Capitularia - Edition der fränkischen Herrschererlasse

Mailand, Biblioteca Ambrosiana, A. 46 inf.

Beschreibung der Handschrift nach Mordek

Aufbewahrungsort
Mailand
Biblioteca Ambrosiana
A. 46 inf.
Sigle: Mi
Digitalisat verfügbar bei Biblioteca Ambrosiana
Entstehung und Überlieferung
Entstehung:

9. Jh., Ende (so auch Bischoff: 3. Drittel); Reims (Mordek, Bischoff)

Provenienz:

Laut Besitzeintrag fol. 15r (15. Jh.): Iste liber est monasterii sancti dionisii mediolanensis ordinis sancti benedicti gehörte die Hs. zur Bibliothek des Benediktinerklosters San Dionigi in Mailand (kürzer auch foll. 22r und 54r).

Äußere Beschreibung
Material: Pergament
Umfang: 159 foll.
Maße: ca. 290 × 245 mm
Schriftraum: ca. 225 × 160 mm
Lagen:
17 IV136 + (IV-1)143 + 2 IV159
Kustoden: I (9r) bis V (41r); VII (49r) bis XI (81r); XIII (89r) bis XXI (152r). Es fehlen die Lagen 6 und 12.
Zeilen: 33
Spalten: 1
Schrift: karolingische Minuskel
Ausstattung:

Text in brauner Tinte; rote Rubriken und Anfangsbuchstaben.

Inhalte
Anmerkung:

Die vielfach durch Nachträge ausgefüllten Leerzeilen am Ende der hier vereinten Sammlungen bzw. Lagen deuten neben anderen Indizien wie die vorgebundene Lage mit den Capitulationes der Sammlungen II-IV darauf hin, daß wir in Cod. Mailand A. 46 inf. die Erstausgabe dieses großen Sammelwerkes vor uns haben, das demnach gegen Ende des 9. Jahrhunderts in Reims entstanden wäre. Dafür spricht auch die ungewöhnliche Vielzahl der exzerpierten Rechtsquellen, denn sie setzt für die Arbeit einen Ort mit einer bedeutenden kirchlichen Bibliothek voraus.

Zu Reims paßt zudem bestens die Teilüberlieferung dreier Kapitularien Karls des Kahlen, die zusammen sonst nur in westfränkischen Sammlungen auftreten, unter anderem im Reimser Cod. New Haven 413 und der verwandten Collectio der Codd. Vatikan Pal. Lat. 582 und Paris Lat. 9654. Zur Ansegis-Worms-Verbindung siehe bei Cod. Paris Lat. 10758.

Das Gesamtwerk dürfte nach Ausweis der Nachträge spätestens im Hochmittelalter nach Oberitalien gelangt und dort für Überarbeitungen der Kanonessammlung Anselms von Lucca herangezogen worden sein - vielleicht sogar die uns vorliegende Hs. selbst. Schließlich wirkte Anselm längere Zeit in Mailand, seine Sammlung wird dort greifbar gewesen sein, und von einer weiteren Überlieferung unserer umfangreichen Mailänder Kompilation haben wir keinerlei Kenntnis.

  • 1r-8v
    Capitulationes zu den später folgenden Sammlungen der Hs.:

  • -- 1r-6r
    1) Capitulatio zur Collectio duorum librorum II (foll. 86r-130v).

  • -- 6r-8v
    2) Capitulatio zur Kapitularien- und Konzilssammlung (foll. 131r-151r) in 142 Kapiteln mit der Überschrift: INCIPIUNT CAPITULA DOMNI KAROLI PRĘCLARISSIMI IMPERATORIS.

  • -- 8v
    3) Capitulatio zum Exzerpt aus der Epitome Aegidii (foll. 152r-156r).
    Diese Lage mit den drei Capitulationes wurde offenbar separat hergestellt. Ihre Position am Anfang der Hs. könnte sich dadurch erklären, daß sie sonst an der inhaltlich passenderen Stelle vor fol. 86 in die schon fertige 11. Lage hätte hineingebunden werden müssen.

  • 9r-15r
    Capitulatio zur anschließenden Collectio duorum librorum I.

  • 15r
    Kurze Nachträge und der oben zitierte Bibliotheksvermerk.

  • 15v-85v
    Collectio duorum librorum I (mit Exzerpten aus der Concordia canonum des Cresconius [direkte oder mittelbare Vorlage Cod. Berlin Lat. qu. 104, z. Zt. Krakau, Biblioteka Jagiellońska, 9. Jh., etwa Mitte], den Collectiones canonum Dacheriana und Herovalliana, der Kapitulariensammlung des Ansegis, den Falschen Kapitularien des Benedictus Levita [nach Seckel wohl auf dieselbe Vorlage zurückgehend wie die Benedictus-Levita-Kapitel der Appendix Dacherianae Mettensis des aus St. Arnulf stammenden, 1944 vernichteten Cod. Metz, Bibliothèque Municipale, 236 (früher E. 29; Baluzes Codex Metensis sancti Arnulphi, „in quo descripta sunt plurima capitula excerpta ex tribus postremis capitularium libris ab eo qui priores quatuor hauddubiè non noverat“: Baluze, Capitularia 1, Praefatio § LXXIV) (nach M. Dulong Ende 9. Jh., Frankreich, vgl. Mordek, Kirchenrecht und Reform, S. 262), der zu Beginn foll. 1r-2v noch Exzerpte bot aus Benedictus Levita (1, 35, Schluß und 1, 36) und Pseudoisidor (Anfang des Ordo de celebrando concilio)], den Pseudoisidorischen Dekretalen usw., im einzelnen analysiert von Fournier P 1899, S. 373-386), u. a. mit folgenden Nachträgen (11. Jh.):

