Capitularia - Edition der fränkischen Herrschererlasse

Paris, Bibliothèque nationale de France, Lat. 4280 A

Beschreibung der Handschrift nach Mordek

Aufbewahrungsort
Paris
Bibliothèque nationale de France
Lat. 4280 A
Sigle: P10
Digitalisat verfügbar bei Gallica

foll. 1-101

Entstehung und Überlieferung
Entstehung:

9. Jh., Ende (Mordek), 9. Jh., ca. (3./)4. Viertel (Bischoff); Reims (Mordek, Bischoff)

Provenienz:

Provenienz: Saint-Remi, Reims (Besitzvermerke foll. 1r, 66v und 107v; Jacques-Auguste de Thou († 1617) (fol. 1r); Colbert 3029; Regius 4240 B

Äußere Beschreibung
Material: Pergament
Umfang: insg. 107 foll., hier: 1-101
Maße: 245-250 × 215-220 mm
Schriftraum: 190-193 × 160-175 mm
Lagen: (einige Blätter fehlen)
I1+12 + I2+11 + 2 II3 bis 10 + IV20 + l21 +10 IV101
Kustoden in römischen Zahlen: Q. I (12v) bis XI (93v).
Zeilen: 29
Spalten: 1
Schrift: karolingische Minuskel
Schreiber: mehrere Hände, die oft lagenweise schreiben
Einband:

gerippter roter Ledereinband mit Goldlinien und Rückenaufdruck: CODEX CANONUM

Inhalte
Anmerkung:

Wie öfters zu beobachten, sind in eine breite und hier interessante kirchenrechtliche Umgebung - allein aus Cod. Paris Lat. 4280 A kennen wir schließlich den sog. Gallischen Cresconius - (gegen Ende) einige Kapitularien eingerückt; sie rekrutieren sich, wie jene des Cod. Paris Lat. 18238, nur aus der Gesetzgebung Ludwigs des Frommen von Anfang 819.

  • 1r-3v
    Orosius, Historiarum adversum paganos libri VII, Buch 1, 2, 1-105 (ed. C. Zangemeister, CSEL 5 [1882] S. 9 Z. 1 - S. 40 Z. 5).

  • 3v-4v
    Laterculus provinciarum imperii Romani mit der Notitia Galliarum anstelle der Diözese Gallien und ohne die Diözese Britannien (MGH AA 9, S. 535-542, 579, 584-612; zur Hs. S. 512 und besonders S. 570 f. Nr. 69); ähnlich die Codd. Paris Lat. 2123 A und München Lat. 369.

  • 4v-6r
    Ordo de celebrando concilio, aus der Collectio Hispana mit nachträglichen pseudoisidorischen Korrekturen (Form OFC der Ed. Ch. Munier, L'Ordo de celebrando concilio wisigothique, in: Revue des sciences religieuses 37 [1963] S. 265-271, wiederabgedruckt in: ders., Vie conciliaire et collections canoniques en Occident IVe-XIIe siècles [London 1987] Nr. XIII; ed. H. Schneider, MGH Ordines de celebrando concilio).

  • 6r-13v
    Aus der Collectio Hispana werden unter der Überschrift HAEC CAPITULA PRIMUM RECITANDA SUNT jene Texte vollständig zitiert, die laut vorausgehendem Ordo auf einem Konzil zu verlesen waren:

  • 3. Konzil von Toledo (a. 589), cc. 18 und 3 (ed. Martínez Díez - Rodríguez, La Colección canónica Hispana 5, S. 125 f., 111); Capitula Martini, c. 18 (ed. Barlow, Martini episcopi Bracarensis opera, S. 129); Konzil von Chalkedon (a. 451), c. 19 (ed. Martínez Díez - Rodríguez, La Colección canónica Hispana 3, S. 259); Konzil von Agde (a. 506), c. 35 (ed. Martínez Díez - Rodríguez, La Colección canónica Hispana 4, S. 135); 11. Konzil von Toledo (a. 675), c. 1 (Migne, PL 84, Sp. 457 f.; Vives, Concilios visigóticos, S. 354 f.).

  • Zwei in der Hispana unter das Konzil von Ephesus (a. 431) eingereihte Briefe Kyrills von Alexandrien an Nestorius, fragmentarisch endend mit nec deposita (ed. Martínez Díez - Rodríguez, La Colección canónica Hispana 3, S. 207 - S. 230 Z. 416);

  • Briefe Papst Leos I. an Flavian von Konstantinopel, JK 420 (ACO 2, 4, S. 4 f.) und JK 423 (ACO 2, 2, 1, S. 24-33).

  • Fol. 13v großenteils unbeschrieben; am Rand von alter Hand die erklärende Notiz: Hic debent legi canones de unitate officiorum.

  • 14r
    Leer.

  • 14v
    Das sonst als Einleitung zu einer Sonderform der Dionysio-Hadriana überlieferte Stück I bei Seckel - Fuhrmann, Die erste Zeile Pseudoisidors, S. 25 (= Isidor von Sevilla, Etymologiae, VI, 16 [ed. Lindsay]), mit der Rubrik INCIPIT PRAEFATIO LIBRI CANONUM; vgl. ebd. S. 35. Am Schluß: EXPLICIT PRAEFATIO.

  • 14v- 15r
    Dionysius Exiguus, Vorrede zur zweiten Redaktion seiner Konzilssammlung mit der Überschrift ITEM ALIA (ed. Maassen, Geschichte, S. 961 f. und F. Glorie, CCL 85 [1972] S. 39-42).

  • 15r-17r
    Einleitungsstücke II-IV bei Seckel - Fuhrmann, Die erste Zeile Pseudoisidors, S. 26-28.

  • 17v-79r
    Sog. Gallischer Cresconius (vgl. Maassen, Geschichte, S. 846 f.; Zechiel-Eckes, Cresconius, S. 226-240); nur hier überliefert.

  • 79r-80v
    Nikolaus I., JE 2810 (MGH Epp. 6, S. 645 f.) und JE 2809 (MGH Epp. 6, S. 644 f.).

  • 80v
    Isidor von Sevilla, Etymologiae, IX, 6, 28 (Teil der Arbor consanguinitatis) und 29 (ed. Lindsay). Leo I., JK 425, c. 3, kurzer Auszug und c. 4, Schlußteil (ACO 2, 4, S. 14 f.).

  • 80v-81r
    Leo I., JK 427, Inskription und kurzer Auszug (ACO 2, 4, S. 15 f.).

  • 81r
    Leo I., JK 459, Exzerpt (ACO 2, 4, S. 37 f.). EX EPISTOLA ISIDORI QUAM SCRIPSIT AD PROBAM. Quos enim ad pristinos gradus - statum poterit: wohl stark modifizierter Text von cc. 5-6 des Isidorbriefs an Massona von Mérida (Migne, PL 83, Sp. 900).

  • Leo I., JK 485, c. 2, Auszug (Migne, PL 54, Sp. 1011 C, 1012 A).

  • 81v
    Brief von Klerus und Volk der Senser Kirche an die Bischöfe der Kirchenprovinz Sens (a. 871) (ed. Sirmond, Concilia antiqua Galliae 3, S. 394).

  • 82r
    Gregor I., JE 1761, Mittelteil (MGH Epp. 2, S. 229 Z. 18-29). CAPITULA DEFLORATA EX DECRETALIBUS SANCTORUM PATRUM DE PERUASIONE ECCLESIASTICARUM RERUM ET DEBILITATIONE MINISTRORUM DEI mit folgenden Texten: Pseudo-Anaklet (JK † 2, c. 14, Auszug; ed. Hinschius, Decretales Pseudo-Isidorianae, S. 73), Pseudo-Lucius (JK 1123, c. 7, Auszug; ebd., S. 179) und Benedicti Levitae capitularium collectio 2, 98, 1, 336 und 1, 181 (redigiert) (MGH LL 2, 2, S. 78, 66 und 55). Die beiden ersten Exzerpte der kleinen Sammlung sind Bestandteil der sog. Collectio de raptoribus (MGH Capit. 2, S. 288 f.), die Hinkmar von Reims angelegt und öfters benutzt hat, vgl. Fuhrmann, Einfluß und Verbreitung 1, S. 213.

  • Es folgen die sog. Symmachianischen Fälschungen (bis fol. 90r): 82r-84r
    Constitutum Silvestri (ed. Coustant, Epistolae Romanorum Pontificum 1, Appendix, Sp. 43-52; Migne, PL 8, Sp. 830-840).

  • 84r-85v
    Gesta Liberii (ed. Coustant, Epistolae Romanorum Pontificum 1, Appendix, Sp. 89-94; Migne, PL 8, Sp. 1388-1393).

  • 85v-88r
    Gesta de Xysti purgatione (ed. Coustant, Epistolae Romanorum Pontificum 1, Appendix, Sp. 117-124).

  • 88r-90r
    Sinuessanae synodi Gesta de Marcellino (ed. Coustant, Epistolae Romanorum Pontificum 1, Appendix, Sp. 29-36; Migne, PL 6, Sp. 11-20).

  • 90v-92v
    I-XXVIIII - Capitulare ecclesiasticum (a. 818/819): HĘC CAPITULA PROPRIE AD EPISCOPOS UEL AD ORDINES QUOSQUE ECCLESIASTICOS PERTINENTIA QUĘ NON SOLUM OBSERUARE SED ETIAM SIBI SUBIECTIS UEL PERDOCERE DEBENT. Quia iuxta sanctorum patrum traditionem - inserenda censuimus (MGH Capit. 1, Nr. 138, S. 275 Z. 34 - S. 280 Z. 3).

