Capitularia - Edition der fränkischen Herrschererlasse

Avranches, Bibliothèque municipale, 145

Beschreibung der Handschrift nach Mordek

Aufbewahrungsort
Avranches
Bibliothèque municipale
145
Sigle: Av
Digitalisat verfügbar bei Bibliothèque virtuelle
Entstehung und Überlieferung
Entstehung:

12. Jh., 2. Hälfte (a. 1154/1186); geschrieben im Auftrag Roberts von Torigni, Abt des unweit Avranches' an der normannischen Küste gelegenen Klosters Mont-Saint-Michel (110v: Iste liber est Sancti michaelis de periculo maris, quem domnus robertus abbas fecit fieri; quicumque librum istum furatus fuerit, anathema sit).

Provenienz:

Wohl bis zur Aufhebung des Klosters (a. 1790) blieb die Hs. in Mont-Saint-Michel, wo sie Prior Laurent Hunault für Baluze hatte kopieren lassen. Alte Signaturen: Montfaucon Nr. 168 (Bibliotheca bibliothecarum manuscriptorum nova 2 [Paris 1739] S. 1359 C); n° 121 ; 4 0. 56

Äußere Beschreibung
Material: Pergament
Umfang: 114 foll. (I-II, 1-112)
Maße: 260 × 180 mm
Schriftraum: ca. 200 × 125 mm
Lagen:
III + 13 IV104 + (IV-2)110 + I112
Kustoden: I (8v) bis XIIII (110v)
Zeilen: 30
Spalten: 1
Schrift: gotische Minuskel
Ausstattung:

rote, grüne und blaue Initialen

Inhalte
Anmerkung:

Die Collectio Ansegisi geht einerseits zurück auf die „Reimser Gruppe“ mit ihren typischen Addenda, vgl. zu dieser Klasse Cod. Sélestat 14 (104). Andererseits enthält sie Zusätze aus einer (oder mehreren) weiteren Quelle(n), die sich im Erscheinungsbild der Capitulationes oft als Nachtrag präsentieren und so wohl erst mit der Niederschrift des Codex in die Sammlung einflossen.

Eine Vorstufe des Abrincatensis wurde herangezogen vom Urheber der Epitome Ansegisi et Benedicti Levitae in Cod. Paris Lat. 3851.

  • IIv
    Zeitgenössische oder wenig jüngere Inhaltsangabe: In hoc volumine continentur quatuor libelli capitulorum Karoli imperatoris et Lodouici filii eius collecti ab Ansegiso abbate et tres alii collecti a Benedicto diacono quorum ultimus deest.

  • 1r
    Gregor I. an Theudelinde, JE 1275, bis inueniuntur aliena (MGH Epp. 1, S. 236).

  • 1r-v
    Fränkische Königsliste, zwischen 1078 und 1108 niedergeschrieben, endend mit Philipus (= Philipp I. von Frankreich, 1060-1108) genuit Laudouicum (Geburtsjahr Ludwigs VI. wohl 1081).

  • 1v-46v
    Ansegisi abbatis capitularium collectio, Praefatio (ohne Verse), Bücher 1-4 und Appendices 1-3 in einer Versio aucta et emendata (am Anfang mit, in den Vorworten der Bücher 2, 3 und 4 ohne den Namen Lothars) (MGH Capit. 1, S. 394-450); im Textkorpus (nicht in den Capitulationes) fehlen Ansegis 1, 63-66 und 4, 12, was am Rand notiert ist (fol. 7v: desunt hic sententie super IIIIor capitula superius inscripta; fol. 36v: deest hic sententia super capitulum unum superius intitulatum [Verweiszeichen auf das Ende von 4, 13], Teil der Notiz nochmals fol. 37r). Einschübe:

  • -- 11r
    (nach Ansegis 1, 83) Capitulare ecclesiasticum (a. 818/819), c. 8 (Ansegis 1, 77-104 sind cc. 1-7 und 9-26 des Capitulare ecclesiasticum): Statutum est etiam (&iam geschrieben, über der Zeile: uel etiam) ut nullus - modis omnibus feriatur (MGH Capit. 1, Nr. 138, S. 277 Z. 18-20; zuvor auch der in Ansegis 1, 83 fehlende Schluß von c. 7: et res ad exheredatos [korr. aus hereditatos] redeant [ebd. Z. 17]);