  • -- 48r-v
    Pseudo-Gregor: DECRETUM BEATI GREGORII PAPE. Episcopus missam celebrare debet in ordinatione - CCCtorum X et VIII sanctorum patrum, vgl. Collectio Sangermanensis IX librorum (Cod. Wolfenbüttel Gud. Lat. 212) 1, 82.

  • -- 48v
    Pseudo-Anaklet, JK † 4, c. 30 (ed. Hinschius, Decretales Pseudo-Isidorianae, S. 83).

  • -- 64r-v
    Episcopus missam celebrare debet in ordinatione usw. (wie Nachtrag fol. 48r-v, wohl von derselben Hand).

  • -- 71v
    Leo I., JK 411, c. 6 (Migne, PL 54, Sp. 673 B).

  • 85v
    Ieronimus. Dominus noster iesus christus uoluit - unitati debemus. Pseudo-Johannes IV., JE † 2043 (Migne, PL 80, Sp. 608).

  • 86r-130v
    Collectio duorum librorum II (mit Exzerpten aus der Collectio canonum Dacheriana, dem Quadripartitus usw., im einzelnen analysiert von Fournier P 1899, S. 386-391; vgl. auch Kerff, Quadripartitus, S. 70 f.).
    Darin Nachtrag 11. Jh.:

  • -- 116v
    EX DECR. FABIANI PP. Sunt multi qui dicunt quod - omnimodo expedita.

  • 130v
    Nachträge 11. Jh.: Isidor von Sevilla, Etymologiae, VIII, 13, 1-4 (ed. Lindsay).
    JERONIMUS IN MATHEVM. Multa est sane differentia inter saeculo renuntiantes - et remunerabuntur.
    DE MONACHIS QVONIAM SINT MORTVI ET VIVANT. GREGORIUS IN OMEL. Pensemus quoniam se paulus abnegauerat - impietatis culpa: zu Beginn des Textes Gregor I., Homiliae in evangelia II, 32, Auszug (Migne, PL 76, Sp. 1233 D - 1234 A).

  • 131r-151r
    Kapitularien- und Konzilssammlung in 142 Kapiteln, bestehend aus:

  • 1. Teil (cc. 1-66 und 68-111) - Kapitularien:

    131r-135v
    CAP. I - Cp. LXIIII - Ansegisi abbatis capitularium collectio Buch 1, 1-27; Buch 3, 7, 9-12, 17-18, 26-28, 31-34, 37-38, 40-41, 43-45, 47-54, 56-58, 61, 64-65 und 79 (MGH Capit. 1, S. 397 ff.).

  • -- 132r
    Nachträge 12. Jh.:
    Anselm von Lucca, Collectio canonum VI, 12 und 13, jeweils erster Teil (ed. F. Thaner [Innsbruck 1915] S. 272 f.).
    Unter den Inskriptionen Leo papa I, Augustinus, Pelagius papa, Ieronimus und Augustinus folgen noch fünf kleinere Nachträge.

  • 135v
    Cp. LXV - Capitulare Wormatiense (a. 829), c. 8: Vt de rebus ecclesiarum quae - contineri solent (MGH Capit. 2, Nr. 191, S. 13 Z. 27-29).

  • 135v
    Cp. LXVI - Ansegisi abbatis capitularium collectio 2, 29 (MGH Capit. 1, S. 420 f.) (= Capitula e lege Romana excerpta [a. 826?], Beginn von c. 1: Nulla sub romana ditione constituta - orphanotrophium uel gerontochomium; MGH Capit. 1, Nr. 153, S. 310 Z. 36 f.).

  • 135v-136r
    LXVII - Konzil von Meaux-Paris (a. 845-846), cc. 21 und 22: UT PRECARIAE ET COMMUTATIONES TERRARUM - in quinquennium renouentur (MGH Capit. 2, Nr. 293, S. 403 f.; MGH Conc. 3, S. 95 f.); c. 21 steht als Rubrik vor c. 22.

  • 136r-139r
    Cp. LXVIII - Cap. XCII - Ansegisi abbatis capitularium collectio 4, 14-17, 19-27, 29, 30, 33, 39, 42-43, 66-68 und 71-73 (MGH Capit. 1, S. 438 ff.).

  • 139r-v
    Cp. XCIII - Cp. XCVII - Capitulare missorum Suessionense (a. 853), cc. 7-10 und 12: Vt missi nostri per singulas - perpetua libertate fruatur (MGH Capit. 2, Nr. 259, S. 269 Z. 7-35, S. 270 Z. 6-11).