  • 92v-95v
    I-XXI - Capitula legibus addenda (a. 818/819): INCIPIUNT CAPITULA QUĘ LEGIBUS ADDENDA SUNT QUĘ ET MISSI ET COMITES HABERE ET CETERIS NOTA FACERE DEBENT. PRIMO CAPITULO DE HO<NO>RE ECCLESIARUM. Si quis aut ex leui causa - eis complacuerit (MGH Capit. 1, Nr. 139, S. 281 Z. 1 - S. 285 Z. 23).

  • 95v-96v
    I-VII (c. 8 nicht numeriert) - Capitula per se scribenda (a. 818/819): INCIPIUNT ALIA CAP. QUĘ PERSCRIBENDA (!) ET AB OMNIBUS OBSERUANDA SUNT. DE FORCAPIIS. Si mancipia dominos suos fugerint - emendare studeat (MGH Capit. 1, Nr. 140, S. 287 Z. 6 - S. 288 Z. 19).

  • 96v-97v
    Capitulare missorum (a. 818/819): HĘ CAPITULA PRĘCIPUE AD LEGATIONEM MISSORUM NOSTRORUM OB MEMORIĘ CAUSAM PERTINENTIA DE QUIBUS UIDELICET CAUSIS IPSI AGERE DEBIANT. Legatio omnium missorum nostrorum hęc est - ad uall. md. II (MGH Capit. 1, Nr. 141, S. 289 Z. 1 - S. 291 Z. 37).

  • 97v-101v
    Capitula Bischof Riculfs von Soissons (a. 889) (Migne, PL 131, Sp. 15-24). Wegen Blattverlusts bleibt diese einzige bekannte Überlieferung am Schluß fragmentarisch.

Bibliographie
Literatur:
Kataloge:
  • Catalogus codicum manuscriptorum Bibliothecae Regiae 3, 3 (Paris 1744) S. 573

foll. 102-107

Entstehung und Überlieferung
Entstehung:

10. Jh., 1. Hälfte (Mordek), 10. Jh., 1. Viertel (Bischoff); Reims (Mordek, Bischoff)

Provenienz:

Provenienz: Saint-Remi, Reims (Besitzvermerke foll. 1r, 66v und 107v; Jacques-Auguste de Thou († 1617) (fol. 1r); Colbert 3029; Regius 4240 B

Äußere Beschreibung
Material: Pergament
Umfang: insg. 107 foll., hier: 102-107
Maße: 245-250 × 215-220 mm
Schriftraum: 190-193 × 160-175 mm
Lagen:
I103 + II107
Zeilen: 29
Spalten: 1
Schrift: karolingische Minuskel
Schreiber: mehrere Hände, die oft lagenweise schreiben
Einband:

gerippter roter Ledereinband mit Goldlinien und Rückenaufdruck: CODEX CANONUM

Inhalte
  • 102r-106v
    Brief (mit Autoritätensammlung) Heriveus’ von Reims für Wido von Rouen (Migne, PL 132, Sp. 661-674).

  • 106v-107r
    Reskript Johannes’ X. an Heriveus von Reims, JL 3553 (ed. Zimmermann, Papsturkunden 1, Nr. 38, S. 66 f., Hss. und Literatur S. 65 f.).

  • 107r-v
    Unter der Rubrik Capitula (korr. zu Capitulo) nicene sinod sind folgende drei Bestimmungen subsumiert:

  • 1. Si quis apostolicę sedis institucionem uel decretum - retenta sunt.

  • 2. CPT. XIII. Presumptores uero et circa sanctorum canonum decreta contumaces - ecclesię ext...

  • 3. CPT. XIIII. Ut nullus contra patrum pręcepta - conculcacio est; in Kanon 3 ist Zosimus, JK 339, c. 1 aufgegriffen.

Bibliographie
Literatur:
Kataloge:
  • Catalogus codicum manuscriptorum Bibliothecae Regiae 3, 3 (Paris 1744) S. 573


Transkription

Editorische Vorbemerkung zur Transkription

Transkriptionsvorlage: Ein s/w-Scan vom Mikrofilm. Unsichere Lesungen und Korrekturen sowie die Verwendung farbiger Tinte wurden bei einer Autopsie des Originals in der BNF am 26. April 2016 geprüft. Mittlerweile liegt ein hochauflösendes Farbdigitalisat vor.

Schreiber

Foll. 90v-97v: Der Schreiber verwendet eine gut lesbare, wenn auch etwas flüchtigere, karolingische Minuskel, wohingegen die Rubriken in Capitalis rustica verfasst sind. Zwar ist an manchen Stellen ein Wechsel der Tintenfarbe und der Strichstärke zu erkennen, da aber die Buchstabenformen insgesamt relativ konstant bleiben, müssen keine Schreiberwechsel vorliegen. Wenn es unterschiedliche Schreiber sind, dann unterscheiden sich die Schriften allerdings nur in sehr geringem Ausmaß. Es kann aber auch nur ein Wechsel des Schreibgerätes stattgefunden haben.

Buchstabenformen

Foll. 90v-97v:

Einzelbuchstaben: Das a in minora (fol. 95r, Z. 4) wird mit cc-a wiedergegeben, was ansonsten aber nicht mehr zu finden ist, da regelmäßig doppelstöckiges a verwendet wird. Majuskel-N findet ebenso Verwendung (am Wortbeginn vor allem bei Verneinungen) wie unziales D, das neben aufrechtem d steht.

Ligaturen: Die et-Ligatur kann zwei verschiedene Formen annehmen: Zum einen ist der diagonal abgehende Schaft mit einer nach links zeigenden Spore versehen, zum anderen erscheint der Schaft als nach rechts gebogene Linie. Eine ex-Ligatur, die der et-Ligatur entspricht, bei der aber zusätzlich ein diagonaler Strich den abgehenden Schaft kreuzt, findet sich bei ex utraque parte auf fol. 96v, Z. 14. Die häufigste Ligatur ist - neben weiteren gängigen - die von NT. Hinzu kommt eine US-Ligatur in den Rubriken (so in der Rubrik von c. 17 [CONSUETUDINIBUS, fol. 95r]).

Abkürzungen

Foll. 90v-97v: Der Schreiber greift häufiger auf Kürzungen zurück, wobei er im gesamten Text nur gängige verwendet. Das Wort comes wird öfter mit com abgekürzt. Die Abkürzung von esse wird mit dem gängigen doppelten ee wiedergegeben, allerdings befindet sich der Abkürzungsstrich nur über dem zweiten e. Die e-caudata findet regelmäßig Verwendung. Das Wort committitur wird einmal so ausgeschrieben, sodass alle abgekürzten Formen ebenfalls so aufgelöst wurden. Das Pronomen noster wird in manchen Fällen mit nrt abgekürzt (fol. 93r, Z. 18 und fol. 94r, Z. 6). Da das Wort presbiteri einmal so ausgeschrieben wurde (fol. 92v, Z. 10), wurde es bei den gekürzten Formen immer mit i aufgelöst. Bei der Kürzung von prae wird an den Bogen des p eine cauda angehängt, um anzudeuten, dass das Wort mit e-caudata aufzulösen ist. Genauso verhält es sich mit gekürztem quae (q). Es findet sich auch seltener die insulare est-Sigle.

Interpunktion

Foll. 90v-97v: Eine ganze Reihe von Interpunktionszeichen werden von beiden Schreibern benutzt. Es finden sich distinctiones mediae, punctus versus, periodi und punctus elevati. Sätze werden meist mit distinctiones mediae, punctus versus oder periodi getrennt. In den Sätzen selbst kommen sehr häufig distinctiones mediae und punctus elevati zum Einsatz.

Gliederungsmerkmale

Foll. 90v-92v: Das Capitulare ecclesiasticum (BK 138, hier ohne Inscriptio) ist von I (einzige Nummer mit rahmendem Paragraphenzeichen) bis XXVIIII korrekt durchnummeriert. Initialen sind nicht zu finden. Ein neues Kapitel wurde stets in einer neuen Zeile begonnen, was die Übersichtlichkeit verstärkt. Ein Kuriosum ist, dass die korrekten Kapitelnummern XI bis XIIII durch die gleichen Nummern ersetzt wurden, sich dabei aber nur leicht die Position am Seitenrand änderte, vielleicht, weil sie vorher zu nah am Schriftspiegel standen.

Foll. 92v-95v: Die Kapitel von BK 139 sind durchgängig mit einer Rubrik versehen. Anfangsinitialen fehlen, lediglich ab fol. 95r sind die Anfangsmajuskeln der Kapitel etwas größer gestaltet. Es gibt keine farbliche Gestaltung, wie Mordek 1995, S. 451 feststellt. Beim achten Kapitel wurde die Kapitelnummer vergessen, aber danach richtig weitergezählt (fol. 93v). Innerhalb des 16. Kapitels (fol. 94r) trennt ein Absatz das Kapitel in zwei Teile. Eine eigene Nummerierung ist nicht zu erkennen. Der freie Platz in der Zeile, wo der Absatz gemacht wurde, könnte für eine Rubrik freigelassen worden sein, ehe dann auffiel, dass der folgende Text zum gleichen Kapitel gehörte. Die Kapitelnummern XVIII und XVIIII (fol. 95v) sind von Paragraphenzeichen gerahmt, die vorher nicht zu finden sind, was für eine nachträgliche bzw. von einem anderen Schreiber vorgenommene Nummerierung spricht. Die Kapitelnummern XX und XXI (fol. 95v) sind nur schwach am Rand nachgetragen, auch dies wohl nachträglich. Dieselbe Hand führte auch die Nummerierung der anschließenden Kapitelliste (BK 140, ab fol. 95v) aus.

