Capitularia - Edition of the Frankish Capitularies

Wolfenbüttel, Herzog August Bibliothek, Cod. Guelf. 130 Blank.

Manuscript description according to Mordek

Repository
Wolfenbüttel
Herzog August Bibliothek
Cod. Guelf. 130 Blank.
Siglum W
Digital image available at HAB
To the "Manuscript of the Month" blogpost To the "Collection of the Month" blogpost
Origin and history
Origin:

9. Jh., 3. Viertel (nach 855) (Mordek), "vielleicht noch in der Zeit Ludwigs II. geschrieben" (Bischoff); Oberitalien (Mordek, Bischoff)

Provenance:

Domstift Augsburg (zahlreiche Addenda des 11. und 12. Jh.). Alte Zahlen (Signaturen?): 44 (Ir oben); 72 (Ir unten); 2 (auf Vorderdeckel aufgeklebt); 13 mit Exlibris Ludwig Rudolfs (auf dem Spiegel des Vorderdeckels aufgeklebt); 52

Physical description
Material: Pergament
Number: 208 foll. (fol. I wohl erst 11./12. Jh. davorgesetzt; weiteres Pergamentvorsatzblatt 15. Jh. [Missale-Fragment])
Size: 290 × 230 mm
Body text: 230 × 160 mm
Quires:
26 Quaternionen
Kustoden: römische Zahlen, meist abgeschnitten; noch zu erkennen (ganz oder teilweise): XVIII (144v), XX (160v), XXI (168v)
Lines: 32
Columns: 1
Script: karolingische Minuskel
Scribe(s):

mehrere Hände (Haupthand von einem Kanzleischreiber)

Decoration:

Rubriken (Capitalis rustica und Minuskel) in Rot, auch in brauner Texttinte, gelblich übermalt; rote Kapitelzahlen (Korrekturen in Texttinte); rote und braune Initialen, z. T. gelblich gefüllt

Binding:

lädierter weißer Ledereinband mit Zierprägung

Contents
Note:

Eine der großen italienischen Rechtssammlungen der späten Karolingerzeit, eine Kombination von Leges und Kapitularien (jüngste Texte a. 855 bzw. 856), „z. T. mit neuen Überschriften versehen und (offenbar bei einer Revision des Ganzen) unter Tituli gebracht“ (Butzmann, S. 140). Dabei sind das Langobardenrecht Italiens und der riesige Kapitularienblock offenbar gezielt - anders als sonst vielfach belegt - vor die Leges der Salier, Burgunder, Ribuarier, Alamannen und Baiern gesetzt und somit gewichtig in den Vordergrund geschoben.

Auf die erste, schon ungewöhnlich umfangreiche Kapitulariensammlung foll. 64-132 mit zwanzigseitiger Capitulatio folgt foll. 135 f. eine zweite, kleine in 24 Kapiteln mit Exzerpten, die teilweise schon vorher zitiert wurden, nach Boretius aber anderer Provenienz sind.

Unter den Kapitularien und kapitulariennahen Stücken begegnen einige Unikate (z. B. die an Ludwig gerichteten synodalen Capitula und Relationes der Jahre 820/822 oder das Kapitular Ludwigs II. von 850). Andere haben sich, außer im Blankenburgensis, jeweils singulär noch in der einen oder anderen, meist italienischen Sammlung erhalten: Codd. Gotha Memb. I 84, Ivrea XXXIV, Paris Lat. 4613, Vatikan Reg. Lat. 263, Sammlung der Hss. Cava dei Tirreni 4 und Vatikan Chig. F. IV. 75 (zur Verwandtschaft mit anderen italienischen Sammlungen siehe auch bei den Codd. St. Gallen 733 und Ivrea XXXIV); der mehr homiletisch ausgerichtete Freisinger Cod. München Lat. 28135 ist einziger Mittradent der Capitula de examinandis ecclesiasticis und der Vollform der Kanones von Reisbach - Freising - Salzburg.

Es spricht einiges dafür, im Blankenburgensis das redigierte Erstexemplar der Sammlung zu sehen, zumal deren jüngste Stücke altersmäßig sehr nahe an die Entstehungszeit der Hs. herankommen.

  • Vorn eingeklebt: vierseitige Inhaltsbeschreibung von der Hand des Wolfenbüttler Hofrats Heinrich Andreas Koch († 1766); weiteres handschriftliches Inhaltsverzeichnis (lateinisch) von Otto von Heinemann auf Ir angeklebt.

  • Ir-1r
    Nachträge 11. und 12. Jh.

  • -- Ir
    Zeugenliste des wohl Augsburger Propstes Nortpert (1079/1085 Bischof von Chur, † 1087/1088; über ihn, ohne Erwähnung der Liste, W. Volkert, Die Regesten der Bischöfe und des Domkapitels von Augsburg 1 [Veröffentlichungen der Schwäbischen Forschungsgemeinschaft bei der Kommission für Bayerische Landesgeschichte, Reihe II b, Augsburg 1985] Nr. 305, S. 180 f.; ebd. passim zu den in Klammern angeführten Namensbelegen); die Namen sind im Film teilweise nur undeutlich zu lesen, daher vielleicht nicht alle Lesungen korrekt:
    (Zeile 1) De Rito (?) (gemeint Ries?) Nortperti Prepositi Testes.
    (Zeile 2-4) Wolchol de trigibach (ein Volkold von Trigilbach trat 1108 als Zeuge auf). Arnolt de pohcdorf. Raffolt. Walthere. Gerloch de ort (Zeuge um 1099, dann 1104 und 1108). Wolftregil de tierdorf (Zeuge[n] 1085). Wodalrich llic. (?). Wodalr<i>ch de althaim. Liutfrit kln. (?).
    (In der Mitte von Zeile 5) Tuto.
    (Zeile 6-9) De hohnhaim (Hohenaltheim?) Tuto diaconus (ein Domkanoniker Tuto trat 1085 und 1104 als Zeuge auf). lito. Liutfrit. Adilpreht de lutrich (Leitershofen). Adilpreht pictor. Werinhere. Walthere prespiter. Reginpreht. Sindrath. Ratolt. De auras (wohl zu lesen Ratolt de Auras). Albrich.
    Darunter spätmittelalterliche 44.

  • -- Iv
    Aufzeichnungen über Einkünfte des Bistums Augsburg aus den Besitzungen in Straubing und Geisenhausen (Summa seruicii de Strubinga und Summa seruitii de Gisenhusa), dazu jeweils Verzeichnisse über Straubinger und Geisenhausener Sonderabgaben an den Gedenktagen Bischof Brunos (1006-1029) (vgl. Volkert, Regesten, Nr. 261 und 263, S. 149 ff., mit Nachtrag S. 345) und Bischof Heinrichs I. (973-982) (Volkert, Nr. 278, S. 163); in Urkundenschrift.

  • -- 1r
    Kopie einer Urkunde: Bischof Heinrich I. von Augsburg schenkt am 4. X. 980 den vom Vater ererbten Besitz in Geisenhausen secundum legem noricorum der Augsburger Kirche (Volkert, Regesten, Nr. 170, S. 96 f. mit der Feststellung: „Diese Niederschrift kann erst nach dem Jahr 1030 entstanden sein“).