  • 139v
    Cp. XCVIII - Capitulare missorum Silvacense (a. 853), c. 9: De aduenis qui oppressione nortmannorum - dominicum exinde componat (MGH Capit. 2, Nr. 260, S. 273 Z. 29-35).

  • 140r-v
    Cp. XCVIIII - Capitulare Carisiacense (a. 857): Capitula domni Karoli et domni Hludowici imperatorum, cc. (6)-(11): De pace admonemus ut omnes - atque firmiter denotandae (MGH Capit. 2, Nr. 266, S. 290 Z. 32 - S. 291 Z. 13).

  • 140v-141r
    Cap. C - Cp. CV - Capitulare missorum Wormatiense (a. 829), cc. 2-5, 8, 12: Vt missi nostri ubicumque malos - ne ulterius fiat (MGH Capit. 2, Nr. 192, S. 15 Z. 1-16, S. 15 Z. 24 - S. 16 Z. 5, S. 16 Z. 24 f.).

  • 141r-v
    Cap. CVI - Cap. CX - Capitulare pro lege habendum Wormatiense (a. 829), cc. 1-4 und 6: Si quis ex leui causa - quia proprium habent (MGH Capit. 2, Nr. 193, S. 18 Z. 4 - S. 19 Z. 16, S. 19 Z. 30-35; c. 1 fehlt der Einleitungssatz, der auf Ansegisi abbatis capitularium collectio 4, 13 verweist).

  • 141v
    Cap. CXI - Capitulare Aquisgranense (a. 802/803), c. 7: De hereditate inter heredes si - fisco regis detur (MGH Capit. 1, Nr. 77, S. 171 Z. 14-16). Karls des Großen Capitulare Aquisgranense von 802/803 wurde wahrscheinlich unter Ludwig dem Frommen erneuert, vgl. Seeliger, Kapitularien, S. 20 f. Anm. 1.

  • 2. Teil (cc. 112-142) - Kanones und Provinzverzeichnis:

    141v-142r
    CXII-CXIII - Exzerpt aus der Collectio canonum Dacheriana: II, 1-2 (ed. d'Achery - de La Barre, Spicilegium 1, S. 532).

  • -- 142r
    Nachträge 11. und 12. Jh.:
    1a) Alexander II papa in registro suo: Si quis beneficium ęcclesie quod - debet duplicari.
    1b) Innoc. exsuperio ępiscopo. Si unus ex coniugio filium - effecti sunt. Falsche Inskription; vgl. Mordek, Kirchenrecht und Reform, S. 137 Anm. 182.
    2) Bonifatius IV., JE † 1996 (Migne, PL 80, Sp. 104).

  • 142v-143r
    CXIIII - Laterculus provinciarum imperii Romani (MGH AA 9, S. 535 ff.; zur Hs. S. 512 Nr. 39).

  • 143r-v
    Notitia Galliarum (MGH AA 9, S. 580, 584-612; zur Hs. S. 566 Nr. 39; eng verwandt mit Cod. London Cott. Claud. C. VI [wohl auch beim vorigen Text]).
    Fortsetzung fol. 151r von derselben Hand. Das Splitting des Textes resultiert nicht aus einer Konfusion der Blätter; die Erklärung dürfte vielmehr im Entstehungsprozeß des Werkes zu suchen sein: Da am Ende der von anderer Hand geschriebenen Lage foll. 144-151 noch über drei Seiten leer waren, trug der Schreiber des gallischen Verzeichnisses den Rest seines Textes, deutlich sichtbar, am Anfang von Blatt 151 ein; wahrscheinlich war geplant, dieses letzte Blatt der Lage abzutrennen und nach fol. 143 einzureihen, was aber - aus welchen Gründen auch immer - unterblieben ist.

  • 144r-150r
    CXV-CXLII - Exzerpt aus der Collectio canonum Anselmo dedicata (vgl. die Analyse von Fournier P 1899, S. 392 f.).

  • 150r-v
    (Mehrere Nachträge 11. Jh.) Exzerpte aus den Pseudoisidorischen Dekretalen.

  • 151r
    Fortsetzung des Verzeichnisses der Provinzen und Städte Galliens (von fol. 143r-v; siehe Näheres oben).

  • 151r-v
    (Nachtrag 12. Jh.) Konzil von Piacenza unter Urban II. (a. 1095) (MGH Const. 1, S. 561-563).

  • 152r-156r
    I-XLVII - Exzerpt aus der Epitome Aegidii (vgl. Conrat, Geschichte der Quellen, S. 226-228). Neben der Überschrift INCIPIUNT TITULI LEGUM EX CORPORE THEODOSIANI BREUITER SUCCINCTI ... steht die Randglosse Haec capitula a Karolo primo et pipino filio eius inter leges francorum recepta et posita sunt, die Conrat, S. 45 auf „ein zu Aachen i. J. 802 verlesenes und anerkanntes Breviar“ bezog, während E. Mayer, Zur Entstehung der lex Utinensis, in: MIÖG 26 (1905) S. 43 f. „eine offizielle Durchsicht“ des Breviars in Italien wegen der Nennung Pippins für wahrscheinlich hielt.