Foll. 95v-97v: BK 140 wird nach der einleitenden Rubrik von I bis VII durchgezählt. C. 8 wird unmittelbar an c. 7 angehangen und nicht eigens gezählt. Das Incipit und die Überschriften zu den einzelnen Kapiteln sind in Capitalis rustica verfasst.

Das direkt daran anschließende BK 141 wird ebenfalls durch ein in Capitalis rustica verfasstes Incipit eingeleitet, die Kapitel sind aber allesamt unnummeriert und ohne Rubriken und folgen hintereinander weg, ohne dass signifikantere Einschnitte zu erkennen wären.

Benutzungsspuren

Fol. 90v: Eine klar als neuzeitlich zu erkennende Hand ergänzte nur auf dieser Seite fehlenden Text in schon vom Schreiber gelassene Lücken, was eventuell auf unlesbare Stellen in der Vorlage hindeuten könnte, und nahm an wenigen Stellen Korrekturen vor. In der Transkription erscheint diese Hand als "andere Hand". Folgende Wortverbindungen wurden in die Lücken ergänzt: conferre optamus (Z. 6), filiorum et (Z. 7), [diuisio]nem (Z. 9; dazu im Folgenden das Wort abiecturam zu aut iacturam korrigiert), diuersis (Z. 15) imperii (Z. 21) und aut monachorum (Z. 22).

Sonstiges

Foll. 90v-97v: Das Pergament ist vor allem an den innen liegenden Rändern beschädigt bzw. ausgefranst, wodurch sich manche Buchstaben und insbesondere einige Kapitelnummern schlecht oder gar nicht erkennen lassen. Wohl zur Verstärkung sind auf den Seiten teilweise dünne Pergamentstreifen aufgeklebt worden.