  • 1v-63v
    Leges Langobardorum:

  • -- 1v-30v
    Edictus Rothari (MGH LL 4, S. 1-90).

  • -- 30v-32r
    Leges a Grimoaldo additae (MGH LL 4, S. 91-95).

  • -- 32r-v
    Memoratorium de mercedibus commacinorum (MGH LL 4, S. 176-180).

  • -- 32v-57v
    Leges Liutprandi und nochmals als letztes Kapitel das Memoratorium de mercedibus commacinorum (MGH LL 4, S. 96-180).

  • -- 57v-60v
    Ratchis leges (MGH LL 4, S. 185-192).

  • -- 60v-63v
    Aistulfi leges de anno quinto mit c. 23 (XIIII) (MGH LL 4, S. 197-204).

  • 63v
    (Nachtrag 12. Jh.) Urkunde (a. 1125) Bischof Hermanns von Augsburg (1096-1133): Hermann bestätigt die Überweisung des Klerikers Adalbert an die Augsburger Domkirche (Volkert, Regesten, Nr. 453, S. 267 f.), in Urkundenschrift; unteres Drittel der Seite leer.

  • 64r-73r
    Capitulatio zur nachfolgenden Kapitulariensammlung, gegliedert in der Regel nach Herrschern (Karl dem Großen mit Pippin von Italien, Ludwig dem Frommen, Lothar I. und - dazwischen Papst Eugen II. - Ludwig II.), Titel (zu den einzelnen Kapitularien; nicht immer beziffert) und Kapitel, doch unterlaufen dem Kompilator auch Fehler bei den Zuweisungen; Übersicht und Wiedergabe der Titelrubriken bei Merkel, Das Bairische Volksrecht, S. 579-581 und Boretius, Capitularien im Langobardenreich, S. 46-49 (Rubriken zu den Konzilien von Reisbach - Freising - Salzburg [foll. 66v-67v] und Rom [foll. 120v-128v]: MGH Conc. 2, 1, S. 206 f.; Conc. 2, 2, S. 553 f. und 564-566, Sp. 2).

  • Nach EXPLICIUNT KAPITULA beginnt der Kapitularienteil Karls des Großen:

    73r-79r
    <I>-LXXX - Admonitio generalis (a. 789), ohne c. 46: Regnante domino nostro iesu christo in perpetuum. ego Karolus gratia dei eiusque misericordia donante rex - gloria domino nostro iesu christo amen (MGH Capit. 1, Nr. 22, S. 53 Z. 21 - S. 57 Z. 2, S. 57 Z. 5 - S. 62 Z. 14; de Clercq, Neuf capitulaires, S. 14-34); Rubrik der Capitulatio fol. 64r: De pręlocutione exortatione atque admonitione ad episcopos quatenus clerum et populum sibi commissum omni uigilantia custodiant et capitula quę ex diuersis conciliis collecta sunt sollicite custodiant. Gegenüber der Edition bestehen bei der Kapiteleinteilung folgende Abweichungen: der Prolog wird ohne Numerierung als <I> mitgedacht, entsprechend verschieben sich die folgenden Kapitelzahlen um eins; cc. 21 und 22 sind als ein Kapitel (XXII) gezählt, c. 60 (Binnenproöm) ohne Zählung an c. 59 (LVIII) angehängt, c. 64 in zwei Teile getrennt (LXII bis in Deo iurat, LXIII ab Item cauendum est), ebenso c. 65 (LXIIII, dann LXV ab Item de arboribus); cc. 68 und 69 sowie cc. 77 und 78 wieder zusammengezogen zu LXVIII und LXXVI. Zu Beginn des Stückes (fol. 73r) von einer Hand wohl des 15. Jh. am Rand: constituciones diui Caroli imperatoris. Auch im folgenden Randzusätze von anderer Hand, so neben der Kapitelzahl II: can. (darüber, radiert: cap.), bei LXI: cap. de iustum iudicium, bei LXIIII: cap. de ariolus, bei LXVII: cap. de omicida usw. Die Zählung der Capitulatio fällt wegen Nichtberücksichtigung von c. 5 (Text: VT) - das Lemma <D>e usuris (fol. 64r in derselben Zeile wie V De feminis ...) ist nicht numeriert - bis c. 62 (Text: LX; Capitulatio: LVIIII) um eine Zahl hinter die des Textes zurück; danach übereinstimmend, da LX in der Capitulatio übersprungen ist.

  • 79r
    I-XVI - Capitulare missorum in Theodonis villa datum primum, mere ecclesiasticum (a. 805), Inskription, cc. 1-2, 4-5, 7-9, 3, 6, 10-16 in einer relativ umfangreichen, eigentümlichen Ausfertigung (teils ähnlich Baluze, Capitularia 1, Sp. 421-424): CAPITULARE DOMINICVM DATUM ANNO DOMINI DCCCVI AD THEODONIS VILLAM ANNO IMPERII DOMNI KAROLI VI (daneben etwas später eingetragen: TITULUM II. ITEM KAROLI DE CAUSIS ECLESIASTICIS; wie in der Capitulatio fol. 65r) - Infra eclesiam de lectionibus. De cantu ut secundum ordinem - quidam relaxentur quidam restringantur (MGH Capit. 1, Nr. 43, S. 120 Z. 23-25, S. 121 Z. 11 - S. 122 Z. 18 mit Varianten).

  • 79r-81r
    I-XXII - Capitulare missorum in Theodonis villa datum secundum, generale (a. 805) in eigentümlicher Ausfertigung: (darüber wohl auf Rasur: TITULUM III. ITEM KAROLI GENERALITER AD OMNES; wie in der Capitulatio fol. 65v) De pace ut omnes qui pro aliquo scelere rebelles sunt - seruatus esse cognoscitur (MGH Capit. 1, Nr. 44, S. 122 Z. 29 - S. 126 Z. 3 mit Varianten); oft Randzusatz cap.

  • 81r
    XXIII-XXIIII - Capitulare missorum (a. 802/813): Volumus et ita missis nostris mandare precepimus - ut ceteri metum [habe] habeant amplius (MGH Capit. 1, Nr. 60, S. 147 Z. 11-24); sonst nur noch unvollständig in Cod. Ivrea XXXIV überliefert (c. 4); cc. 2-4 hier unter XXIIII zusammengezogen.

  • 81r-v
    (oben in der Capitulatio: XXV) - Karoli Magni ad Pippinum filium epistola (a. 806/810): INCIPIT EPISTOLA KAROLI. In nomine patris et filii et spiritus sancti karolus serenissimus augustus a deo coronatus - sempiternam in domino salutem. Peruenit ad aures clementię nostrę - bene uale semper in domino karissime fili (MGH Capit. 1, Nr. 103, S. 211 Z. 23, S. 211 Z. 30 - S. 212 Z. 22); sonst nur noch in Cod. München Lat. 19416 überliefert. Inskription der Capitulatio fol. 66r: Epistola et institutio directa pipino regi in italiam pro diuersis iniustitiis (nicht iustitiis) et oppręssionibus quę ad ministris publicis aliisque personis tam ęclesiasticis quamque reliquis hominibus inferebantur (MGH Capit. 1, S. 211 Z. 24-26).