  • 156r
    (Nachträge 11. Jh.) Exzerpte aus den Pseudoisidorischen Dekretalen: u. a. Pseudo-Johannes III., JK † 1042, c. 2 (ed. Hinschius, Decretales Pseudo-Isidorianae, S. 716).

  • 156v-157v
    Cap. XLVIII - Cp. XLVIIII - Childeberti II decretio (a. 596): INCIPIT DISCRETIO CHILDEBERTI REGIS FRANCORUM UIRI INLUSTRI. Cum nos in dei nomen - de dorso suo componat (MGH Capit. 1, Nr. 7, S. 15 Z. 14 - S. 17 Z. 24; W. A. Eckhardt, Decretio Childeberti, S. 28-46 [Version K], nach dem der Mailänder Text wie der des Cod. Vatikan Reg. Lat. 291 indirekt auf Cod. Paris Lat. 18237 zurückzuführen ist, vgl. ebd. S. 54 ff. mit Stemma S. 56).

  • 157v
    Pseudo-Lucius I., JK † 123, c. 7, redigiertes Exzerpt: DE RAPTORIBUS. EX DECRETIS LUCII PAPAE. Rerum ecclesiasticarum et facultatum - sacrilegos esse iudicamus (vgl. Fuhrmann, Einfluß und Verbreitung 1, S. 213).

  • 157v-158r
    (Nachträge 11. Jh.) Weitere Exzerpte aus den Pseudo-isidorischen Dekretalen (u. a. Pseudo-Clemens, -Anaklet, -Alexander, -Calixt, -Sixtus).

  • 158v-159v
    Admonitio synodalis (Pseudo-Leo IV., JE † 2659) (ed. R. Amiet, Une "Admonitio Synodalis" de l’époque carolingienne: Étude critique et Édition, in: Mediaeval Studies 26 [1964] S. 41 ff.).

Bibliographie
Literatur:
Kataloge:
  • Inventario Ceruti dei manoscritti della Biblioteca Ambrosiana 1 (Fontes Ambrosiam 50, Trezzano s/N. 1973), S. 26


Transkription

Editorische Vorbemerkung zur Transkription

Transkriptionsvorlage: Die Transkription wurde erstellt nach einem guten Schwarz-Weiß-Digitalisat der Biblioteca Ambrosiana in Mailand.

Schreiber

Foll. 7r-8r, 135v, 139r-141v: Der Text wurde in einer gut lesbaren und sehr sauber ausgeführten karolingischen Minuskel geschrieben.

Buchstabenformen

Foll. 7r-8r, 135v, 139r-141v:

Einzelbuchstaben: Gelegentlich wird Majuskel-N bei Verneinungen oder im Wortinneren sowie i-longa verwendet, ansonsten weist die Schrift keine nennenswerten Besonderheiten auf. Selten wird die e-caudata gesetzt.

Ligaturen: Insgesamt handelt es sich um eine ligaturenarme Schrift. Es finden sich lediglich et sowie NT am Wortende.

Abkürzungen

Foll. 7r-8r, 135v, 139r-141v: Der Schreiber verwendet insgesamt nur Standardabkürzungen. Enklitisches que sowie -bus werden beide mit einem Punkt gekürzt. Bei den abgekürzten Formen von ecclesia setzt er den Abkürzungsstrich immer nur über das a, wobei er die Endung fast immer ausschreibt. Der überwiegenden Gewohnheit des Schreibers folgend wurde der Nasal vor p, wenn er abgekürzt wurde, mit n aufgelöst. Alle Formen mit doppeltem Nasal wurden dagegen klassisch mit m aufgelöst. Zudem verwendet er überwiegend klassisches ae statt e sowohl im Wortinneren als auch als Endung.

Gliederungsmerkmale

Foll. 7r-8r, 135v, 139r-141v: Die Auszüge aus den Kapitularien BK 191 (c. 8), 259 (cc. 7-10, 12), 260 (c. 9), 266 (cc. [6]-[11]), 192 (cc. 2-5, 8, 12), 193 (cc. 1-4, 6) und 77 (c. 7) sind Teil einer größeren Kapitularien- und Konzilssammlung, die sich von foll. 131r-151r erstreckt und ihre Capitulatio auf foll. 6r-8v hat. Die einzelnen Kapitel dieser Sammlung sind durchgezählt; das darin enthaltene, einzelne Kapitel von BK 191 (c. 8) zählt als LXV, die Auswahl aus BK 259, 260, 266 sowie 192 und 193 reicht von XCIII bis CX, wobei die Kapitel aus BK 266 allesamt unter der Nummer XCVIIII subsumiert sind (auch in der Capitulatio). BK 77 c. 7 folgt direkt danach als CXI. Die Nummerierung wird entweder durch die Abkürzung Cp oder Cap eingeleitet.