  • -- 12v
    (nach Ansegis 1, 99) Capitula incerta wohl Ludwigs des Frommen, c. 1: Qui sponsam alienam ipsa non consentiente - quam uoluerit accipiat (MGH Capit. 1, Nr. 156, S. 315 Z. 21-26); am Rand teils abgeschnittene Inskription eodem quo supra;

  • -- 14r
    (nach Ansegis 1, 115) CXVI (X über der Zeile) - Capitulare missorum in Theodonis villa datum secundum, generale (a. 805), c. 17 (Ansegis 1, 112-115 sind cc. 4 und 14-16 des Capitulare missorum in Theodonis villa datum secundum): De ecclesiis seu sanctis - canonica auctoritate (MGH Capit. 1, Nr. 44, S. 125 Z. 16-18); in der Capitulatio Kapitelzahl CXVI und Rubrik De ecclesiis seu sanctis sine auctoritate inuentis interlinear nachgetragen;

  • -- 15r
    (nach Ansegis 1, 134 direkt angehängt) Capitulare legibus additum (a. 803), c. 4 (Ansegis 1, 134 ist c. 3 des Capitulare legibus additum): Et qui in iuditio iniuste contra alium - culpabilis iudicetur (MGH Capit. 1, Nr. 39, S. 113 Z. 27-29);

  • -- 23v
    (nach Ansegis 2, 32 [hier XXXI]) XXXII-XXXIII - Capitula Francica, cc. 2 und 3: Qualiter iustitie fiant pauperibus, de causis uiduarum, pupillorum, orphanorum - equitatem iustiam reddat (MGH Capit. 1, Nr. 167, S. 333 Z. 16-24 mit den S. 421 f. Anm. a [zu Ansegis 2, 32] gedruckten Rubriken, die ohne Zeichen eines Nachtrags auch in der Capitulatio auftauchen);

  • -- 26v
    (nach Ansegis 3, 3 direkt angehängt) Capitulare missorum in Theodonis villa datum secundum, generale (a. 805), c. 4 (Ansegis 3, 1-16 sind cc. 1-3, 5-13, 18-20 und 22 des Capitulare missorum in Theodonis villa datum secundum): de hoc si euenerit famis - aliquid alimonie (MGH Capit. 1, Nr. 44, S. 122 Z. 34 - S. 123 Z. 3);

  • -- 28r
    (nach Ansegis 3, 16) XVII - Capitulare missorum in Theodonis villa datum secundum, generale (a. 805), Sonderversion des Schlußsatzes von c. 9, wie er auch in Cod. Paris Lat. 4995 am Ende des Kapitulars belegt ist: De his qui tunc infantes fuerunt - modo iurent (MGH Capit. 1, Nr. 44, S. 124 Anm. v, Z. 39 f. [hier irrtümlich die Sigle für Cod. Paris Lat. 4629 genannt]; Ansegis: S. 427 Anm. c, Z. 48-50); in der Capitulatio Kapitelzahl XVII und Rubrik De infantibus qui non iurauerunt fidelitatem interlinear nachgetragen;

  • -- 30r
    (nach Ansegis 3, 32) XXXIIII - Capitulare missorum (a. 803), Rubrik und c. 1 (Ansegis 3, 33-42 sind cc. 3-5, 10, 11, 15, 17, 20-22 des Capitulare missorum): De causis ammonendis. de ecclesiis emendandis - et alia construantur (MGH Capit. 1, Nr. 40, S. 115 Z. 17-19); in der Capitulatio Kapitelzahl XXXIIII und Rubrik (fast wie Incipit) nachgetragen;

  • -- 30r-v
    (nach Ansegis 3, 39) XLII - Capitulare missorum (a. 803), cc. 18 und 19: De canis ut qui in dextro armo - ipsis capitulis fiant (MGH Capit. 1, Nr. 40, S. 116 Z. 12-16); in der Capitulatio Kapitelzahl XLII und Rubrik De cane tonsorato in dextro armo interlinear nachgetragen;