  • 81v-82r
    (oben in der Capitulatio: XXVI) - Karoli Magni epistola in Italiam emissa (a. 779/781): Item eiusdem alia epistola. Karolus gratia dei rex francorum et langobardorum ac patricius romanorum dilectis comitibus se<u> iudicibus et uassis nostris uicariis centenariis uel omnibus missis nostris et agentibus. Cognoscat utilitas uestra - deducere ad rationem. Et ut has litteras certius credatis de anulo nostro subter eas decreuimus roborare (MGH Capit. 1, Nr. 97, S. 203 Z. 17 - S. 204 Z. 4); Inskription der Capitulatio fol. 66r: Item alia eiusdem comitibus et iudicibus ceterisque ministris publicis pro hisdem rebus directa.

  • 82r-v
    I-XI - Pippini Italiae regis capitulare (a. 787?), Inskription, cc. 1-4, 6-12: (wohl auf Rasur: TITULUM IIII. ITEM KAROLI DE CURIS ET CAUSIS ECLESIASTICIS ADSUMENDIS ATQUE CUSTODIENDIS; bis auf eine orthographische Quisquilie wie in der Capitulatio fol. 66r) De exenodochiis iussit ut quicumque senedochia habent - nostra mancipia habere (MGH Capit. 1, Nr. 95, S. 200 Z. 30 - S. 201 Z. 7, S. 201 Z. 13-29); mehrfach Randzusatz cap.

  • 82v-83r
    XII-XIIII - Capitula per missos cognita facienda (a. 803/813): (über langer Rasur: AD OMNES; wie in der Capitulatio fol. 66r) Ut nullus ad mallum (korr. aus malum) uel ad placitum - ut nulla excusatio de ignorantia fiat, et hoc missi nostri omnimodo ante natiuitatem domini omnibus cognitum faciant (MGH Capit. 1, Nr. 67, S. 156 Z. 27 - S. 157 Z. 10, S. 157 Z. 13-15); cc. 3-6 unter XIIII zusammengefaßt; sämtliche Kapitel sind nachträglich am Rand mit einem cap. versehen.

  • 83r
    XV-XVI - Capitulare missorum (a. 803), cc. 21 und 22: De falsis testibus ut non recipiantur - per uitam regis et filiorum eius iurare (MGH Capit. 1, Nr. 40, S. 116 Z. 19-20).

  • XVII-XXIII - Capitulare Haristallense (a. 779), cc. 17, 19-23 in der Forma communis: De iterantibus qui ad palatium - emendauerit moriatur (MGH Capit. 1, Nr. 20, S. 51 Z. 4-6, 9-26); c. 17 zweigeteilt (XVIII: Ut nemo alterius herbam...).
    Am oberen und unteren Rand: cap.

  • 83v-86v
    I-XLVII - Konzile von Reisbach, Freising und Salzburg (um 800/803), Kanones (Salzburger Version): (am Rand nachgetragen: TITULUM V) Decretum sinodale episcoporum ex iussione domni Karoli (entsprechend die Capitulatio fol. 66v: TITULUM V. DECRETUM SYNODALE EX IUSSIONE DOMNI KAROLI). Ideoque conuenit supradictam congregationem sanctam - notum faciant nomen et tempus (MGH Capit. 1, Nr. 112, S. 226 Z. 5, S. 226 Z. 16 - S. 230 Z. 40; MGH Conc. 2, 1, S. 207-213); nach c. 32 (XXXI) ist fol. 85v die Rubrik TITULUM VI. DE HIS QUE POSTMODUM ADDITA SUNT eingeschoben, bis auf eine orthographische Quisquilie wie in der Capitulatio fol. 67r (nach XXXII), die allerdings neu zu zählen beginnt (I-XV). Mehrere Randglossen. Die Hs. subsumiert - wie aus der korrekten Zählung der Capitulatio und aus der Initiale bei Vt qui monachico zu schließen ist, wohl versehentlich - c. 25 unter das vorhergehende Kapitel XXIIII; die Zählung wird später durch den Sprung von XLII (c. 43) zu XLIIII (c. 44) wieder an die Vorlage angeglichen.

  • 86v-87v
    I-XVIIII - Capitula de examinandis ecclesiasticis (a. 802?): (auf Rasur: TITULUM VII. ITEM IUSSA KAROLI PER UNIUERSUM REGNUM EPISCOPIS ABBATIBUS PRESBITERIS PERTINENTIA; wie in der Capitulatio fol. 67v) Omnes eclesiasticos de eorum eruditione et doctrina diligenter examinare - exercende iustitiae. Primo qualiter unusquisque ęclesiasticus siue episcopus seu abbas - propria monasteria deserentes (MGH Capit. 1, Nr. 38, S. 109 Z. 32 - S. 111 Z. 12); die Hs. zählt zwei Kapitel mehr als die Edition, da die Einleitung (I) und das Chalkedon-Zitat in c. 17 (XVIIII) eigens numeriert sind (ähnlich Cod. München Lat. 28135, die zweite erhaltene Überlieferung). Bei den Capitula de examinandis ecclesiasticis (a. 802?) handelt es sich – anders als Finsterwalder, Quellenkritische Untersuchungen, S. 423 ff. nachweisen wollte – um kein Bischofskapitel.

  • 87v
    XX - XXV - Duplex capitulare missorum (a. 789?), cc. 17-22: Vt comites pupillorum et orfanorum causas primum audiant - propter pręmia non dimittantur (MGH Capit. 1, Nr. 23, S. 63 Z. 25 - S. 64 Z. 5).

  • 87v-88r
    XXVI-XXVIII - Pippini Italiae regis capitulare Papiense (a. 787), cc. 12-14: Placuit nobis ut nullus comes nec eorum iuniores nullatenus praesummant - ad partem (korr. aus parentem) nostram exinde bannum nostrum componat (MGH Capit. 1, Nr. 94, S. 199 Z. 42 - S. 200 Z. 9; MGH Capit. 1, S. 73 und MGH Conc. 2, 1, S. 165 irrtümlich dem Capitulare Franconofurtense [a. 794] zugeschrieben).

  • 88r
    XXVIIII - Capitulare legi Ribuariae additum (a. 803), c. 5: Nemini liceat seruum suum pro damno ab illo cuilibet in lato dimittere - quod seruus eius tale facinus commisit (MGH Capit. 1, Nr. 41, S. 117 Z. 33 - S. 118 Z. 2).

  • 88r-v
    I-XVII - Capitulare Haristallense (a. 779), Inskription, Einleitung, cc. 1-16 und 18 in der Forma communis: ITEM ALIA CAPITULA. In nomine domini nostri iesu christi anno feliciter undecimo regni domni nostri Karoli gloriosissimi regis in mense martio facto capitulare - consenserunt decretum. DE METROPOLITANIS (daneben nachgetragen: TITULUM VIII. ITEM KAROLI; wie in der Capitulatio fol. 67v). Et suffraganei episcopi secundum canones - nemo tollat nisi ibi ubi antiquo tempore fuit consuetudo (MGH Capit. 1, Nr. 20, S. 47 Anm. a, S. 47 Z. 16 - S. 51 Z. 3, S. 51 Z. 7 f.).

