrik für das Konzil von Thelepte (418) über, die auch die alternierenden Farben aufgreifen und fortsetzen.

[Nicht transkribierter Text]
[fol. 139ra] [8]
INCIPIUNT1* · CANONIS2* · AURILIANONSIS3* TEMPORE CHLOUEGI REGIS  
I  
[BK 1 Prolog BK 1]
Dominis sanctis et apostolica sede dignissimis episcopis chloueus rex Enunciante fama quod actum fuerit uel preceptum omni exercitui nostro priusquam in patriam gothorum increderemur beatitudini uestre preterire non potuit In primo quoque de ministerio ęcclesiarum omnium precipimus ut nullus ad subripiendum in alico conaretur neque de sanctimonialibus neque de uiduis qui se in relegione domini deuotas esse probarentur simili condicione et de clericis uel filiis supradictorum tam clericorum quam uiduarum qui cum illis in domo ipsorum consistere uidebantur id uel de seruis ęcclesiarum quos de ęcclesiis tractus per episcoporum sacramenta constiterit Preceptum est obseruare ut nullus ex ipsis aliqua uiolentiam uel damnum pateretur sic ita ad integrum agnoscendum ut his supradictis aliquis uim captiuitatis pertullisset siue in ęcclesiis siue extra ęcclesia omnino sine aliqua dilatione reddendus esse precipimus De ceteris quidem captiuis laicis qui extra pace sunt captiuati et fuerint adprobati apostolia cui uolueritis arbitrii uestri est non negandum Nam de his qui in pace nostra tam clerici quam laici subrepti fuissent si ueraciter agnoscetis uestras epistolas de anolo uestro infra signatas sic ad nos omnimodis diri[fol. 139rb]gantur Et a parte nostra preceptionem latam noueritis esse firmandam sic tamen populus noster petit ut cuicumque epistolas uestras prestare fueritis dignati cum4* sacramentum per deum et benedictione uestra dicere non tardetis Rem ista que poscetur ueram esse quia multorum uarietatis uel falsitatis inuentas sunt ut conprehendatur sicut scriptum est perit iustus cum impio Orate pro me domini sancti et apostolica sede dignissimi pape  
1*
gek. INCIP
2*
gek. CAN; Auflösung nach Maassen 1893, S. 1
3*
gek. AURIL; Auflösung gegen Maassen 1893, S. 1, stattdessen nach Vatikan, BAV, Vat. lat. 3827 fol. 5v, dem einzigen Textzeugen der Beta-Handschriftengruppe, die das Wort ausgeschrieben bietet.
4*
c korr. (?)
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 166ra] [11]
[Mordek 1]
Ut iudei ad cena domini usque prima pascha secundum edictum bone recordationis domni childeberti regis per plateas aut foro quasi insultationis causa deambulandi licentiam denegetur Et ut reuerentiam cunctis sacerdotibus domini uel clericis inpendant nec ante sacerdotes consensum nisi ordinati habere presumant qui facere fortasse presumpserit a iudicibus locorum prout persona fuerit distringatur  
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 169va] [25]
Preceptio gloriosissimi regis gunthramni ad episcopis5* datum qui in sinodo suprascripto fuerunt de obseruando die dominica  
5*
gek. eps
[BK 5]
Gunthramnus rex francorum omnibus pontificibus ac uniuersis sacerdotibus et cunctis iudicibus in regione nostra constitutis pro hoc superne maiestatis auctorem cuius uniuersa reguntur imperium placari credimus si in populo nostro iusticie iura seruamus et ille pius pater et dominus qui humane fragilitatis substantiam Suo semper adiuuare consueuit auxilium melius dignabitur cunctorum necessitates que sunt oportuna concedere quos cognuscit preceptorum suorum monita custodire6* Dum pro regni ergo nostre stabilitate et saluatione regionis uel populi sollicitudine7* peruigili adtentus pertractamus agnouimus infra regni [fol. 169vb] nostri spatia uniuersa scelera que canonibus et legibus pro diuino timore punire consuerunt suadente aduersario boni operis perpetrari et ex hoc procul dubio indignatione celestis per diuersas seculi tempestates homines ac pecora aut morbo consummi censentur aut gladio dum diuina iudicia non timentur atque ita fit8* ut admittendo inlicita per ignorantiam multi deperiant et non solum presentem uitam celerius cogantur9* admittere Sed et inferni supplicia sustinere Ad uos ergo sacrosancti