[fol. 90v] [1]
HĘC CAPITULA PROPRIE AD EPISCOPOS UEL AD ORDINES QUOSQUE ECCLESIASTICOS PERTINENTIA · QUĘ NON SOLUM OBSERUARE .' SED ETIAM SIBI SUBIECTIS UEL  - - -1* PERDOCERE DEBENT ;  
 · I ·  
[BK 138 c. 1]
Quia iuxta sanctorum patrum traditionem nouimus res ecclesię uota esse fidelium · precia peccatorum · et patrimonia pauperum cuique non solum habita conseruare · uerum etiam multa deo opitulante conferre optamus2* · Tamen ut ab ecclesiasticis de non diuidendis rebus illius suspitionem dudum concoeptam3* penitus ammoueremus .' statuimus ut neque nostris neque filiorum et4* deo dispensante successorum nostrorum temporibus qui nostram uel progenitorum nostrorum uoluntatem uel exemplum imitare uoluerint .' nullam penitus diuisionem5* aut iacturam6* patiatur ;  
1*
Lücke von ca. 10 Buchstaben
2*
conferre optamus in Lücke von anderer Hand ergänzt
3*
Bei o2 sind Spuren einer Rasur zu erkennen, die aber anscheinend nicht ganz ausgeführt wurde.
4*
filiorum et in Lücke von anderer Hand ergänzt
5*
nem in Lücke von anderer Hand ergänzt
6*
aut iacturam von anderer Hand korr. aus abiecturam
 · II ·  
[BK 138 c. 2]
Sacrorum canonum non ignari · ut in dei nomine sancta ecclesia suo liberius potiretur honore · assensum ordini ecclesiastico prębuimus · ut scilicet episcopi per electionem cleri et populi secundum statuta canonum de propria diocesi remota personarum et munerum7* acceptione · ob uitę meritum et sapientię donum eligantur · ut exemplo et uerbo sibi subiectis usquequaque prodesse ualeant ;  
7*
von anderer Hand korr. aus numerum
III ·  
[BK 138 c. 3]
Quia uero canonica professio a multis partim ignorantia partim desidia dehonestabatur .' opere precium duximus deo annuente apud sacrum conuentum · ut ex dictis sanctorum patrum uelut ex diuersis8* partis quosdam uernantes flosculos carpendo .' in unum regulam canonicorum et canonicarum congerere · et canonicis uel sanctimonialibus9* seruandam contradere · ut per eam canonicus ordo absque ambiguitate posset seruari ; et quoniam10* illam sacer conuentus ita etiam11* laudibus extulit · ut usque ad unum iota obseruandam percenseret12* statuimus · ut ab omnibus in eadem professione degentibus indubitanter teneatur · et modis omnibus siue a canonicis siue a sanctimonialibus canonice degentibus deinceps obseruetur ;  
8*
diuersis in Lücke von anderer Hand ergänzt
9*
korr. aus sanctisonialibus
10*
gek. qm
11*
von anderer Hand korr. aus eam
12*
t ergänzt
IIII ·  
[BK 138 c. 4]
Statutum est ut quicquid tempore imperii13* nostri a fidelibus ecclesię sponte conlatum fuerit in dicioribus locis duas partes in usus pauperum · tertiam .' in stipendia cedere clericorum aut monachorum14* in minoribus uero locis .' ęque inter clerum et pauperes fore diuidendum · nisi forte a datoribus ubi specialiter dandę sint constitutum fuerit ;  
13*
imperii in Lücke von anderer Hand ergänzt
14*
aut monachorum in Lücke von anderer Hand ergänzt
V  
[BK 138 c. 5]
Monachorum siquidem causam qualiter deo opitulante ex parte disposuerimus · et quomodo ex se ipsis sibi eligendi abbates licentiam dederimus .' et qualiter deo opitulante quieti uiuere · propositumque suum indefesse custodire ualerent ordinauerimus .' in alia scedula diligenter adnotari fecimus · et ut apud successores15* nostros ratum foret · et inuiolabiliter cor seruaretur confirmauimus ;  
15*
korr. aus succesores; s1 wurde wohl aus dem Bogenansatz eines o oder c korrigiert
VI  
[BK 138 c. 6]
De seruorum uero ordinatione qui passim ad gradus ecclesiasticos Indiscrete promouebantur .' placu[fol. 91r]it omnibus cum sacris canonibus concordari debere .' et statutum est ut nullus episcoporum deinceps eos ad sacros ordines promouere pręsumat · nisi prius a dominis propriis16* libertatem consecuti fuerint · et si quilibet seruus dominum suum fugiens · aut latitans · aut adhibitis testibus munere conductis uel corruptis aut qualibet calliditate uel fraude ad gradus ecclesiasticos peruenerit .' decretum est ut deponatur · et dominus eius eum recipiat ; Si uero auus uel pater ab alia patria in aliam migrans · in eadem prouincia filium genuerit · et ipse filius ibidem educatus · et ad gradus ecclesiasticos promotus fuerit · et utrum seruus sit ignorauerit · et postea ueniens dominus illius legibus eum adquisiuerit · sancitum est · ut si dominus eius illi libertatem dare uoluerit .' in gradu suo permaneat ; Si uero catena seruitutis eum a castris dominicis extrahere17* uoluerit ut gradum amittat .' quia iuxta sacros ordines uilis persona manens · sacerdocii dignitatem fungi non potest ; De rebus uero illorum uel peculiare · qui a propriis dominis libertate donantur · ut ad gradus ecclesiasticos iure promoueantur .' statutum est ut in potestate dominorum consistat · utrum illis concedere · an sibi uindicare uelint ; Ceterum si post ordinationem aliquid adquisiuerit .' illud obseruetur quod in canonibus de consecratis nihil habentibus constitutum est ; De ecclesiarum uero seruis communi sententia decretum est · ut archiepiscopi · per singulas prouincias constituti · nostram auctoritatem · suffraganei uero illorum .' exemplar illius penes se habeant · et quandocumque de familia ecclesię utilis inuentus aliquis ordinandus est · in ambone ipsa auctoritas coram omni populo legatur · et coram sacerdotibus uel coram fidelibus laicis · et ante cornu altaris · sicut in nostra auctoritate continetur · remota qualibet calliditate · libertatem consequatur · et tunc demum ad gradus ecclesiasticos promoueatur ; Similiter quoque de his agendum est quos laici de familia ecclesiarum ad sacros ordines promouere uoluerint ; Sed et his quos prępositi canonicorum aut monachorum ordinandos expetiuerint · eadem forma seruanda est ;  
16*
korr. aus s[†]s
17*
h ergänzt. Hier wurde kein Minuskel-h ergänzt, sondern der Spiritus asper für h, der in der insularen Schrift verbreitet war und auf Einflüsse der griechischen Schrift zurückgeht (vgl. Bischoff 2009, S. 118).
VII  
[BK 138 c. 7]
Statutum est · ut nullus quilibet ecclesiasticus ab his personis res deinceps accipere pręsumat · quorum liberi aut propinqui hac inconsulta oblatione pensent rerum propriarum exheredari ; Quod si aliquis deinceps hoc agere temptauerit · ut acceptor sinodali sententia districte feriatur .' et res ad exheredatos redeant ;  
[.]III  
[BK 138 c. 8]
Statutum est etiam ut nullus in canonica aut regulari professione constitutus aliquem tonsorare propter res adipiscendas deinceps persuadeat · et qui hoc facere temptauerit .' sinodali uel imperiali sententia modis omnibus feriatur ˙  
[V]IIII  
[BK 138 c. 9]
Statutum est ut sine auctoritate18* uel consensu episcoporum presbiteri in quibuslibet ecclesiis nec constituantur .' nec expellantur ; et si laici clericos probabilis uitę et doctrinę episcopis consecrandos · suisque in ecclesiis constituendos obtulerint · nulla quęlibet occasione eos reiciant ;  
18*
korr. aus auctoritatem. Der Kürzungsstrich über e wurde getilgt.
[X]  
[BK 138 c. 10]
Statutum est ut uniusquisque19* ecclesię unus mansus integer attribuatur · absque aliquo seruitio · et presbiteri in eis [fol. 91v]constituti non de decimis neque de oblationibus fidelium · non de domibus neque de atriis · uel ortis iuxta ecclesiam positis · neque de pręscripto manso aliquod seruitium pręter ecclesiasticum faciant · et si aliquid · amplius20* habuerint · inde senioribus suis debitum seruitium impendant ;  
19*
i1 ergänzt
20*
Ein Bogen verbindet am und plius. Entweder geschah dies aufgrund der Falte im Pergament, die durch das Wort läuft, oder der Schreiber wollte erst quidam schreiben. Um die Trennung der Worte deutlich zu machen, wurde wohl nachträglich hinter aliquid ein Punkt gesetzt.
XI21*  
[BK 138 c. 11]
Statutum est postquam hoc impletum fuerit ut unaquaque ecclesia suum presbiterum habeat ubi id fieri facultas prouidente episcopo permiserit ;  
21*
korr. aus XI
XII22*  
[BK 138 c. 12]
Sancitum est de uillis nouis et ecclesiis in eisdem23* nouiter constructis · ut decimę de ipsis uillis ad easdem ecclesias conferantur ;24*  
22*
korr. aus XII
23*
korr. aus ei[†]dem
24*
conferantur ; mit Einfügungszeichen ergänzt
XIII25*  
[BK 138 c. 13]
De sacris uasis ecclesię quę in pignus26* a nonnullis27* in quibusdam locis dari comperimus .' inhibitum est ne deinceps a quoquam fieri pręsumatur · nisi solummodo necessitate redimendorum captiuorum compellentur ;  
25*
korr. aus XIII
26*
korr. aus pinnus
27*
korr. aus nonnuluis
XIIII28*  
[BK 138 c. 14]
De ecclesiis sane destructis uel de donis et decimis siue de claustris canonicorum qualiter constitui et ordinare nobis placuerit .' aliis capitulis subter adnotauimus29* ;  
28*
korr. aus XIIII
29*
ad mit Einfügungszeichen ergänzt
XV  
[BK 138 c. 15]
Sed et de ecclesiarum30* honore quomodo deo adiuuante quantum in nos est uigeat .' similiter in subter adnotatis capitulis insertam esse dinoscitur ;  
30*
korr. aus ecclesiisrum
XVI  
[BK 138 c. 16]
De episcopis uero in langobardia constitutis qui ab his quos ordinabant sacramenta31* et munera contra diuinam et canonicam auctoritatem accipere uel exigere soliti erant modis omnibus inhibitum est ne ulterius fiat · quia iuxta sacros ordines uterque a gradu proprio talia facientes decidi debent ;  
31*
In die NT-Ligatur am Ende des Wortes wurde das a integriert.
XVII  
[BK 138 c. 17]