  • -- 37r
    (nach Ansegis 4, 14) XV - Benedicti Levitae capitularium collectio 1, 186, wahrscheinlich aus einem unbekannten Kapitular Ludwigs des Frommen: Presbiteri interfecti episcopi ad cuius parrochiam - domino sociauit (MGH LL 2, 2, S. 55; auch Mordek 1995, Anhang I, Nr. 27, 3: Capitula a Benedicto Levita singillatim tradita, c. 3; zur Echtheitsfrage Seckel, Studien VI, S. 88-90); in der Capitulatio Kapitelzahl XVI und Rubrik De solutione occisi presbiteri, ohne Zeichen eines Nachtrags;

  • -- 39r
    (nach Ansegis 4, 24) XXVII - Capitula incerta wohl Ludwigs des Frommen, cc. 2 und 3: Homo de statu suo pulsatus - fieri potest (MGH Capit. 1, Nr. 156, S. 315 Z. 27-33); in der Capitulatio Kapitelzahl XXVII und Rubrik Qvaliter de statu suo pulsatus euindicet libertatem suam, ohne Zeichen eines Nachtrags;

  • -- 42v-43r
    (nach Ansegis 4, 69) LXXIII - Capitula Francica, c. 7: Vt missi nostri et unusquisque - hec nota faciant (MGH Capit. 1, Nr. 167, S. 334 Z. 33-36) in der Capitulatio Kapitelzahl LXXIII und Rubrik De non exigendo heribanno antequam iussio dominica nota fiat, ohne Zeichen eines Nachtrags.

    Hinzu kommen Textergänzungen zu einzelnen, von Ansegis unvollständig übernommenen Kapiteln wie Ansegis 3, 12 und 13 (foll. 27v-28r): Si quid uero fuerit unde dubitetur - interrogetur und Illi tamen denarii - habeantur (Capitulare missorum in Theodonis villa datum secundum, generale [a. 805], cc. 13 und 18, jeweils Schluß; MGH Capit. 1, Nr. 44, S. 125 Z. 1 f. und 21 f.).

  • 46v-110v
    Benedicti Levitae capitularium collectio, Exzerpt aus den Büchern 1 und 2 bis zum Text von 2, 362, mit Praefatio und vollständigen Capitulationes, im Textkorpus jedoch oft nur Verweise (require [retro] in Rot oder in Schwarz mit roter Durchstreichung und umgekehrt, dazu die Kapitelzahl), wenn die Kapitel tatsächlich oder vermeintlich schon bei Ansegis oder Benedictus Levita zu finden waren (MGH LL 2, 2, S. 39-91; Auslassungen vermerkt von Seckel). Daraus zog Seckel, S. 391 den Schluß: „Man wird der gekürzten Rezension von Avranches die Anerkennung nicht versagen dürfen, daß sie ihr Kürzungsprinzip im ganzen mit Anstand durchgeführt hat“.

  • 110v
    Kolophon über Abt Robert als Auftraggeber der Hs. (Bénédictins du Bouveret, Colophons de manuscrits occidentaux des origines au XVIe siècle 5 [Spicilegii Friburgensis subsidia 6, Freiburg/Schweiz 1979] S. 240 Nr. 16640; zitiert auch oben zur Schriftheimat) sowie weitere Notizen des 12. bis 14. Jh. (mitgeteilt von W. A. Eckhardt, S. 123 Anm. 44).

  • 111v-112r
    (14. Jh.) Memorien auf die Heiligen Eustachius, Helena etc.

Bibliographie
Literatur:
Kataloge:
  • Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques des départements 4 (Quarto Series) (Paris 1872) S. 500 f. (Taranne)
  • Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques de France. Départements 10 (Paris 1889) S. 66 f. (H. Omont)


Transkription

Editorische Vorbemerkung zur Transkription

Transkriptionsvorlage: Gutes Farbdigitalisat, das auf der Plattform BVMM bereitgestellt wird.

Buchstabenformen

Gelegentlich v statt u. Doppel-i wird zur besseren Unterscheidung von u mit zwei Strichen versehen.

Gliederungsmerkmale

Farbige Initialen (rot, blau, zumeist alternierend), die mit roten Zierpunkten und -kreisen geschmückt sein können, und Kapitelnummern in roter Farbe.