Die Kapitelnummern stehen immer außen neben der ersten Zeile des jeweiligen Kapitels am Seitenrand. Es gibt keine Rubriken, obwohl bei dem einzigen Kapitel aus BK 191 sowie den Auszügen aus BK 259, 260 und 266 jeweils eine ganze Zeile Platz dafür gelassen wurde (nur zwischen BK 259 cc. 9-10 nicht). Lediglich BK 259 c. 7, das mit XCIII am Seitenrand gezählt ist, hat an der Stelle, wo die Rubrik normalerweise steht, eine zusätzliche Zählung, die CAPITULO LXXXII lautet. Dies erklärt sich daraus, dass die davor stehenden Ansegis-Auszüge ebenfalls immer diese doppelte Zählung haben (Ansegis-Zählung unmittelbar nach der Rubrik und fortlaufende Zählung am Seitenrand) und dieses Kapitel ebenfalls - eventuell sogar versehentlich - solch eine weitere Zählung erhalten hat.

Sonstiges

Pergamentschäden: Auf fol. 141r Z. 25 befindet sich ein kleiner Riss im Pergament, der aber keinen Textverlust zur Folge hat.

[fol. 6r] [22]
INCIPIUNT CAPITULA DOMNI KAROLI · PRĘCLARISSIMI IMPERATORIS  
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 7r] [23]
Capitulum LXV De rebus ecclesiarum quę per XXX annos1* possessa sunt ·  
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 7v] [20]
Capitulum XCIII · Ne malla uel placita in atriis ecclesiarum · et presbiterorum mansionibus neque in dominicis · uel festis diebus tenere praesumant  
Capitulum XCIIII · Ut a quarta feria2* ante initium quadragesimae3* usque post octauas4* paschę · mallum uel placitum non teneatur ˙  
Capitulum XCV Ut si episcopus5* aut ministri episcoporum pro criminibus colonos flagellauerint .' seniores eorum indigne non ferant ·  
Capitulum XCVI Ut comes · uel rei publice ministri simul cum episcopo · sint in ministeriis illorum ·  
Capitulum XCVII · Commutationes rerum ecclesiasticarum · uel mancipiorum · sine licentia dominica non fiant6*  
Capitulum XCVIII De aduenis qui oppressione · nortmannorum · in partes regni nostri confugerunt7* ˙  
Capitulum XCVIIII · De admonitione pacis ·  
Capitulum C Ubicumque mali scabinii inuenti fuerint eiciantur · et boni eligantur ˙  
Capitulum CI Ut meliores et ueraciores · ad inquisitiones faciendas eligantur ·  
Capitulum CII Ut quicumque de scabinis inuentus fuerit propter munera iniuste iudicasse  
Capitulum CIII U[t] commutationes utiles in ecclesiis dei factae .' permaneant · inutiles nequaquam [fol. 8r]  
Capitulum CIIII De bonis denariis quos populus recipere non uult  
Capitulum CV Ut examen aquae frigidae non fiat ˙  
Capitulum CVI Qui sine causa · aut ex leui causa hominem in ecclesia occiderit .' de uita conponat  
Capitulum CVII Qui propter cupiditatem propinquum interfecerit  
Capitulum CVIII De homine qui propria uxore derelicta aut interfecta .' aliam ducit uxorem ·  
Capitulum CVIIII Qui res alienas cuilibet uendiderit ·  
Capitulum CX De liberis hominibus qui proprium non habent · sed in terra dominica resident  
Capitulum CXI De hereditate inter heredes  
1*
gek. ann
2*
gek. fr
3*
gek. quadrg
4*
gek. octau
5*
gek. eps, korr. aus ep†
6*
non fiant steht mit Verweiszeichen wegen Platzmangels in einem Freiraum zwei Zeilen höher.
7*
gek. cfuger
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 131r] [1]
DOMNI KAROLI PRAECLARISSI[M]I IMPERATORIS INCIPIUNT CAPITULA ·  
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 135v] [24]
Capitulum LXV  
[BK 191 c. 8]
Vt d[e] rebus ecclesiarum quae ab eis per XXX annorum spatium sine ulla interpellatione possessa sunt .' testimonia8* non recipiantur ˙ Sed eo modo contineantur · sicut res ad fiscum dominicum pertinentes contineri solent  
8*
korr. aus te[†]timonia
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 139r] [20]
Capitulum XCIII CAPITULO LXXXII  
[BK 259 c. 7]
Vt missi nostri per singulas parroechias · comitibus et rei publicę ministris ex banno nostro praecipiant · ne malla uel placita in exitibus et in atriis ecclesiarum · et presbiterorum mansionibus neque in dominicis uel festis diebus tenere pręsumant ˙ Sed comes conuenientem locum consideret .' et inueniat ubi stationem ad mallum tenendum constituat ˙ Quia nefas · est · ibi reos puniri · ubi respectu diuinę reuerentiae misericordiam · consensu fidelium nostrorum · et decreto praedecessorum nostrorum consequuntur ˙  
Capitulum XCIIII  
[BK 259 c. 8]