Statutum est ab episcopis de presbiteris qui feminas secum indiscrete habitare permittunt · et propter hoc male opinionis suspitione denotantur · ut si deinceps admoniti non se correxerint uelut contemptores sacrorum canonum canonica inuectione feriantur ;  
XVIII  
[BK 138 c. 18]
De presbiteris qui accipiendi chrismatis gratia ad ciuitates in cena domini ueniti [!] soliti erant .' sancitum est ut de his qui longe positi sunt de octo uel decem unus ab episcopo eligatur · qui acceptum chrisma sibi et sociis diligenter perferat ; Hi uero qui non longius a ciuitate quam quattuor aut quinque milibus habitant .' more solito ad accipiendum chrisma perueniant ; Discendi uero gratia .' alio non quadragesimę tempore ad ciuitates conuocentur ,  
XVIIII  
[BK 138 c. 19]
Ne uero episcopus occasione prędicandi · aut confirmandi oneri essent populis .' a nobis admoniti polliciti sunt · sed deinceps hoc cauere uelle et eo tempore suum ministerium in quantum facultas dabatur exequi quo eorum profectio quantum in illis erat · his quibus prodesse possunt et debent non sit importuna uel onerosa ;  
XX  
[BK 138 c. 20]
Ne pueri uero sine uoluntate parentum tonseretur uel puellę uelentur .' modis omnibus inhibitum est ; Et qui hoc facere temptauerit multa que in capitulis legis mundanę a nobis constitutis continetur persoluere cogatur  
XXI  
[BK 138 c. 21]
De feminis quę uiros amittunt · placet ne se sicut hactenus indiscrete uelent · sed aut XXXa dies post decessum uiri sui expectent · et post tricesimum diem per consilium episcopi sui · uel si episcopus absens fuerit · consilio [fol. 92r]aliorum religiosorum sacerdotum suorumque parentum atque amicorum id quod eligere debent eligant · et quia a sacro conuentu rogati · ut hi qui publicam gerebant poenitentiam · et feminę quę uiros amittebant · nostra auctoritate donec deliberent quid agant tuerentur · specialiter pro his capitula fieri et legis mundanę capitulis inserenda decreuimus ;  
[..]II  
[BK 138 c. 22]
De raptis uero et de32* raptoribus quamquam specialiter decreuissemus quid pati debeant qui hoc nefas deinceps facere temptauerint · quid tamen super his sacri canones pręcipiant hic inserendum necessarium duximus · quatinus omnibus pateat · quantum malum sit · et non solum humanam / sed etiam diuinam auctoritatem constricti · abhinc hoc malum caueatur ;  
32*
de ergänzt
[..]III  
[BK 138 c. 23]
De puellis raptis necdum desponsatis ita in concilio calcidonensi ubi DCXXX patres affuerunt capitulo XXVII33* ita habetur ˙ Eos qui rapiunt puellas sub nomine simul habitandi cooperantes et conibentes raptoribus / decreuit sancta sinodus · siquidem clerici sunt .' decidant gradu proprio ; Si uero laici .' anathematizentur ; Quibus uerbis aperte datur intellegi .' qualiter huius mali auctores damnandi sunt ; quando participes et conibentes tanto et anathema feriuntur · et quod iuxta canonicam auctoritatem ad coniugia legittima raptas sibi iure uindicare nullatenus possunt ;  
33*
korr. aus XXXVIII
[.]XIIII  
[BK 138 c. 24]
De desponsatis puellis et ab aliis raptis · ita in concilio acyritano capitulo X legitur ; desponsatas puellas et post ab aliis raptas · placuit erui · et eis reddi quibus ante fuerint desponsate · etiamsi eis34* a raptoribus uis illata constiterit ; proinde statutum est a sacro conuentu .' ut raptor publica poenitentia mulctetur35* ; Raptę uero si sponsus recipere noluerit · et ipsa eiusdem crimini consentiens non fuit .' licentiam nubendi alii non negetur · Quod si et illa consensit .' simili sententia subiaceat ; Quod si post hęc iungere pręsumpserint .' uterque anathematizentur ;  
34*
korr. aus e[†]s
35*
c ergänzt
XXV  
[BK 138 c. 25]
De his uero qui sacris uirginibus se sociant · ita in decretis papę gelasii · capitulo XX continetur · Uirginibus sacris temere se quos sociare cognouimus · et post dicatum deo propositum incesta federa sacrilega miscere · quos protinus ęquum a sancta communione detrudi · et nisi publicam probatamque egerint poenitentiam omnino non recipi · aut his certe uiaticum de sęculo transeuntibus si tamen poenituerint .' non negetur ; Si uero de copulacione sacrarum uirginum tam seuere feriuntur · quanto seuerius feriendi sunt · qui eas rapiunt .' ideo sicut pręmissum est · necesse est ut ab omnibus in christiana religione consistentibus .' rigore auctoritatis diuinę uel humanę .' hoc malum radicitus amputetur ;  
[...]I  
[BK 138 c. 26]
Ne uero puellę indiscrete uelentur · placuit nobis etiam de sacris canonibus qualiter obseruandum sit · hic inferre de tempore uelandarum puellarum in cartaginensi concilio capitulo XVI continetur ˙ ut non ante XXV annos consecrentur ; item placuit ut quicumque episcoporum necessitate periclitantis pudicitię uirginali uel petitor potens uel raptor aliquis formidatur · uel si etiam aliquo mortis periculoso scrupulo conpucta [!] fuerit · ne non uelata moriatur36* · aut exigentibus parentibus aut his ad quorum curam pertinet [fol. 92v]uelauerit uirginem seu uelauit ante XXV annos ętatis non ei obsit concilium quod de isto annorum numero constitutum est ; Unde colligitur quia iuxta priorem sanctionem uirgines XXV ętatis suę annositate [!] consecrande sint ; Quod si pręmissę necessitates ante id fieri compulerint .' nullum possit episcopo37* afferre pręiudicium consecranti ;  
36*
korr. aus mori[†]tur
37*
possit episcopo korr. aus poss[†]
XXVII  
[BK 138 c. 27]
Sancitum est ut nullus deinceps quamlibet examinationem crucis facere pręsumat · ne que christi passione quę glorificata est cuiuslibet temeritate obtemptui habeatur ;  
XXVIII  
[BK 138 c. 28]
Episcopos uero ut siue per se siue per uicarios pabulum uerbi diuini sedule populis adnuntietur · quia ut ait beatus gregorius iram contra se occulti iudicis excitat sacerdos · si sine38* prędicationis sonitu incedit · et ut clerum sibi commissum in sobrietate et castitate nutrirent ˙ diuinisque officiis inbuerent quę rite ad sacrossanctos ecclesiasticos ordines promoueri possent · et ut operam dent · quatinus presbiteri missalem et lectionarium siue ceteros39* libellos sibi necessarios bene correctos habeant · et qualiter ecclesias destructas sibi pertinentes iuxta uires emendent · qualiter etiam uiduas diligenter · instruant · quomodo etiam secundum apostolicam auctoritatem conuersari debeant edoceant · et ut superstitiones quas quibusdam locis in exequiis mortuorum nonnulli faciunt eradicent · et ut exemplo suę innocentię alios ad bene uiuendum prouocent · et cunctis ecclesiasticis negotiis40* in quantum dominus iuuauerit totis uiribus consulere satagant diligenter admonuimus · et ut liberius exequi ualeant .' nos in quantum dominus annuerit · opem ferre modis omnibus optamus ;  
38*
korr. aus nne
39*
korr. aus [†]s
40*
ecclesiasticis negotiis korr. aus negotiis ecclesiasticis
XXVIIII  
[BK 138 c. 29]
Nonnulli uero capitula sicut de incestis nuptiis · necnon et de ecclesiis quę inter coheredes diuidentur · et tali occasione proprio honore carent · siue de his ecclesiis quę nimium rebus propriis sunt attenuate · uel certe de his rebus quę nuper necessitate compellente a nonnullis ecclesiis sunt ablate · et si qua sunt alia siue in ecclesiasticis siue in publicis rebus emendatione digna quę pro temporis breuitate efficere nequiuimus .' in tantum differendum illud dignum iudicauimus · donec domino fauente consultu fidelium facultas nobis id efficiendi ab eo tribuatur ; inuenta uero ut deo opitulante effectum obtineant .' tempora hic inserenda censuimus ;  
INCIPIUNT CAPITULA QUĘ LEGIBUS ADDENDA SUNT · QUĘ ET MISSI ET COMITES HABERE ET CETERIS NOTA FACERE DEBENT ·  
PRIMO CAPITULO DE HORE41* [!] ECCLESIARUM ; I ·  
[BK 139 c. 1]
Si quis aut ex leui causa aut sine causa hominem42* in ecclesia interfecerit .' de uita componat ; Si uero foris rixati fuerint et unus alterum in ecclesiam fugerit · et ibi se defendendo eum interfecerit .' si huius facti testes non habuerit .' cum XIIIIcim coniuratoribus legittimis per sacramentum affirmet [fol. 93r]se defendendo eum interfecisse · et post hęc DC solidos ad partem ecclesię quam illo homicidio polluerat · et insuper bannum nostrum soluere cogatur ; is uero qui interfectus est .' absque compositione iaceat ; Ac deinde interfector secundum iudicium canonicum · congruam facinori quod amisit poenitentiam accipiat ; Si proprius seruus hoc commiserit .' iudicio aquę feruentis examinetur utrum hoc sponte an se defendendo fecisset ; Et si manus eius exusta fuerit .' interficiatur ; Si autem non fuerit .' dominus eius iuxta quod uuirgildus illius est ad ecclesiam persoluat · aut eum si uoluerit eidem ecclesię tradat ; De ecclesiastico et fiscalino et beneficiario seruo uolumus ut pro una uice .' uuirgildus pro eo componatur ; Altera uice .' ipse seruus ad supplicium tradatur ; Hereditas uero liberi hominis qui propter tale facinus ad mortem fuerit iudicatus .' ad legitimos heredes illius perueniet ; Si in atrium ecclesię cuius porta reliquiis sanctorum consecrata est huiuscemodi homicidium perpetratum fuerit .' simili modo emendetur uel componatur ; Si uero porta ecclesię non est consecrata .' eo modo componatur quod in atrio committitur .' sicut componi debet quod inmunitate43* uiolata comm[i]ttitur ;  
41*
Ein Abkürzungsstrich ist nicht zu erkennen.
42*
korr. aus hominum
43*
korr. aus i[†]
DE INIURIIS SACERDOTUM IN ECCLESIA FACTIS II  
[BK 139 c. 2]