BK 138 c. 8 erscheint ohne Kapitelnummer als Anhang an Ansegis 1, 83. Dieses Ansegis-Kapitel hat als Zusatz den Schluss von BK 138 c. 7, der nicht bei Ansegis überliefert ist.

BK 156 c. 1 folgt als Zusatz nach Ansegis 1, 99 ohne Zählung mit der teils abgeschnittenen, auf dem Seitenrand stehenden Rubrik [..] eodem quo supra. Dieses Zusatzkapitel wird in der Capitulatio nicht erwähnt.

BK 156 cc. 2 und 3 erscheinen in einem Kapitel vereint als Zusatz nach Ansegis 4, 24 (gezählt XXVI) und sind als XXVII gezählt. Schon in der Capitulatio zu Buch 4 wird es mit der gleichen Nummer angeführt.

[fol. 4v] [14]
Incipiunt capitula suprascripta et eorum textus ; ††††††††††††††††††††††††††††††  
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 11r] [2]
 · LXXXIII1* ·  
[Nicht transkribierter Text]
[7]
[BK 138 c. 7]
et2* res ad exheredatos3* redeant ;  
1*
korr. aus LXXXIIII
2*
Die folgenden Worte von c. 7 des Capitulare ecclesiasticum (BK 138) wurden hier transkribiert, weil sie in den regulären Ansegis-Fassungen nicht enthalten sind, somit als Zusatz aus einer Einzelüberlieferung des Kapitulars zu betrachten sind.
3*
korr. aus hereditatos
[BK 138 c. 8]
Statutum est etiam4* ut nullus in canonica aut regulari professione constitutus aliquem tonsorare5* propter res accipiendas deinceps persuadeat et qui hoc facere6* temptauerit a sinodali uel imperiali7* sententia modis omnibus feriatur ;  
4*
Darüber: uel etia(m), wohl deshalb, wie auch Mordek 1995, S. 4 festhält, weil der Schreiber etiam mit et-Ligatur schrieb. Die Verwechslungsgefahr mit et iam schien wohl zu groß.
5*
o1 korr. (?)
6*
facere mit Einfügungszeichen ergänzt
7*
i2 mit Einfügungszeichen ergänzt
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 12v] [3]
[..]8* eodem quo supra  
[BK 156 c. 1]
Qvi sponsam alienam ipsa non consentiente rapuerit .' licet cum ea concubuerit .' reddat eam ei cui sponsa est · Et his ducat eam si uelit .' quia uim passa potius quam uiolata uidetur ; Quodsi9* etiam10* ducere noluerit11* .' accipiat alteram · Femina tamen si et ipsa uoluerit .' excepto raptore cui uoluerit alteri legitime copuletur · Raptor uero .' adulterii crimine reus teneatur · Quodsi et ipsa consensit .' similiter12* ut raptor et nuptiis in ulterius prohibeatur · et his qui eam accepturus erat aliam quam uoluerit accipiat ;  
8*
Schmitz G 1996, S. 72 vermutet hier ein Ex.
9*
folgt getilgtes et
10*
et ergänzt. Das nach Quodsi getilgte et steht am Ende einer Zeile. Der Schreiber setzte dann zu Beginn der nächsten Zeile das et unmittelbar vor iam. Er wollte damit wohl einer Verwechslung von "et iam" und "etiam" entgegenwirken.
11*
korr. aus uoluerit
12*
gek. similr
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 34v] [6]
Incipiunt capitula ;  
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 34vb] [18]
XXVII Qvaliter de statu suo pulsatus euindicet libertatem suam ·  
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 35vb] [6]
Incipit [fol. 35v] liber quartus · ††††††††††††††††††††††††††††††††  
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 39r] [1]
XXVII ·  
[BK 156 c. 2 BK 156 c. 3]
Homo de statu suo pulsatus si his qui eum pusat [!] ad conuincendum illum procinctum habuerit13* adhibeat sibi octo coniuratores legitimos ex ea parte unde pulsatur siue illa paterna siue materna sit et · IIIIor · aliunde non minus legitimos et iurando uindicet libertatem suam · quodsi procinctus defuerit assumat undecumque  · XIIcim · liberos homines et iurando ingenuitatem suam defendat · Omnis controuersia coram centenario definiri potest excepta reddicione terre et mancipiorum que nonnisi coram comite fieri potest ;  
13*
gek. huit