Vt missi nostri comitibus et omnibus rei publicae ministris · firmiter ex uerbo nostro denuntient atque praecipiant · ut a quarta feria ante initium quadragesimę · nec in ipsa quarta feria · usque post octauis paschae .' mallum uel placitum publicum · nisi de concordia et pacificatione discordantium tenere praesumant ˙ Similiter etiam a quarta feria ante natiuitatem domini usque post consecratos dies · [fol. 139v] obseruent · necnon et in ieiuniis quattuor temporum · et in rogationibus simili obseruatione eosdem feriatos dies uenerari omnimodo studeant ˙  
CAPITULUM XCV  
[BK 259 c. 9]
Vt missi nostri omnibus per singulas parrochias denuntient · quia si episcopus aut ministri episcoporum · pro criminibus colonos flagellauerint cum uirgis propter metum aliorum · ut ipsi criminosi corrigantur cum tali discretione sine ulla occasione indebita · sicut in synodo conlocvtum9* · est · et uel inuiti poenitentiam temporaliter uel corporaliter agant .' ne aeternaliter pereant ˙ Si seniores ipsorum colonorum indigne tulerint · et aliquam uindictam inde exercere uoluerint · aut eosdem colonos ne distringantur contendere praesumpserint .' sciant quia et bannum nostrum conponent ˙ et simul cum excommunicatione ecclesiastica · nostram armiscaram durissimam sustinebunt10* ˙  
9*
korr. aus conlocatum
10*
gek. sustinebt
Capitulum XCVI  
[BK 259 c. 10]
Vt missi nostri omnibus rei publicae denuntient .' ut comes uel rei publicę ministri simul cum episcopo uniuscuiusque parrochię sint in ministeriis illorum · quando idem episcopus parrochiam circumierit cum episcopus eis notum fecerit · et quos per excommunicationem episcopus adducere non poterit · ipsi regia auctoritate et potestate ad poenitentiam · uel rationem · atque satisfactionem adducant ˙  
Capitulum XCVII  
[BK 259 c. 12]
Vt missi nostri omnibus per illorum missaticum denuntient · ne commutationes rerum uel mancipiorum quilibet praelatus earundem rerum ecclesiasticarum · sine licentia uel consensu nostro facere praesumat · neque mancipia ecclesiasticarum quisquam nisi ad libertatem commutet ˙ Uidelicet ut mancipia quae pro ecclesiastico dabuntur · in ecclesiae seruitute permaneant ˙ Ecclesiasticus homo qui commutatus fuerit .' perpetua libertate fruatur ˙  
Capitulum XCVIII  
[BK 260 Abschnitt A c. 9]
De aduenis qui oppressione nortmannorum · uel brittannorum in partes istorum regnorum confugerunt .' statuerunt seniores nostri · ut a nullo rei publicae ministro quamcumque uiolentiam · uel oppressionem · aut exactionem patiantur · sed liceat eis conductum suum quaerere · et habere · donec aut ipsi11* redeant ad loca sua · aut seniores12* illorum eos recipiant · quod qui inuentus fuerit ex rei publicae publicę [!] ministris · aut alius quibuslibet contra hoc piaetatis pręceptum facere · aut fecisse .' bannum dominicum exinde conponat [fol. 140r]  
11*
p korr. (?)
12*
s1 korr. (?)
Capitulum XCVIIII  
[BK 266 Abschnitt C c. 6 BK 266 Abschnitt C c. 7 BK 266 Abschnitt C c. 8 BK 266 Abschnitt C c. 9 BK 266 Abschnitt C c. 10 BK 266 Abschnitt C c. 11]
De pace admonemus ut omnes qui per aliqua scelera rebelles sunt · constrigantur [!] De pace et iustitiam infra patriam sicut sepe per alia capitula iussimus · adimpletum fiat ˙ Si quis domum alienam cuiuslibet infregerit .' quicquid exinde per uim abstulerit · aut rapuerit · uel furauerit .' secundum legem eam · illi cuius domus fuerit infracta et spoliata .' in triplum conponat · et insuper bannum dominicum soluat ˙ Si seruus hoc fecerit .' sententiam superiorem accipiat · et insuper secundum suam legem conpositionem faciat ˙ Si quislibet homo aliquod tale dampnum alicui fecerit pro quo plenam conpositionem facere non ualeat .' semetipsum in uuadio13* pro seruo dare studeat · usque dum plenam conpositionem adimpleat ˙ Si quis messes aut annonas in hoste super bannum dominicum rapuerit · aut furauerit · aut cum caballis uastauerit · aestimato dampno secundum legem in triplo conponat ˙ Et si liber homo fecerit bannum dominicum pro hac re componere cogatur ˙ Seruus ero [!] secundum legem · triplam compositionem dampnum in loco restituat · et pro dampno14* disciplina corporali subiaceat ˙ Si quis exercitu infra regnum sine iussione dominica per uim hostilem aliquid praedare uoluerit · aut foenum tollere · aut granum siue peccora maiora uel minora domosque infrangere · uel incendere .' haec ne fiant omnino prohibemus ˙ Quodsi ab aliquo praesumptioso factum fuerit .' LX solidis si liber · est · sit culpabilis · et omnia similia restituat · aut XII testibus se purget · Si uero seruus hoc fecerit · capitali crimine subiacebit · et dominus omnia similia restituat quia seruum suum non correxit nec custodiuit · ut talia non perpetraret · Quoniam si nos ipsos comedimus .' cito deficiemus ; Unusquisque tamen custodiat exercitum suum · ne aliqua depraedatio infra regnum fiat ; Si quis infra regnum rapinam fecerit · aut cuiquam nostro fideli eiusque homini aliquid ui abstulerit .' in triplo cui aliquid abstulerit legibus conponat ˙ Et insuper bannum nostrum · LX solidos nobis persoluat ˙ Postmodum uero ante nos a comite adductus · et in bastonico retrusus · usque dum nobis placuerit poenas luat ˙ Nam si publice actum fuerit · publicam inde agat pęnitentiam · iuxta sanctorum canonum sanctionem ˙ Si uero occulte .' sacerdotum consilio ex hoc agat poenitentiam ; Quoniam raptores ut ait apostolus · nisi ueram egerint poenitentiam · regnum dei non possidebunt ˙ Qui uero de rebus ecclesiarum aliquid abstulerint .' grauius inde iudicentur · quia sacrarum rerum ablatio [fol. 140v] sacrilegium · est · et sacrilegus uocatur qui ex eis aliquid abstulerit · aut rapuerit · Extorres namque a liminibus sanctae matris ecclesiae tales personae · usque ad satisfactionem ecclesiae quam leserunt sunt abendae · atque firmiter denotandae ·  
13*
u2 korr. (?)
14*
p korr. (?)
Capitulum C  
[BK 192 c. 2]
Vt missi nostri ubicumque malos scabinios inueniunt .' eiciant · et totius populi consensu · in locum eorum bonos eligant ; Et cum electi fuerint .' iurare faciant · ut scienter iniuste iudicare non debeant ˙  
Capitulum CI  
[BK 192 c. 3]
Vt in comitatu · hii qui meliores et ueraciores inueniri possunt eligantur a missis nostris ad inquisitiones faciendas · et rei ueritatem15* dicendam · Et ut adiutores comitum sint ad iustitias faciendas ˙  
15*
er korr. (?)
Capitulum CII  
[BK 192 c. 4]
Volumus ut quicumque de scabinis depraehensus fuerit · propter munera · aut propter amicitiam uel inimicitiam iniuste iudicasse16* · ut per fideiussores missus ad praesentiam nostram ueniat · De cetero omnibus scabiniis denuntietur .' ne quis deinceps iustum iudicium uendere praesumat  
16*
c korr. (?)
Capitulum CIII  
[BK 192 c. 5]
Vbicumque commutationes17* tam tempore nostro quamque genitoris nostri · legitime et rationabiles atque utiles ecclesiis dei factę sunt .' permaneant ˙ Ubicumque uero inutiles et incommodae atque inrationabiles factae sunt .' dissoluantur · et recipiat unusquisque quod dedit ˙ Ubi uero mortua manus interiacet aut alia quaelibet causa quae rebellis esse uideatur inuenta fuerit .' diligenter describatur · et ad nostram notitiam perferatur ˙  
17*
a korr. (?)
Capitulum CIIII  
[BK 192 c. 8]
De bonis denariis quos populus recipere non uult .' uolumus ut hoc obseruetur · et teneatur · quod in priori capitulare18* nostro constitutum · est · id · est · libro IIII · capitulo XXX · Quicumque liber homo · uel in emptione · uel in debiti solutione · denarium merum et bene pensantem recipere noluerit .' bannum nostrum · id est sexaginta solidos conponat ˙ Si uero serui ecclesiastici aut fiscalini nostri · aut comitum aut uassallorum nostrorum hoc facere praesumpserint LX ictibus uapulent ˙ Et si actores nostri aut aliorum · uel aduocati · eos missis nostris · uel comitibus iussi praesentare noluerint .' praedictum bannum · id · est · LX solidos conponant19* ˙ Et ad hanc constitutionem nostram adimplendam .' episcopi et abbates siue reliqui qui beneficia nostra habent .' adiuuent comites in suis hominibus distringendis ˙ Et si comites hanc constitutionem nostram neglexerint .' hoc per missos nostros ad nostram notitiam perferatur ˙  
18*
korr. aus capitulo
19*
n3 korr. (?)
Capitulum CV  
[BK 192 c. 12]
Vt examen aquae frigidae quod actenus faciebant .' a missis nostris omnibus [fol. 141r]interdicatur ne ulterius fiat  
Capitulum CVI  
[BK 193 c. 1]