Sanguinis effusio in ecclesia facta cum fuste si presbiter44* fuerit .' triplo componatur ; Duas partes eidem presbitero · tertiam pro fredo ad ecclesiam insuper bannus noster ; Similiter de diacono iuxta compositionem eius in triplo cum banno nostro componatur ; De subdiacono similiter triplo secundum suam compositionem · et de uniuscuiusque ordinis clerico .' secundum suam compositionem triplum persoluatur · et insuper bannus noster ; Similiter et de ictu sine sanguinis effusione · de uniuscuiusque ordinis clerico secundum suam compositionem triplo componatur · et bannus noster ; Et qui non habet unde ad ecclesiam persoluat45* .' tradat se in seruitium eidem ecclesię · usque dum totum debitum persoluat ;  
44*
gek. prbit
45*
ad ecclesiam persoluat korr. aus persoluat ad ecclesiam
DE UIDUIS ET PUPILLIS ET PAUPERIBUS ; II46*  
[BK 139 c. 3]
Ut quandocumque in mallum ante comitem uenerint .' primo eorum causa audiatur et diffiniatur · et si testes per se ad causas quęrendas habere non potuerint uel legem nescierint .' comes illos uel illas adiuuet · dando eis47* talem hominem · qui rationem eorum teneat · uel pro eis loquatur ;  
46*
Es sind nur noch zwei I zu erkennen. Da die Zählung aber richtig weitergeht, dürfte das fehlende I durch das schadhafte Pergament nicht zu lesen sein.
47*
i korr. (?)
DE RAPTU UIDUARUM IIII  
[BK 139 c. 4]
Qui uiduam intra primos XXX dies uiduitatis suę · uel inuitam uel uolentem sibi copulauerit .' bannum nostrum id est LX solidos in triplo componat · et si inuitam eam duxit .' legem suam ei componat · illam uero .' ulterius non attingat ;  
DE HOMINE PUBLICA POENITENTIA AGENTE INTERFECTO V  
[BK 139 c. 5]
Qui hominem publicam poenitentiam agentem interfecerit .' bannum nostrum in triplo componat · et uuirgildum eius proximis eius persoluat ;  
UT OMNIS LIBER HOMO POTESTATEM HABEAT UBICUMQUE UOLUERIT [fol. 93v]RES SUAS DARE PRO SALUTE ANIME SUE ˙ VI  
[BK 139 c. 6]
Si quis res suas pro salute animę suę48* uel ad aliquem uenerabilem locum uel propinquo suo uel cuilibet alteri tradere uoluerit ; et eo tempore intra ipsum comitatum fuerit in quo res ille positi sunt legitimam traditionem facere studeat Quodsi eodem tempore quo illas res tradere uult extra eundem comitatum fuer[it] id est siue in exercitu siue in palatio siue in alio quolibet loco adhibeat sibi uel de suis pagensibus uel de aliis qui eadem lege uiuant qua ipse uiuit testes idoneos uel si illos habere non potuerit tunc de aliis quales ibi meliores inuenire possint et coram eis rerum suarum traditionem faciat et fideiussores uestiture donet qui ei qui illam traditionem accipit uestituram faciat ˙ Et postquam hęc tra[di]tio ita facta fuerit heres illius nullam de prędictis rebus ualeat facere repetitionem ˙ insuper et ipse per se fidemiussionem faciat eiusdem uestiturę ne heredem ull[.] occasio remaneat ˙ hanc traditionem immutandi sed potius necessitas incubat illa49* perficiendi et si nondum res suas cum quoeredibus suis diuisas habuit non ei hoc sit impedimento sed quoheres eius50* si sponte noluerit aut per comita [!] aut per missu[.] eius distringatur ut diuisionem cum illo faciat ad quem defunctus hereditatem suam uoluit51* peruenire · Et si cuilibet eclesia eam tradere rogauit quoheres eius eam legem cum illa eclesia de prędicta hereditate habeat quam cum alio quoherede s[u][.] habere debebat Et hoc obseruetur erga patrem et filium et nepotem usque ad annos legitimos ˙ Postea ipsę res ad immunitatem ipsius eclesiae redeant ˙  
48*
korr. aus su[†]
49*
Ein eventueller Kürzungsstrich für -m ist aufgrund der des Pergamentschadens nicht zu erkennen.
50*
folgt getilgtes s
51*
it korr. (?)
VII DE HOMICIDIIS PROHIBENDIS  
[BK 139 c. 7]
Quicumque hominem aut ex leui causa aut sine causa interfecerit uuirgildum eius ad quos ille pertinet componat ˙ ipsi uero propter talem presumptionem in exilium mittatur ad quantum tempus nobis placuerit res tamen suas non amittat ;  
QUID IN COMPOSITIONE UUIRGILDI DARI NON DEBEAT  
[BK 139 c. 8]
In compositione uuirgildi uolumus ut ea dentur quę in lęge continentur excepto accipitre et spata quia propter illa duo aliquoties periurium committitur quando maioris pręcia quam illa sunt esse iurantur ˙  
VIIII DE RAPTU ALIENARUM SPONSARUM ˙  
[BK 139 c. 9]
Si quis sponsam alienam rapuerit aut [fol. 94r]patri eius aut ei qui legibus eius defensor esse debet cum sua lege eam reddat et quicquid cum ea tulerit semotim unamquamque rem secundum legem reddat et si hoc defensor eius perpetrari consensit et ideo52* raptori nichil querere uoluerit comes53* singulariter de unaquaque re freda nostra ab eo exactare faciat sponso uero legem suam componat ˙ et insuper bannu [!] nostrum id est LX solidos soluat uel in pręsentiam nostram comes54* eum aduenire faciat et quanto tempore nobis placuerit in exilio maneat et illam feminam ei habere non liceat ˙  
52*
gek. ido
53*
gek. com
54*
gek. com
DE FALSIS TESTIBUS CONUINCENDIS X  
[BK 139 c. 10]
Si quis cum altero de qualibet causa contentionem habuerit et testes contra eum per iudicium producti fuerint si ille falsos eos esse suspicatur liceat ei alios testes quos meliores potuerit contra eos obponere ut ueratium testimonio falsorum testium peruersitas superetur Quodsi ambę partes testimonium ita inter se dissenserint ut nullatenus una pars altera credere uelit eligantur duo ex ipsis id est ex utraque parte unus qui cum scutis et fustibus in campo decertent utra pars falsitatem utra ueritatem suo testimonio sequatur et campioni qui uictus fuerit propter periurium quod ante pugnam commiserit dextra manus amputetur ; Ceteri uero eiusdem partis testes quia falsi apparuerunt55* manus suas redimant ; Cuius compositionis duę partes ei contra quem testati sunt dentur tertia pro fredo soluatur Et in seculari quidem causa huiuscemodi testium diuersitas56* campo comprobetur ˙ in ecclesiastices57* · autem causis ubi de una parte sęculare de altera uero eclesiasticum negotium est idem modus obseruetur ; Ubi uero ex utraque parte ecclesiasticum fuerit · rectores earundem ecclesiarum si se familiariter pacificare uelint licenciam habeant si autem de huiuscemodi pacificatione inter eos conuenire non possit aduocati eorum in mallo publico ad pręsentiam comitis ueniant et ibi legitimus terminus eorum contentionibus imponatur ˙ Testes uero de qualibet causa non aliunde querantur nisi de ipso comitatu in quo res unde causa agitur positę sunt ˙ Quia non est credibile ut uel de statu hominis uel de possessione cuiuslibet per alio melius regi ueritas cognosci58* ualeat ˙ quam per illos qui59* uiciniores sunt si tamen contentio quae inter eos exorta est in confinio duorum comitatuum60* fuerit liceat eis de uicina centena adiacendis comitatus ad causam suam61* testes habere ;  
55*
gek. apparuer
56*
testium diuersitas korr. aus testi[†]tas
57*
Statt richtig ecclesiasticis hat der Schreiber ecclesiatice geschrieben, wobei -ce wohl korrigiert wurde. Das s wurde dann mit etwas Abstand nachgetragen, wirkt aber unverbunden, weil dem Schreiber wohl noch einfiel, dass er es causis angleichen muss.
58*
korr. aus connosci
59*
illos qui korr. aus [†]
60*
t2 korr. (?)
61*
a korr. (?)
[..] DE PROPRIO IN BANNUM MISSO ˙  
[BK 139 c. 11]
Cuiuscumque hominis proprietas ob crimen aliquod ab eo commissum in bannum fuerit missa et ille [fol. 94v]re cognita ne iusticiam faciat uenire distulerit annumque ac diem in eo banno illam esse permiserit ulterius eam non adquirat sed ipsa fisco nostro societur ˙ Debitum uero quod is cuius ea fuit soluere debuit per comitem ac ministros eius iuxta stimationem62* [!] damni de rebus mobilibus quę in eadem proprietate inuentę fuerint his quibus idem debitor fuit exsoluatur ˙ Quodsi rerum ibidem inuentarum quantitas ad compositionem non suffecerit63* de immobilibus subpleatur ˙ et quod superfuerint sicut dictum est fiscus noster possideat sin ibi super compositionem remanere potuerit totum in illam expendatur ˙ Si autem homo ille nondum cum suis coheredibus proprium suum diuisum habuit conuocet eos comes64* et cum eis legitimam diuisionem faciat et tunc sicut iam dictum est partim eius fisco nostro addicat et compositionem de ea iuxta modum superius comprehensum his ad quos illa legibus pertinet exsoluat ˙ Quodsi non de alia re sed ipsa proprietate quę in bannum missa fuit ac per hoc in nostram65* potestatem redacta est fuerat interpellatus comes66* in cuius misterio [!] eam esse constiterit hoc ad noticiam nostram perferre curet ut nos eandem proprietatem quę secundum supradictum modum in nostrum dominium redacta est per pręcepti nostri autoritatem in ius et potestatem hominis qui eam querebat si sua esse debet faciamus peruenire ˙  
62*
Der gleiche Fehler findet sich in Paris Lat. 4628.
63*
korr. aus [†]uffecerit
64*
gek. com
65*
a korr. (?)
66*
gek. com
DE MANNIRE XII  
[BK 139 c. 12]
Si quis de statu suo id est de libertate uel de hereditate compellendus [!] est iuxta legis constitutionem manniatus67* ˙ De ceteris uero causis unde quis rationem est redditurus non mannitur68* [!] sed per comitem banniatur Et si post unam et alteram comitis admonitionem aliquis69* ad mallum uenire uoluerit rebus eius in bannum missis uenire et iusticiam facere compellatur ;  
67*
Statt der passenderen ur-Kürze verwendet der Schreiber hier die us-Kürze.
68*
a korr. (?)
69*
admonitionem aliquis korr. aus admonit[†]quis
DE FAIDIS CONERCENDIS [!] XIII  
[BK 139 c. 13]