pontifices quibus diuina clementia potestates paternum concesset officium inprimo nostre serenitatis dirigitur sperantes ut ita populum uobis prouidentia diuina commissum frequenti predicatione studeatis corregere et pastorali studio gubernari quatenus dum uniuersi diligendi iusticiam conuersatione precipua cum omni honestate studuerint uiuere Melius cuncta rerum aduersitate remota celesti beneficio concedatur tranquilitas temporum et congrua saluatio populorum Et licet absque nostra admonitione ad uos specialiter predicandi causa perteneat Attamen reliquorum peccatis uos omnino creditus esse participes si filiorum uestrorum culpas non assidua obiurgatione corregitis sed silentio preteritis Nam nec nos quibus facultatem regnandi superni regis commisit auctoritas iram eius euadere possumus Si de subiecto populo sollicitudinem non habemus idcirco huius decreti ac definitionis generali uigore decernimus ut in omnibus diebus dominicis in quibus sancte resurrectionis misteriorum ueneramur uel in quibuscumque relique10* sollemnitatibus quando ex more ad ueneranda templorum oracula uniuersi plebis coniunctio deuotionis congregatur studio preter qui a uictum preparari conuenit ab omni corporali opere suspendantur Nec nulla causarum precipue iurgia moueantur Sed uos apostolice pontifices iungentes uobiscum consacerdotes uestros et filios seniores [fol. 170ra] ecclesie a iudices locorum quoscumque agnoscitis quod uitae qualitas honesta commendat Ita uniuersa populi multitudine constanti uel deo placita iugiter predicatione corrigite ut et bene uiuentes misticos adortationis sermo mulceat et excedentes ad uiam recti itineris correctio pastoralis adducat quatenus omnes unianime deliberatione laudabiliter studeant uiuere uel ęquitate iustitiam conseruare qualiter ab omni peccatorum fece liberos suos sancta suscipiat ecclesia christianos enimuero quicumque sacerdotum aut secularium in intentione mortifera perdurantes crebrius admoniti emendare neglexerint iuxta que11* conditionis causarum aut excesso ex personarum exegerint alios canonica12* seueritas corrigat alios legata poena percellat Quoniam nec innocentes potest reddere conlata securitas liberos nisi certa culparum probatio punierit criminosus Nec maior est pietas propter uos conteri quam releuare conpressus Conuenit ergo ut iustitie et ęquitates in omnibus uigores seruato distingat legalis ultio iudicium quos non corregit canonica predicatio sacerdotum quo fiat et dum preterita recantur scelera nullus audeat perpetrare futura Et ita uniuersos excidentes pro discipline tenore seruando correctionis frena constringat et uniuerse regionem nostram pacis et concordię iura profitiant Cuncti itaque iudices iusta sicut deo placeant studeant dare iuditia Nam non dubium est quia agrius illos condemnauit sententia nostri iudicii A quibus non tenetur equitas iudicandi non uicarius aut quoscumque de latere suo per regionem sibi commissam instituere uel distinare presumat qui quod absit malis operibus consentiendo uenalitatem exerceant Aut iniqua quibuscumque spolia inferre presumant clericorum trangressionis [!] cum aduersario instigante contigerent quantum illis pro diuino amore reuerentia maiori inpenditur tantum conuenit ut agrius resecentur Quoniam si aut sancti pastores aut instituti iudices quod nefas est subiectorum suorum [fol. 170rb] scelera potius occultare quam resecare tentauerint se ex hoc amplius reus esse uel noxius non ignorent cuncta ergo que huius edicti tenore decreuimus perpetualiter uolumus custodire quia in sancta synodo matescensi hec omnia sicut nostis studuimus definire que presente auctoritate uulgamus  
6*
d korr. (?)
7*
uel populi sollicitudine korr. aus [†]itudine
8*
korr. aus [†]t
9*
korr. aus c[†]gantur
10*
gek. reliq
11*
gek. q
12*
o korr. (?)
[BK 5 Epilog]
SUBSCRIPTIO DOMNI GUNTHRAMNI REGIS13* PERRUNAS DATA14* SUB DIE QUARTO IDUS15* NOUEMBRES16* ANNO17* XXIIII · REGNI18* SUBSCRIPTI REGIS19* ·  
13*
gek. REG
14*
gek. DAT
15*
gek. ID
16*
gek. NOU
17*
gek. ANN
18*
gek. REG
19*
gek. REG