  • 88v
    XVIIII (korrigiert aus XVIIII) - Capitula Italica, c. 1, nur hier überliefert: Item placuit de sanctimonialibus mulieribus qui se copulauerunt uiris - si dominus eius culpabilis sol. I (MGH Capit. 1, Nr. 105, S. 215 Z. 32-41).

  • Auf neuer Lage folgt:

    89r-v
    I-VII - Capitulare Italicum (a. 801), ohne c. 8 und ohne Rubriken: EPISTOLA KAROLI REGIS. In nomine domini nostri iesu christi Karolus diuino nutu coronatus - sed nostrae regię auctoritatis sanctio praeualeret (daneben nachgetragen: TITULUM VIIII. ITEM DOMNI KAROLI PRO CONTENTIONIBUS ET CAUSIS ITALICIS DELIBERANDIS; wie in der Capitulatio fol. 68r). Si quis langobardus statum humanę fragilitatis pręcogitans - pro qua fur uel latro conpraehensus est componere cogatur (MGH Capit. 1, Nr. 98, S. 204 Z. 27 - S. 205 Z. 4, S. 205 Z. 6 - S. 206 Z. 2).

  • 89v
    VIII-VIIII - Capitula omnibus cognita facienda (a. 802/813), Einleitung, cc. 1 und 2: Hoc nobis precipiendum est omnibus cognitum facere ut infra regna Christo propitio nostra omnibus iter agentibus - uel his qui legationem ducunt (MGH Capit. 1, Nr. 57, S. 144 Z. 4-11).

  • 89v-90r
    X-XII - Capitulare seu canones concilii Vernensis (a. 755), cc. 7 und 9: Vt publicum baptisterium in nulla parroechia esse debeat - regis iuditio damnetur (MGH Capit. 1, Nr. 14, S. 34 Z. 37-41, S. 35 Z. 5-18; S. 32 Z. 43 zitiert Boretius die Wolfenbütteler Hs. in Übernahme eines Fehlers Pardessus’, der die Angabe "tab.III. 3" bei der Nachzeichnung MGH LL 1 mißverstand, irrtümlich mit der Signatur III, 3.); c. 9 entgegen der Capitulatio fol. 68r zweigeteilt (XII: Similiter quicumque clericus...).

  • 90r-v
    XIII-XVII - Capitula e conciliorum canonibus collecta, nur hier überliefert: Illud praeterea per omnia praecauentes prohibere decreuimus - uirtutes conlocare uel altaria sacrare (MGH Capit. 1, Nr. 114, S. 232 Z. 13-38).

  • 90v
    Lex Ribuaria (Klasse B), Titel 91, 2 mit Rubrik (MGH LL nat. Germ. 3, 2, S. 134); im Gegensatz zur Capitulatio (fol. 68v) nicht gezählt.

  • Es folgt der Ludwig dem Frommen zugewiesene Kapitularienteil:

    90v-91v
    I-X - Capitulare legibus additum (a. 803), ohne c. 9: (Randzusatz: TITULUM I) Incipiunt cap. que ad legem salicam mittenda sunt (in der Capitulatio fol. 68v steht am Rand TITULUM I. INCIP., dann innerhalb des Schriftspiegels Cap. quę ad legem salicam mittenda sunt mit der direkt anschließenden Falschzuschreibung ex institutione domi. hludouici imperatoris). De occisione clericorum qui subdiaconum occiderit CCC sol. componat - indicere possit (MGH Capit. 1, Nr. 39, S. 111 Z. 44 f., S. 113 Z. 4 - S. 114 Z. 19, S. 114 Z. 23-27).

  • 91v-92r
    XI-XXII, XXIIII-XXXI - Capitulare missorum (a. 803), Rubrik, cc. 1-9, 11, 10, 12-20: De causis admonendis, de eclesiis emendandis et ubi in uno loco plures sunt - qui ad omnia placita praeesse debent (MGH Capit. 1, Nr. 40, S. 115 Z. 17 - S. 116 Z. 18).

  • Nach c. 12 (XXII) ist fol. 92r eingeschaltet:
    XXIII - Capitulare legibus additum (a. 803), c. 9: Vt omnia debita quę ad partem regis solui debent - cetere compositiones solui debentur componantur (MGH Capit. 1, Nr. 39, S. 114 Z. 20-22).

  • 92r-95r
    I-XXI - Capitula legibus addenda (a. 818/819): (nachgetragen, z. T. auf Rasur. TITULUM II. ITEM HLUDOUUICI IMPERATORIS DE HONORE ECLESIARUM; wie in der Capitulatio fol. 69r) Si quis autem ex leui causa aut sine causa - in tali habitu permaneat quale ei placuerit (MGH Capit. 1, Nr. 139, S. 281 Z. 3 - S. 285 Z. 23); abgesehen von cc. 1, 3 und 11 fehlen die Rubriken. Die Capitulatio fol. 69r zählt hier 20 statt 21 Kapitel, da sie erst bei c. 2 mit der Numerierung einsetzt.

  • 95r
    I - Zusatzkapitel (Auszug aus c. 6 des Capitulare ecclesiasticum a. 818/819), das in einigen Hss. den Capitula per se scribenda (a. 818/819) vorangestellt ist: Item alia capitula dom. imperatoris hludouuici (die Zuordnung an Ludwig den Frommen ist am rechten Seitenrand nachgetragen; gesamte Inskription ITEM - HLUDOUUICI auch in der Capitulatio fol. 69r). De seruis non ad sacrum ordinem promouere nisi prius a dominis propriis libertatem consecuti fuerint - deponatur et dominus eius eum recipiat (MGH Capit. 1, Nr. 140, S. 286 Z. 6-11; vgl. S. 276 Z. 31-35).

  • 95r-v
    II-VIII - Capitula per se scribenda (a. 818/819), cc. 1-7: Si mancipia dominos suos fugerint in alienam potestatem - nos decernere uolumus quicquid nobis placuerit (MGH Capit. 1, Nr. 140, S. 287 Z. 6 - S. 288 Z. 15).

  • 95v-96r
    VIIII-XI - Capitula incerta (a. 814/840): Qui sponsam alienam ipsa non consentiente rapuerit - non nisi coram comite fieri potest (MGH Capit. 1, Nr. 156, S. 315 Z. 21-33).

  • 96r-97r
    I-VII - Episcoporum ad Hludowicum imperatorem relatio (ca. a. 820), nur hier überliefert: (auf Rasur nachgetragen: TITULUM III. ITEM DOMNI HLUDOUUICI IMPERATORIS; wie in der Capitulatio fol. 69r) De necessitate episcoporum conueniendi cum suo metropolitano oportune annis singulis - qualiter in locis omnibus seruetur inuenire (MGH Capit. 1, Nr. 178, S. 366 Z. 21, S. 366 Z. 29 - S. 368 Z. 7); von den 9 Kapiteln des Kapitulars numeriert die Hs. cc. 6 und 7 beide Male als VI, c. 8 als VII und c. 9 gar nicht; demgegenüber setzt beim nächsten Stück wieder die korrekte Zählung ein:

  • 97r-v
    X-XIIII - Capitula de functionibus publicis (a. 821): Volumus firmiter omnibus in imperio nostro nobis a deo commisso notum fieri - immo pro lege teneantur (MGH Capit. 1, Nr. 143, S. 294 Z. 13 - S. 295 Z. 10); c. 1 (X) ohne Rubrik. Da die Capitulatio fol. 69v c. 2 ausläßt, reicht ihre Zählung nur bis XIII.