Si quis ex leui causa · aut sine causa hominem in ecclesia occiderit .' de uita componat ˙ Si uero foris rixati20* fuerint · et unus alterum in ecclesia fugerit · et ibi se defendendo eum interfecerit · et si huius facti testes non habuerit .' cum XII coniuratoribus legitimis per sacramentum adfirmet se defendendo eum interfecisse ˙ Et si ipse auctor commotę inter eos rixae exstiterit .' leudem interfecti · et insuper bannum nostrum soluere cogatur .' et publicam poenitentiam agat ˙ Si autem non ille qui alterum interfecit · sed is qui interfectus · est · eandem rixam commouit .' absque conpositione iaceat · et is qui eum interfecit · secundum iudicium canonicum publicam habeat poenitentiam · Si cuiuslibet proprius seruus hoc commiserit .' iudicio aquae feruentis examinetur · utrum hoc sponte an se defendendo fecisset ˙ Et si manus eius exusta fuerit .' interficiatur ˙ Si autem non fuerit .' publica21* poenitentia multetur ˙ Nisi forte · ipse auctor commotae inter eos rixae fuerit inuentus .' tunc dominus eius iuxta quod uueregildus · est · illius · ad ecclesiam · persoluat · et · aut eum si uoluerit eidem ecclesiae tradat ˙ De ecclesiastico · et fiscalino · et beneficiario seruo .' uolumus · ut pro una uice · uueregildus22* eius pro eo conponatur ˙ Altera uice ipse seruus ad supplicium tradatur · hereditas tamen liberi hominis qui propter tale facinus ad mortem fuerit iudicatus .' ad legitimos heredes illius perueniat ˙ Si in atrio ecclesiae cuius porta reliquiis sanctorum consecrata · est · huiusmodi homicidium perpetratum fuerit .' simili modo emendetur et23* conponatur quod24* in atrio committitur .' sicut conponi debet quod in munitate uiolata committitur ˙  
20*
i2 korr. (?)
21*
i korr. (?)
22*
gek. uueregild
23*
korr. aus [✝]. Unter dem e befindet sich zudem ein Punkt ohne erkennbare Funktion.
24*
Über dem q befindet sich ein Punkt ohne erkennbare Funktion. Es könnte sich auch um ein Interpunktionszeichen handeln, das aufgrund des geringen Platzes zwischen den Wörtern dort hingesetzt wurde.
Capitulum CVII  
[BK 193 c. 2]
Quicumque propter cupiditatem rerum .' patrem · aut matrem25* · aut fratrem · aut sororem · uel nepotem · uel alium propinquum suum interfecerit .' hereditas interfecti · ad alios suos legitimos heredes perueniat ˙ interfectoris uero hereditas .' in fiscum redigatur ˙ ipse uero ordinante episcopo publicę pęnitentię subdatur ˙  
25*
e korr. (?)
Capitulum CVIII  
[BK 193 c. 3]
Quicumque propria uxore derelicta · uel sine culpa interfecta · aliam duxerit uxorem .' armis depositis publicam agat poenitentiam ˙ Et si contumax fuerit .' conpraehendatur a comite · et ferro uinciatur · et in custodia mittatur · donec res ad nostram notitiam deducatur ˙  
Capitulum CVIIII  
[BK 193 c. 4]
Quicumque res alienas cuilibet homini uendiderit .' et ipse homo easdem res alicui alteri dederit · et ipse qui tunc easdem res [fol. 141v]conparatas habet · per malum ingenium proprio filio aut alteri cuilibet necdum legitimos annos habenti iustitiae tollendae causa tradiderit .' uolumus atque firmiter praecipimus · ut si pater eiusdem paruuli uixerit .' ipse intret in causam rationem reddendi pro filio suo ˙ Si autem ipse pater mortuus · est .' tunc legitimus eius propinquus qui iuste ei tutor ac defensor · esse · uidetur · pro ipso rationem reddere conpellatur ˙ Similiter de aliis omnibus iustitiis ad eum pertinentibus · excepta sua legitima hereditate quae ei per successionem parentum suorum legitime uenire debuit · Quodsi quis hanc nostram iussionem contempserit uel neglexerit .' sicut de ceteris contemptoribus · ita de eo agatur ˙ is uero qui easdem res primus inuasit et iniuste uendidit · nec nocet26* emptores · excepta sola persona paruuli .' hoc quod fraudulenter admiserunt infra patriam emendare cogantur ˙ Et postea sicut contemptores iussionis nostrae · sub fideiussoribus ad nostram praesentiam uenire conpellantur ˙  
26*
Es stehen necnoc und eine et-Ligatur hintereinander. Laut Boretius/Krause (Bd. 2, S. 19) muss es necnon et heißen. Der Schreiber hat also anstatt des n ein c geschrieben und dies mit der et-Ligatur zu einem an sich korrekten, aber hier völlig unpassenden Wort verbunden.
Capitulum CX  
[BK 193 c. 6]
De liberis hominibus qui proprium non habent · sed in terra dominica resident .' ut propter res alterius ad testimonium non recipiantur ˙ Coniuratores tamen aliorum liberorum hominum · ideo esse possunt quia liberi sunt ˙ illi uero qui et proprium habent et tamen in terra dominica resident .' propter hoc non abiciantur quia in terra dominica resident ˙ Sed propter hoc ad testimonium recipiantur quia proprium habent ˙  
Capitulum CXI  
[BK 77 c. 7]
De hereditate inter heredes · si contentiose egerint · et rex missum suum ad illam diuisionem transmiserit .' decimum mancipium · et decimam uirgam hereditatis fisco regis detur ˙