Si quis aliqua necessitate cogente homicidium commisit comes70* in cuius ministerio res perpetrata est et compositionem soluere et faidam per sacramentum pacificari71* faciat quodsi una pars ei ad hoc consentire noluerit idem aut ille qui hoc homicidium72* aut is qui compositionem suscipere debet faciat illum qui ei contumax fueri[t] ad pręsentiam nostram uenire ut eum ad tempus quod nobis placuerit in exilio mittamus donec ibi castigetur ut comiti suo inobediens esse ulterius non audeat ˙ [fol. 95r]et maius damnum inde non adcrescat ˙  
70*
gek. com
71*
sacramentum pacificari korr. aus sacram[†]
72*
hoc homicidium korr. aus ho[†]dium
UBI SACRAMENTA IURANDA SINT ˙ XIIII  
[BK 139 c. 14]
Ubi antiquitus consuetudo fuit de libertate sacramentum abramire uel iurare ubi mallum habebatur et ibi sacramenta iurantur mallus tamen neque in eclesia neque in atrio eius habebatur minora uero placita comes siue in atria sua potestatem uel ubi impetrare potuerit habeat uolumus utique ut domus a comite in loco ubi mallum tenere debet construatur ut propter calorem solis et pluuiam pullica73* [!] utilitas non remaneat ;  
73*
korr. aus p[†]llica
DE HIS QUI DE FURTO ACCUSSATUS FUERIT XV  
[BK 139 c. 15]
Si liber homo de furto accussatus fuerit et res proprias in mallo habuerit ad pręsentiam comitis se adramiat et si res non habet fideiussores do [!] qui eum adhramire et in placitum adduci faciant et liceat ei prima uice per sacramentum se secundum legem idoneare · si potuerit ad si alia uice duo uel tres eum de furto accussauerint liceat ei contra unum ex his cum scuto et fuste in campo contendere quodsi seruus de furte accussatus fuerit dominus eius pro eo emendet aut eum sacramento excusset nisi tale furtum perpetratum habeat propter quod ad supplicium tradi debeat ˙  
DE DISPECTUM LITTERARUM DOMINICARUM [.][VI]74*  
[BK 139 c. 16]
Si quis litteras nostras dispexerit id est tractoriam quę propter missos recipiendos dirigitur aut honores quos habet amittat aut in uno loco ubi prędictos missos suscipere debuit tamdiu resideat et de suis rebus legationes illuc uenientes suscipiat quousque animo nostro satisfactum habeat ; Qui uero epistolam nostram quocumque modo dispexerit iussu nostro ad placitum ueniat et iuxta uoluntatem nostram congruam stulticiae suae castigationem accipiat ˙ et75* si homo liber uel ministerialis comitis hoc fecerit .' honorem qualemcumque habuerit · siue beneficium amittat ; Et si seruus fuerit .' nudus ad palum uapuletur · et caput eius tondeatur ;  
74*
Durch die Beschädigung des Pergaments lässt sich die Kapitelnummer kaum erkennen. X ist gar nicht zu erkennen, VI nur sehr schwach. Es kann sich aber nur um XVI als Kapitelnummer handeln.
75*
Ab diesem Wort Wechsel der Schreiberhand, vgl. die Vorbemerkung.
DE INIUSTIS TELONEIS ET CONSUETUDINIBUS [.][VII]76*  
[BK 139 c. 17]
Ut ubi tempore aui nostri domni pipini consuetudo fuit .' teloneum dare ibi et in futurum detur ; Nam ubi nouiter incoeptum est .' ulterius non agatur · et ubi necesse non est fluuium aliquem ponte transmeare · uel ubi nauis per mediam aquam aut sub pontem ierit · et ad ripam non adpropinquauerit · neque ibidem aliquid emptum uel uenundatum fuerit .' ulterius teloneum non detur · et nemo cogat aliquem ad pontem ire ubi iuxta pontem aquam transire potest ; [fol. 95v]et qui ulterius in talibus locis uel de his qui ad palatium seu in hostem pergunt teloneum exactauerit .' cum sua lege ipsum teloneum reddat · et bannum nostrum id est LX solidos componat ;  
76*
VII ist nur noch schwach zu erkennen, X gar nicht. Dennoch muss es die XVII als Kapitelnummer sein.
DE HIS QUI BONOS DENARIOS ACCIPERE NOLUNT XVIII  
[BK 139 c. 18]
Quicumque liber homo denarium merum et bene pensantem recipere noluerit .' bannum nostrum id est LX solidos componat ; si uero serui et ecclesiastici · aut comitum aut uassalorum77* nostrorum hoc facere pręsumpserint · LX ictibus accipiant78* · aut si magister79* eorum uel aduocatus qui liber est eos80* noluerit comiti uel misso nostro iussus pręsentare prędictum bannum LX solidorum componet ;  
77*
s1 ergänzt, s2 korr.(?)
78*
n ergänzt
79*
er korr. (?)
80*
qui liber est eos korr. aus [†]
XVIIII DE ADULTERATORIBUS MONETAE  
[BK 139 c. 19]
De falsa moneta .' iubemus ut qui eam percussisse comprobatus fuerit .' manus ei amputetur ; et qui hoc consensit · si liber est · LX solidos componat ; si seruus est .' LX ictibus accipiat ;  
XX DE PROPRIO DOMINICO SINE IUSSIONE ILLIUS REDDITO ˙  
[BK 139 c. 20]
Si quis proprium nostrum quod in uestitura genitoris nostri fuit alicui quęrenti sine nostra iussione reddiderit .' aliud tantum nobis de sua proprietate cum sua lege componat · et quicumque illud scienter per malum81* ingenium adquirere temptauerit · pro infidele teneatur · quia sacramentum fidelitatis quod nobis promisit .' irritum fecit ; et ideo secundum nostram uoluntatem et potestatem diiudicandus82* est ;  
81*
per malum korr. aus [†]
82*
gek. diiudicand
XXI DE PUERIS INUITIS PARENTIBUS DETONSIS AUT PUELLIS UELATIS ˙  
[BK 139 c. 21]
Si quis puerum inuitis parentibus83* totonderit · aut puellam uelauerit .' legem suam in triplo componat · aut ipsi puero uel puellę si iam suę potestatis sunt · aut illi in cuius potestate fuerint · illi uero potestatem habeant capitis sui · ut in tali habitu permaneant .' qualis e84* eis complacuerit ;  
83*
a korr. (?)
84*
Der Schreiber wollte wohl das folgende eis trennen, entschied sich dann aber dagegen und schrieb eis in die neue Zeile. Das e blieb dann stehen.
INCIPIUNT ALIA CAPITULA85* QUĘ PERSCRIBENDA86* ET AB OMNIBUS OBSERUANDA SUNT DE FORCAPIIS I ·  
[BK 140 c. 1]
Si mancipia dominos suos fugerint in alienam potestatem .' ut propter hoc nullum pręmium accipiat ille in cuius potestate fuerint inuenta pro eo quod ea uel reddiderit uel foras eiecerit · et non solum hoc .' sed etiam si ea nec reddere nec foras eicere uoluerit · et legittimo domino ea contradixerit · et illa in [!] postea effugerint · secundum legem ea soluere cogatur87* ;  
85*
gek. CAP
86*
korr. aus PERSCRIBET†A
87*
korr. aus cogantur
II DE TERRA TRIBVTARIA  
[BK 140 c. 2]
Quicumque terram tributariam unde tributum ad †† nostram partem exire88* solebat · uel ad ecclesiam · uel cuilibet alteri tradiderit · is qui eam susceperit · tributum quod inde soluebatur · omni modo ad partem nostram persoluat · nisi forte talem firmitatem de parte dominica habeat · per quam ipsum tributum sibi perdonatum possit ostendere ;  
88*
ex mit Einfügungszeichen ergänzt
III · DE BENEFICIIS DESTRUCTIS ˙  
[BK 140 c. 3]
Quicumque suum beneficium occasione89* proprii desertum habuerit · et intra annum postquam ei a comite uel [fol. 96r] misso nostro notum factum fuerit · illum emendatum non habuerit .' ipsum beneficium amittat ;  
89*
a korr. (?)
IV DE TERRA CENSALI ˙  
[BK 140 c. 4]
Si quis terram censalem habuerit quam antecessores sui uel ad aliquam ecclesiam uel ad uillam nostram dederunt .' nullatenus eam secundum legem tenere potest · nisi ille uoluerit ad cuius potestatem uel illa90* ecclesia uel uilla pertinet · nisi forte filius aut nepos eius sit qui eam tradidit · et ei ad tenendum eadem terra placita sit ; Sed in hac re considerandum est · utrum ille qui hanc tenet diues an pauper sit .' et utrum aliud beneficium habeat uel etiam proprium · et qui horum neutrum habet · erga hunc misericorditer agendum est ne ex toto dispoliatus in91* ęgestatem incidat · ut aut talem censum inde persoluat qualis ei fuerit constitutus · uel portionem aliquam inde in beneficium accipiat · unde se sustentare ualeat ;  
90*
korr. aus llla
91*
dispoliatus in korr. aus [†]
V DE NONIS ET DECIMIS ·  
[BK 140 c. 5]
Consideratum est ut de frugibus terrę et animalium nutrimine persoluantur · De opere uero uel restauratione ecclesiarum comes et episcopus siue abbas una cum misso nostro quem ipsi sibi ad hoc elegerint92* considerationem faciant ; Ut unusquisque eorum tantum inde accipiat ad operandum .' et restaurandum .' quantum ipse de rebus ecclesiarum habere cognoscitur ; Similiter et uassi nostri aut in commune tantvm93* operis accipiant .' quantum rerum ecclesiasticarum habent · uel unusquisque per se iuxta94* quantitatem quam ipse tenet · aut si inter eos conuenerit · ut pro opere faciendo argentum donent iuxta ęstimationem operis in argento soluant · cum quo pretio rector ecclesię ad prędictam restaurationem operarios conducere · et materiam emere possit · et qui nonas et decimas dare neglexerit .' primum quidem eas cum lege sua restituat · insuper et bannum nostrum soluat · ut ita castigatus caueat .' ne sępius iterando beneficium amittat ;  
92*
n ergänzt
93*
korr. aus tanti
94*
unusquisque per se iuxta korr. aus unusquisqq[†]ta
VI DE MANCIPIIS IN UILLAS DOMINICAS CONFUGIENTIBUS ˙  
[BK 140 c. 6]
Si cuiuslibet mancipia in uillam nostram confugerint · actor eiusdem uillę querenti domino ea non contradicat · sed statim ea foris de eadem uilla eiciat · et si se putat ad ea repetenda iustitiam habere .' repetat · et secundum legem adquirat ; Si uero tempore domni karoli genitoris nostri in uillam illam confugerunt · et dominus ea quęrit .' actor eiusdem uillę aut ea legitime contineat · aut quęrenti domino reddat · et actor propter uestituram domni karoli genitoris nostri eadem mancipia contradicere non audeat · si illius propria esse noscuntur ;  
VII · DE FORESTIBUS NOUITER INSTITUTIS ˙  
[BK 140 c. 7 BK 140 c. 8]