  • 97v-101r
    I-XX - Admonitio ad omnes regni ordines (a. 825): (auf Rasur nachgetragen: TITULUM I. PRELOCUTIO DOMNI HLUDOUUICI IMPERATORIS AD [D über der Zeile eingefügt] EPISCOPOS ET OMNEM POPULUM; wie in der Capitulatio fol. 69v) Omnibus uobis aut uisu aut auditu notum esse non dubitamus - sicut et a genitore nostro et a nobis sępe admonitum est (MGH Capit. 1, Nr. 150, S. 303 Z. 5, S. 303 Z. 14 - S. 307 Z. 35); cc. 13-15 unter XIII, cc. 16 und 17 unter XIIII, cc. 18 und 19 unter XV und cc. 23-25 unter XVIIII subsumiert. Es ist die einzige vollständige Überlieferung des Kapitulars außerhalb der Collectio Ansegisi, denn im fragmentarischen Cod. Valenciennes 162 fassen wir nur noch einen bescheidenen Rest. Wahrscheinlich gab es aber einst in der Klosterbibliothek von Gorze einen weiteren Textzeugen, denn im dortigen Handschriftenkatalog des 11. Jh. lesen wir: Libri K. duo in singulis codicibus quorum initia sunt. Omni uobis uisu aut auditu notum esse non dubitamus (Cod. Reims 427 [E. 331; aus Saint-Thierry, Reims], fol. 12v, ed. G. Morin, Le catalogue des manuscrits de l’abbaye de Gorze au XIe siècle, in: Rev. Bén. 22 [1905] S. 6). Sollte damit eine Ansegis-Überlieferung gemeint sein, so hätte die Hs. mit Buch 2 der Sammlung eingesetzt.

  • 101r-104r
    I-XXVIIII - Capitulare ecclesiasticum (a. 818/819): ITEM ALIA CAPITULA ECLESIASTICA (hinzugefügt: HLUDOUUICI IMPERATORIS; gesamte Inskription wie in der Capitulatio fol. 70r). Haec capitula proprię ad episcopos uel ad ordines quosque eclesiasticos pertinentia quę non solum hi obseruare s<ed> etiam sibi subiectis uel commissi <s> facienda perdocere debent. Quia iuxta sanctorum patrum traditionem nouimus - ut deo opitulante effectum obtineant per tempora hic inserenda censuimus (MGH Capit. 1, Nr. 138, S. 275 Z. 34 - S. 280 Z. 3).

  • 104r-105v
    I-XV - Episcoporum ad imperatorem de rebus ecclesiasticis relatio (post a. 821), nur hier überliefert: Item al. cap. dom. hludouuici imperatoris (Inskription wie in der Capitulatio fol. 70r). In parabolis augustę glorię sapientia cęlestis fulta sophismate - capitula que secuntur insinuat. Quo ordine episcopus debeat inueniri. Sanctę trinitatis fides a tribus prorsus uenerator ordinibus - largius statuere decertemus (MGH Capit. 1, Nr. 179, S. 368 Z. 14 f., S. 368 Z. 22 - S. 370 Z. 6); die Hs. zählt die Einleitung als I mit, numeriert dann aber später sowohl c. 7 wie c. 8 mit VIII.
    Fol. 104v oben links sowie am unteren Rand von fol. 105r stehen erneut die von nun an kontinuierlich feststellbaren Bemerkungen eines nachträglichen Bearbeiters der Hs.; hier jeweils: can. omnes.

  • 105v-106r
    I-VI - Capitula ab episcopis Attiniaci data (a. 822), vielleicht später von Ludwig dem Frommen bestätigt (nur hier überliefert): Item alia cap. dom. ludouuici imperatoris (Inskription fast wie in der Capitulatio fol. 70v). Dei igitur omnipotentis inspiratione uestroque piissimo studio admoniti - aut obsequii causa deinceps ullus prebeat (MGH Capit. 1, Nr. 174, S. 357 Z. 4, S. 357 Z. 24 - S. 358 Z. 13); I-V wurden nachträglich mit dem Vermerk can. versehen; Capitulatio fol. 70v ohne Lemma zu c. 6.

  • Nach dem wertvollen Unikat Ludwigs des Frommen beginnt der Kapitularienteil Lothars:

    106r
    I-VI - Capitulare Olonnense (a. 822/823): (z. T. auf Rasur nachgetragen: TITULUM I. INCIP. KAP. QUĘ DOM. HLOTHARIUS IMPERATOR SUO TEMPORE OLONNA CONSTITUIT; Inskription in der Capitulatio fol. 70v leicht umgestellt) Si quis episcopus aut propinquitatis affectu aut muneris ambitione - cum iuramento ualeat inquiri (MGH Capit. 1, Nr. 157, S. 316 Z. 13 f., S. 316 Z. 29 - S. 317 Z. 18); am Rand neben c. 1 von jüngerer Hand: Statvta do. clotharij Imperatoris primi, und nochmals unten: cap. clotharij imperatoris; über den Kapitelzahlen von cc. 1-5 nachträglich jeweils cap.

  • 106v
    VII-VIII - Capitula de inspiciendis monasteriis, nur hier überliefert: Abbates qui ab episcopis electi sunt ad conspiciendum regulę obseruationem in monasteriis - et hoc ut supra dictum est nuntient (MGH Capit. 1, Nr. 160, S. 321 Z. 31 - S. 322 Z. 9); die Hs. zählt den einleitenden Satz als VII, den Rest ab Primo quia subdito (cc. 1-4) als VIII (mit can. am Rande).

  • 106v-107v
    I-XIIII - Capitulare Olonnense mundanum (a. 825): (am Rand nachgetragen: TITULUM II) ITEM ALIA CAP. DOMNI HLOTHARII (die beiden letzten Worte hinzugefügt? Gesamte Inskription von TITULUM bis HLOTHARII auch in der Capitulatio fol. 70v). Statuimus ut liberi homines qui tantum proprietatis habent - ut sicut lex habet ita sint (MGH Capit. 1, Nr. 165, S. 329 Z. 25, S. 329 Z. 33 - S. 331 Z. 20); I-XII jeweils mit dem Zusatz cap. versehen. In der Capitulatio fehlt die Kapitelzahl zum letzten Lemma De aldionibus (c. 14).

  • 107v-112r
    I-XXIIII - Konzil von Pavia (a. 850), ohne Einleitung: (wohl z. T. auf Rasur: TITULUM III. ITEM ALIA KAP. DOMNI HLOTHARII DE ORDINIBUS ECLESIASTICIS; bis auf eine orthographische Quisquilie wie in der Capitulatio fol. 71r) Placuit sancta synodo domesticam et interiorem episcopi conuersationem - administrationem iudeo tractare permiserit a christiana communione pellatur (MGH Capit. 2, Nr. 228, S. 116 Z. 37 f., S. 117 Z. 12 - S. 122 Z. 42; MGH Conc. 3, S. 220-229); I-XXI und XXIII sind nachträglich mit dem Vermerk can., XXII (fol. 111v) mit cap. versehen, während (can.) XXI (von einer dritten Hand) mit De Cler. uel mon. vagantibus glossiert wurde. Beim ersten und letzten Kapitel (foll. 108r und 112r) sind am Rand Hakenkreuze nachgetragen (so auch später mehrfach, foll. 114v, 115v, 117r usw.).

  • 112r
    I-VII - Capitulare Olonnense ecclesiasticum alterum (a. 825), mit Inskription, aber ohne Datierungszeile: (nachgetragen? TITULVM IIII [wohl korr. aus VIIII]) ITEM ALIA CAP. DOMNI HLOTHARII IMPERATORIS (gesamte Inskription wie in der Capitulatio fol. 71v). Inuenimus ut baptismalium eclesiarum rectores sint presbiteri - placuit nostrę imperialis prouidentię iudicio reseruari (MGH Capit. 1, Nr. 164, S. 328 Z. 7 f., S. 328 Z. 17 - S. 329 Z. 2); unter II, V und VII später can. geschrieben.

  • 112v-113r
    I-X - Capitulare Olonnense ecclesiasticum primum (a. 825): ITEM ALIA CAPITULA (nachgetragen: DOMNI HLOTHARII; gesamte Inskription wie in der Capitulatio fol. 71v). Placuit nobis ut si pro quibuslibet culpis atque criminibus - eclesię tenendę reuocentur (MGH Capit. 1, Nr. 163, S. 326 Z. 11, S. 326 Z. 21 - S. 327 Z. 31); I, III und IIII sind im nachhinein mit cap., VI, VII, VIIII und X mit can. versehen.

  • 113r-v XI (mit nachgetragenem cap.) - Capitulare Mantuanum secundum, generale (a. 813), c. 8: De decimis ut dentur et dare nolentes secundum quod anno praeterito denuntiatum est a ministris rei puplice exigantur - et decimas soluant et VI sol. contra eclesiam satisfaciant (MGH Capit. 1, Nr. 93, S. 197 Z. 21-38).

    113v
    Mit (auf Rasur nachgetragenem) Hęc KAP. DOM. HLOTHARII IMPERATORIS SUNT CIIII QUĘ NON LEGITUR IN AERE wird nun angezeigt, daß die folgenden 104 Kapitel bis einschließlich des Auszugs aus dem Capitulare Papiense a. 832 (siehe unten fol. 120v) in der Capitulatio oben nicht erfaßt sind. Auch dort heißt es fol. 71v, neben dem Lemma zum römischen Konzil von 826: INANTEA SUNT CAP. DOM. HLOT. CIIII QUĘ HIC NON SUNT SCRIPTI; vgl. Boretius, Capitularien im Langobardenreich, S. 48 Anm. 1; zum Wort aera (= numerus, capitulum, titulus) H. Mordek, Aera, in: DA 25 (1972) S. 216-222.

  • 113v-115r
    I-XLI - Konzil von Rom (a. 853), Kurzfassung in 41 Kapiteln mit Rubriken (MGH Conc. 3, S. 343-346; zur Hs. S. 313). Der Bearbeiter der Hs. weist XXXII, XXXVI-XXXVIII und XLI als cap. aus; ansonsten (foll. 113v, 114r und 114v) erneut der summarische Verweis can. omnes.

  • 115r-v
    I (mit nachgetragenem can.) - III - Capitula de rebus ecclesiasticis (a. 825?), cc. 1, 3 und 4: Placuit nobis ut nullus episcoporum de consecratione aut de dedicatione baptismalium eclesiarum - canonica inuectione a nobis promulgata feriantur (MGH Capit. 1, Nr. 166, S. 332 Z. 1-3, 12-25).

  • 115v-116r
    IIII-V (jeweils mit nachgetragenem cap.) - Concessio generalis (a. 823?), Schluß der Einleitung und cc. 1-4: Volumus hoc beneficium prestare ut cuiuscumque seruus liberam feminam sibi ea consentiente in coniugio copulauerit - si in seruitio nostro fideles inuenti fuerint (MGH Capit. 1, Nr. 159, S. 320 Z. 25 - S. 321 Z. 13); cc. 1-3 der Edition werden hier zu einem Kapitel IIII zusammengefaßt.

  • 116r
    VI (mit nachgetragenem cap.) - Pippini regis capitulare Italicum (a. 806/810), c. 14: Vt ante uicarios nulla criminalis actio definiatur - excepto illis scabinis qui cum iudicibus residere debent (MGH Capit. 1, Nr. 102, S. 210 Z. 33-38); Datierung des Kapitulars nach Manacorda, Ricerche, S. 118 ff.

  • VII-VIII (jeweils mit nachgetragenem cap.) - Hlotharii capitulare Papiense (a. 832), c. 13 in gegenüber dem MGH-Druck veränderter Abfolge: Notarii autem hoc iurare debent quod nullum scriptum falsum faciant - ut nequaquam inde aliquis accipiat. De indiculis uero nihil accipiat nisi tantum pergamenam ubi ipsum indiculum scribere possit (MGH Capit. 2, Nr. 201, S. 62 Z. 16 - 21, 12-16, 30 f.); die vorgezogenen Bestimmungen über die notarii werden als VII, die über den cancellarius als VIII gezählt; Schlußkapitel De indiculis ohne Numerierung, aber wie die Texte zuvor mit einem nachträglichen cap. versehen.

  • 116r-117r
    VIIII-XXIII (jeweils mit nachgetragenem cap. außer bei XVIII) - Memoria Olonnae comitibus data (a. 822/823), cc. 1-16: Si liber homo se ipsum ad seruitium implicat aliquibus causis - ut similis modus seruetur in ceterarum nationum mulieribus (MGH Capit. 1, Nr. 158, S. 318 Z. 28 - S. 319 Z. 25); das Schlußkapitel 16 bleibt zwar unnumeriert, doch ist auch da cap. nachgetragen.

  • 117r-v
    I-VIIII - Constitutio Romana (a. 824), ohne Eidesformel: ITEM ALIA CAP. QUĘ DOMNUS HLOTHARIUS IMPERATOR AD LIMINA BEATI PETRI APOSTOLI TEMPORE EUGENII SUMMI PONTIFICIS INSTITUIT. Constitutum habemus ut omnes qui sub speciali defensione domni apostolici - huic pontifici (MGH Capit. 1, Nr. 161, S. 322 Z. 19-21, S. 323 Z. 11- S. 324 Z. 9); c. 7 hier nachträglich mit cap. markiert. Sonst nur noch in der Sammlung der Hss. Cava dei Tirreni 4 und Vatikan Chig. F. IV. 75 überliefert sowie in späteren Kirchenrechtssammlungen wie der Collectio canonum Deusdedits 1, 318-326 (ed. Wolf von Glanvell, S. 187 ff.), die meisten Kapitel auch im Liber Papiensis.

  • Ohne eigene Kapitelzahl, doch in neuer Zeile:

    117v
    Capitulare Mantuanum secundum, generale (a. 813), c. 7 ohne die letzte, die comites betreffende Bestimmung: De pontibus uero uel reliquis similibus operibus - quousque perficiatur (MGH Capit. 1, Nr. 93, S. 197 Z. 14-20).