Ut quicumque illas habet · dimittat · nisi forte indicio ueraci ostendere possit quod per iussionem siue permissionem domni karoli genitoris nostri eas instituisset · pręter illas quę ad nostrum opus pertinent · unde nos decernere uolumus quicquid nobis placuerit ; [fol. 96v] Uolumus ut missi nostri per singulas ciuitates una cum episcopo et comite missos uel nostros homines ibidem comma[..]ntes eligant · quorum curę sit95* per diuersa loca pontes emendare · et illos qui eos emendare debent · ex nostra iussione admonere · ut unusquisque iuxta suam possibilitatem et quantitatem eos emendare studeat ;  
95*
sit mit Einfügungszeichen ergänzt
HĘ CAPITULA PRĘCIPUE AD LEGATIONEM MISSORUM NOSTRORUM OB MEMORIĘ CAUSAM PERTINENTIA DE QUIBUS UIDELICET CAUSIS IPSI AGERE DEBIANT [!] ;  
[BK 141 c. 1 BK 141 c. 2 BK 141 c. 3 BK 141 c. 4 BK 141 c. 5 BK 141 c. 6 BK 141 c. 7 BK 141 c. 8 BK 141 c. 9 BK 141 c. 10 BK 141 c. 11 BK 141 c. 12 BK 141 c. 13 BK 141 c. 14 BK 141 c. 15 BK 141 c. 16 BK 141 c. 17 BK 141 c. 18 BK 141 c. 19 BK 141 c. 20 BK 141 c. 21 BK 141 c. 22 BK 141 c. 23 BK 141 c. 24 BK 141 c. 25 BK 141 c. 26 BK 141 c. 27 BK 141 c. 28 BK 141 c. 29]
Legatio96* omnium missorum nostrorum hęc est · primo ut sicut iam aliis missis iniunctum fuit iusticiam faciant de rebus et libertatibus iniuste ablatis · et si episcopus aut abbas aut uicarius aut aduocatus aut quislibet de plebe hęc fecisse inuentus fuerit .' statim restituatur ; Si uero uel comes uel auctor dominicus uel alter missus palatinus hoc perpetrauit et in nostram potestatem redegit · res diligenter inuestigata et descripta ad nostrum iudicium reseruetur ; Uolumus autem ut de his libertatibus et rebus reddendis que97* in nostra uestitura sunt .' primo per obtimos quosque inquiratur · et si per illos inueniri non possit .' tunc per eo[s] qui post illos in illa uicinia meliores sunt · et si nec per illos rei ueritas inueniri potest · tunc lic[.]at litigantibus ex utraque parte testes adhibere · et si discordauerint · secundum constitutionem a nobis promulgatam examinentur · De pauperibus uiduis et pupillis iniuste oppressis .' ut adiuue[....] et releuentur · De iniustis occasionibus et consuetudinibus nouiter institutis .' sicut sunt tributa et telonei in media uia ubi nec aqua nec palus nec pons · nec aliquid tale fuerit · unde iuste census exigi possit · uel ubi naues subtus pontes transire solent · siue in medio flumine ubi nullum est obstaculum · ut auferantur ; Antiquę autem .' ad nostram notitiam deferantur ; De honore ecclesiarum · ut per omnia eis exhibeatur · sicut nuper a nobis cum consensu omnium fidelium nostrorum constitutum est ; et ut hoc missi nostri omnibus in sua legatione constitutis notum efficiant ; De nonis et decimis ut secundum iussionem nostram dentur ; De locis dandis ad claustra canonicorum facienda si de eiusdem ecclesię rebus fuerit .' reddatur ibi · si de alterius ecclesię uel liberorum hominum .' commutetur ; Si autem de fisco nostro fuerit .' nostra liberalitate concedatur ; De obseruatione pręceptorum nostrorum et immunitatum · ut ita obseruentur · sicut a nobis et ab antecessoribus nostris constitutum est ; De his qui per occasionem immunitatis iustitiam facere rennuunt .' ut hoc obseruetur quod a nobis constitutum est ; De locis iamdudum sacris · et nunc spurticia fedatis · ut iuxta possibilitatem .' in antiquum statum98* reformentur ; De beneficiis nostris quę destructa inueniuntur · hoc impleatur .' quod a nobis nuper constitutum est ; De noua moneta et de falsa [fol. 97r] moneta · et de despectu litterarum nostrarum et de latronibus coercendis uel puniendis · et de faidis pacandis ; De homicidiis prohibendis · de periuriis et falsis testibus compescendis ; De his omnibus uel ceteris his99* similibus hoc quod modo constituimus omnibus adnuntietur · et in futurum obseruetur · hoc uolumus ut nissi [!] nostri obseruent ut quicquid de his causis uel simul uel singillatim emendare potuerint emendent · et ea quę emendauerint .' diligenter scriptis notent ˙ et hoc sic peragere100* curent · quatinus iuste a quoquam nullatenus repręhendi possint ˙ et quę facere debent aut possunt · nullatenus prętermittant · immo caueant ne quod absit aut gracia alicuius aut honoris aut timoris siue odii causa illud quod agere debent omittant ˙ et summopere studeant ˙ ut hoc quod ipse efficere non possunt · nobis notum faciant · et omnimodis pręuideant · ut per singula capitula tam uerbis quam scriptis de omnibus quę illic peregerint nobis rationem reddere ualeant ˙ De placitis siquidem quos liberi homines obseruare debent · constitutio genitoris nostri penitus obseruanda atque tenenda est · ut uidelicet in anno tria solummodo generalia placita obseruent · et nullus eos amplius placita obseruare compellat · nisi forte quilibet aut accusatus fuerit · aut alium accusauerit · aut ad testimonium perhibendum uocatus fuerit · ad cetera uero quę centenarii tenent · non alius uenire iubeatur · nisi qui aut litigat · aut iudicat aut testificatur ; Ut de101* debito102* quod ad opus nostrum fuerit reuuadiatum .' talis consideratio fiat · ut is qui ignoranter peccauit .' non totum secundum legem componere cogatur · sed iuxta quod possibile uisum fuerit · is uero qui tantum mala uoluntate peccauit .' totam legis compositionem cogatur exsoluere ; Ut nullus ad palatium uel in hostem pergens · uel de palatio uel de hoste rediens · tributum quod trasturas uocant soluere cogatur ˙ Ut pontes publici qui per bannum fieri solebant · anno pręsenti in omni loco restaurentur ˙ Ut clerici et monachi et serui fugitiui ad loca sua redire iubeantur ˙ Ut nullus episcopus nec abbas nec comes nec abbatissa centenarium comitis aduocatum habeat · Ut uicarii uel centenarii qui fures et latrones uel celauerint · uel defenderint · secundum datam sibi sententiam diiudicentur · Ut comites et uicarii et centenarii de constitutione legis admoneantur · qua iubetur ut propter iustitiam peruertendam munera non accipiant ˙ De forestibus nostris ut ubicumque fuerint diligentissime inquirant quomodo saluę sint et defensę · et ut comitibus denuntient · ne ullam forestem nouiter instituant · et ubi nouiter institutas sine nostra iussione inuenerint · dimittere pręcipiant ; Ut ubicumque ipsi missi aut episcopus103* aut abbatem aut quemlibet quecumque honore pręditum inuenerint · qui iustitiam facere uel noluit uel prohibuit de ipsius rebus iuuant [!] [fol. 97v] quamdiu in eo loco iustitias facere debent · Ut in illius comitis ministerio qui bene iustitias factas habet · idem missi nostri diutius non morentur · neque illuc multitudinem conuenire faciant · sed ibi moras faciant · ubi iustitia uel minus · uel negligenter facta est ; ut in illius comitis ministerio · idem missi nostri placitum non teneant · qui in aliquod missaticum directus est · donec ipse fuerit reuersus ; Ut causa quę adhuc coram comite non fuit · et is qui se reclamat propter suam stultitiam aut contumatiam comitem · inde apellare uoluit104* · iterum comiti commendetur · ut missi nostri qui uel episcopi uel abbates uel comites sunt .' quamdiu prope suum beneficium fuerint · nihil de aliorum coniectum accipiant ˙ Postquam uero inde longe recesserint · tunc accipiant · secundum quod in sua tracturia continetur · Uassi uero nostri et ministeriales qui missi sunt · ubicumque fuerint coniectum accipiant ˙ Ut uassi nostri et uassi episcoporum abbatum abbatissarum et comitum qui anno pręsenti in hoste non fuerunt · heribannum reuuadient · exceptis his qui propter necessarias causas · et a domno ac genitore nostro karolo constitutas domi dimissi fuerint · id qui a comite propter pacem conseruandam et propter coniugem ac domum eius conseruandam · et ab episcopo uel abbate uel abbatissa similiter propter pacem conseruandam · et propter fruges colligendas · et familiam constringendam · et missos recipiendos dimissi fuerunt · Ut omnis episcopus aut abbas et comes excepta infirmitate uel nostra iussione nullam excusationem habeat quin ad placit[u]m missorum nostrorum ueniat · aut talem uicarium suum mittat · qui in omni causa pro illo reddere rationem possit ; De dispensa missorum nostrorum qualiter unusquisque iuxta suam qualitatem dandum uel accipiendum sit · uidelicet episcopo panes XL · friskingas tres · de potu · modii105* tres · purcellum unum · pulli106* tres · oua XV · annonam ad cauallos107* modii108* IIIIo · Abbati comiti uel minister[.]ali dominico · panes · XXXa · friskingas · duas · de potu .' modii109* duos · purcellum110* · I · pulli111* III oua · XV · annonam ad cauallos112* modii113* III · Uasallo nostro quotidie panes X · friskingam · I · de potu · modius114* I · · purcellum115* · I · pulli116* II · oua X · annona117* ad uall118* modii119* II ·  
96*
Am linken Seitenrand auf Höhe des Kapitelanfangs wurde etwas radiert, es ist aber nicht mehr zu erkennen, worum es sich handelte.
97*
gek. q
98*
a korr. (?)
99*
his ergänzt
100*
r2 korr. (?)
101*
de mit Einfügungszeichen ergänzt
102*
korr. aus debitum
103*
gek. eps
104*
korr. aus noluit
105*
gek. md
106*
gek. pull
107*
gek. cauall
108*
gek. md
109*
gek. md
110*
gek. purcell
111*
gek. pull
112*
gek. cauall
113*
gek. md
114*
gek. md
115*
gek. purcell
116*
gek. pull
117*
gek. annon
118*
Die Kürzung kann nicht korrekt zu dem erwartbaren cauallos aufgelöst werden, da dafür die entsprechende Anfangssilbe fehlt. Denkbar wäre höchstens eine ungewöhnliche Kürzung für uasallos.
119*
gek. md