  • 117v-118v
    X-XVIII - Capitulare Wormatiense (a. 829), ohne c. 8: De his qui sine consensu episcopi presbiterum in eclesiis suis constituunt - per fideiussores ad palatium uenire compellatur (MGH Capit. 2, Nr. 191, S. 12 Z. 17 - S. 13 Z. 26, S. 13 Z. 30 - S. 14 Z. 13).

  • 118v-119v
    XVIIII-XXX - Capitulare missorum (a. 829), cc. 2-12 und 15: Vt missi nostri ubicumque malos scabinos inuenerint eiciant et totius populi consensum in loco eorum bonos eligant - fredum nostrum persoluat et ministerium amittat (MGH Capit. 2, Nr. 192, S. 15 Z. 1 - S. 16 Z. 25, S. 17 Z. 5-9); cc. 2-10 (XVIIII-XXVII) später mit dem Zusatz cap. versehen.

  • 119v-120r
    XXXI-XXXIIII (jeweils mit nachgetragenem cap.) - Capitulare pro lege habendum Wormatiense (a. 829), cc. 2 und 4-6: Quicumque propter cupiditatem rerum patrem aut matrem aut fratrem aut sororem - propter hoc ad testimonium recipiantur quia proprium habent (MGH Capit. 2, Nr. 193, S. 18 Z. 25-28, S. 19 Z. 3-35).

  • 120r-v
    XXXV-XXXVIII - Hlotharii capitulare Papiense (a. 832), cc. 3, 11, 12 und 14: Statuimus de presbiteris et diaconibus eclesiastico honore priuatis - Karoli continetur (MGH Capit. 2, Nr. 201, S. 60 Z. 23-33, S. 61 Z. 38 - S. 62 Z. 11, S. 62 Z. 22-27); mit nachträglichem can. zu XXXV, jeweils cap. zu XXXVI-XXXVIII.

  • Mit HIC FINIT CIIII CAP. DOM. LOTHARII QUĘ NON SUNT IN AERE (wohl auf Rasur) ist das Ende der oben fol. 113v inskribierten 104 Kapitel angezeigt, zu denen allerdings noch das folgende gehört:

    120v
    XXXVIIII (mit nachgetragenem cap.) - Memoria Olonnae comitibus data (a. 822/823), c. 18: Quicumque liber homo cum comite suo aut ministris eius ad patriam defensandam ire neglexerit - unusquisque secundum legem suam emendet (MGH Capit. 1, Nr. 158, S. 319 Z. 29 - S. 320 Z. 4).

  • Es folgt ein Block römischer Kanones Eugens II.:

    120v- 123v
    IIII-XI - Römisches Konzil unter Eugen II. (a. 826), Capitula admonitionis ab Eugenio II. proposita, nur hier überliefert (MGH Conc. 2, 2, S. 554 Z. 5 - S. 558 Z. 40); Inskription auf Rasur: INCIP. CAP. ADMONITIONIS EUGENII PAPĘ CONSILIO ET SUBSCRIPTIONE EPISCOPORUM FACTA (wie in der Capitulatio fol. 71v). Die Zählung setzt erst fol. 121v ein; VIII-XI jeweils mit nachgetragenem cap.

  • 123v-128v
    I-XXXVIII - Römisches Konzil unter Eugen II. (a. 826), Teilnehmerliste und Kanones (MGH Capit. 1, Nr. 180, S. 370 Z. 29 - S. 377 Z. 7; MGH Conc. 2, 2, S. 560 Z. 21 - S. 583 Z. 4); Inskription am Rand (fol. 124v): ITEM CAP. PREDICTI PONTIFICIS DE MINISTRIS ET ORDINIBUS ECLESIASTICIS (wie in der Capitulatio fol. 72r). Die Zählung springt von XVIII (c. 18) zu XX (c. 19), wobei die Abweichung durch ein zweimaliges XXVIII (für cc. 27 und 28) wieder ausgeglichen wird; cc. 18 (XVIII), 20 (XXI) und 23 (XXIIII) sind später eigens als can. ausgewiesen (ansonsten summarisch auch am oberen und unteren Rand fol. 127r).
    Ludwig II. beschließt die Kapitulariensammlung, soweit von der Capitulatio foll. 64r-73r erfaßt:

  • 128v-130v
    I-XVII - Capitula episcoporum Papiae edita (a. 845/ 850): INCIP. KAP. DOMNI HLUDOUUICI IMPERATORIS FILII HLOTHARII IMPERATORIS (wie in der Capitulatio fol. 72v). Domino glorioso regi hludouuico pax et uita salus et uictoria ministretur a deo et domino nostro iesu christo. Nos quidem in dei nomine - subire cogantur (MGH Capit. 2, Nr. 210, S. 80 Z. 29, S. 80 Z. 35 - S. 83 Z. 32; MGH Conc. 3, S. 210-215, zur Hs. S. 208); vollständig nur noch in Cod. Gotha Memb. I 84 überliefert. Die Zählung beginnt hier schon neben der Grußformel.

  • 130v
    I-III - Hludowici II capitulare (a. 850), nur hier überliefert: (am linken Seitenrand nachgetragen: ITEM INSTITUTIO DOM. HLUDOUUICI IMPERATORIS; wie in der Capitulatio fol. 72v) Volumus ut unusquisque pro temporis consistentia et ministerii sui congruentia - et ne transeuntes grauent commonendi sunt (MGH Capit. 2, Nr. 211, S. 83 Z. 41, S. 84 Z. 3-16); abweichend vom Text gliedert die Capitulatio fol. 72r den Stoff in sechs Kapitel.

  • 130v-131v
    I - <III> (jeweils mit nachgetragenem cap.) - Hludowici II capitula Papiensia in legem data (a. 855), mit dem nur hier überlieferten Vorwort: In nomine sanctę et indiuiduę trinitatis hludouuicus gratia dei imperator augustus - XIII kl. aug. sub indic. III. ITEM STATUTA DOM. HLUDOUICI PRO LEGE POSITA (Inskription wie in der Capitulatio fol. 72v). Si quis aliquem de aliquo mallauerit negotio - tacitus de seruitio illius permaneat (MGH Capit. 2, Nr. 214, S. 88 Z. 30-39 und 26 f., S. 89 Z. 1-39); c. 3 ohne Kapitelzahl (mittelgroßer Anfangsbuchstabe S), ebensowenig der Abschnitt Et sunt aliqui (S. 89 Z. 28; mit Kapitelzahl in der einzigen weiteren Überlieferung Cod. Paris Lat. 4613), dessen größere Initiale E allerdings einen Kapitelanfang signalisiert (darunter, wie auch sonst oft, cap.). Die Capitulatio fol. 73r zählt cc. 1-3 als II-IIII (fol. 72v I de prelocutione: Einleitung S. 88).

  • 131v
    IIII - Capitula singillatim tradita Hlothario uel Hludowico II adscripta, c. 2, nur hier überliefert: Preuidimus de iudeis ut nullus infra regnum italicum ultra kl. octobris maneat - cum omni sua ad nostram deducatur praesentiam (MGH Capit. 2, Nr. 219, S. 97 Z. 18-22); Zählung der Capitulatio fol. 73r: V.

  • 131v-132v
    I-XIII - Hlotharii capitulare missorum (a. 832): ITEM ALIA CAPITULA (wie in der Capitulatio fol. 73r). Vt inquirant de singulis monasteriis uel senedochiis - emendent aut nobis quod inuenerint renuntient (MGH Capit. 2, Nr. 202, S. 63 Z. 11, S. 63 Z. 23 - S. 65 Z. 7); c. 5 (V) nachträglich mit cap. markiert; die Zählung springt von VIII (c. 8) auf X (c. 9), was durch die doppelte Numerierung XII für cc. 11 und 12 wieder ausgeglichen wird. Tradiert wird ein Teil des Kapitulars sonst nur noch von Cod. Vatikan Reg. Lat. 263. Die Lemmazeile FINITA SUNT CAP. QUAE RETRO IN NUMERO SUNT SCRIPTA beendet die von der Capitulatio foll. 64r-73r angezeigten Texte.

  • 132v-134v
    I-XXV - Capitula Bischof Heitos von Basel (MGH Capitula episcoporum 1, S. 210 Z. 7 - S. 219 Z. 9; zur Hs. S. 208).

  • Nach der Inskription ITEM CAPITULA LEGIS SALICAE (fol. 134v unten; die Lex Salica beginnt 136v) folgt foll. 135r-136v ein Kapitularienexzerpt in 24 Kapiteln, das „der Verfertiger des Blankenburger codex, nach Abschrift des ihm vorliegenden Originals, aus einer andern Quelle ergänzte“ (Boretius, Capitularien im Langobardenreich, S. 191), von Pertz wohl unzutreffend als Hludowici II. imperatoris capitula excerpta herausgegeben (MGH LL 1, S. 442-444):

    135r
    I-V - Admonitio generalis (a. 789), cc. 31, 46 (jeweils ohne Item in eodem) und 82 (ab Item predicandum est): Vt loca quod semel dedicata sunt - gloriam domino deo nostro (MGH Capit. 1, Nr. 22, S. 56 Z. 11 f., S. 57 Z. 3 f., S. 61 Z. 32 - S. 62 Z. 14; c. 82 weder von Pertz noch von Boretius identifiziert, der es für „kaum glaublich“ hielt, „daß ein König oder Kaiser solche Dinge ... in einem Gesetz sollte publiciert haben“ [Capitularien im Langobardenreich, S. 192]); Zählung von c. 82: III (Item predicandum est ...), IIII (Item diligendum est ...) und V (Item cum magna diligentia ...);

  • 135r-v
    VI-VIII - Duplex capitulare missorum (a. 789?), cc. 20 (ohne Beginn), 26 und 27: Vt [ut] nullus in psalterio uel in euangelium - et nobis renuntiare (MGH Capit. 1, Nr. 23, S. 64 Z. 1 f., 11-16);

  • 135v
    VIIII - Pippini Italiae regis capitulare (a. 790), c. 6: De monasteriis et senedochiis - domni regis habeat (MGH Capit. 1, Nr. 95, S. 201 Z. 13-15).

  • X - Capitulare Italicum (a. 801), c. 6: De aldionibus. aldiones publicum pertinentes - in francia (MGH Capit. 1, Nr. 98, S. 205 Z. 33-35);

  • 135v-136r
    XI-XVI - Capitulare legi Ribuariae additum (a. 803), ohne c. 5: Item de lege ribuariense. Si ingenuus ingenuam ictu percusserit - sine damno restituat (MGH Capit. 1, Nr. 41, S. 117 Z. 11, 23-32, S. 118 Z. 3-26);

  • 136r
    XVII - Iudicatum regium: De homine qui comprehenditseruum - et bannum nr. ad omnia (MGH Capit. 1, Nr. 129, S. 257 Z. 6-11).

  • XVIII - Capitulare missorum in Theodonis villa datum primum, mere ecclesiasticum (a. 805), c. 15: Vt laici non sit (!) prepositi monachorum - sint laici (MGH Capit. 1, Nr. 43, S. 122 Z. 15 f.).

  • XVIIII-XX - Capitulare missorum in Theodonis villa datum secundum, generale (a. 805), cc. 4 und 6: De hoc ut si fames euenerit - et bruniam perdat (MGH Capit. 1, Nr. 44, S. 122 Z. 34 - S. 123 Z. 3, S. 123 Z. 9-12).

  • XXI - Pippini Italiae regis capitulare Papiense (a. 787), c. 11: Stetit nobis ut missos nostros - (nach Rasur) uiuere possit (MGH Capit. 1, Nr. 94, S. 199 Z. 37-41);

  • 136r-v
    XXII (dazu cap. nachgetragen) - XXIIII - Capitulare Papiense pro lege tenendum (a. 856), cc. 2, 5 und 6: De feminis quę defunctis uiris - idoneam faciat (MGH Capit. 2, Nr. 215, S. 90 Z. 29-34, S. 91 Z. 9-15). Die allein bekannte vollständige St. Galler Überlieferung des Kapitulars, die Heinrich Canisius seinem Druck zugrunde legte (Antiquae Lectionis Tomus V, 2 [Ingolstadt 1604] S. 685 f.), ist verschollen; ohne c. 6 ist es in Cod. Paris Lat. 4613 erhalten, nur c. 6 bewahrt Cod. Salzburg a. IX. 32.

  • 136v-150r
    Lex Salica (Karolina emendata), Titelverzeichnis und Text (MGH LL nat. Germ. 4, 1, S. 5-234; Sigle K 58; zur Hs. S. XXIII).

  • 150r-168r
    Lex Burgundionum (Klasse B) (MGH LL nat. Germ. 2, 1, S. 30-116; Sigle B 10; zur Hs. S. 17).

  • 168r-176v
    Lex Ribuaria (Klasse A), Titelverzeichnis und Text (MGH LL nat. Germ. 3, 2, S. 52-134; Sigle A 9; zur Hs. S. 35).

  • 176v-187v
    Lex Alamannorum (Klasse B), Titelverzeichnis und Text (MGH LL nat. Germ. 5, 1, S. 54-156; Sigle B 28; zur Hs. S. 17).

  • 187v-207r
    Lex Baiuvariorum (Klasse E), Prolog, Titelverzeichnis und Text (MGH LL nat. Germ. 5, 2, S. 197-473; Sigle Ag [= E 2 in der Edition Merkels]; zur Hs. S. 183 f.).

  • 207r
    (Nachtrag von anderer Hand) Capitula de Iudaeis, c. 5: Iuramentum Iudeorum. Adiuro te per deum uiuum et uerum - de ha<c> causa culpabilis non sum (MGH Capit. 1, Nr. 131, S. 259 Z. 5-11).

  • (Nachträge 11. und 12. Jh.):

    207v
    Kopie einer Urkunde: Bischof Bruno von Augsburg (1006-1029) schenkt a. 1029 das Gut Straubing über seinen Verwandten Udalschalk von Elsendorf der Augsburger Domkirche (Volkert, Regesten, Nr. 261 und 263, S. 149 ff., mit Nachtrag S. 345).

  • 208r
    Augsburger Reliquienverzeichnis (ed. A. Schröder, Die Schatz- und Heiltumsverzeichnisse der Augsburger Domkirche, in: Archiv für die Geschichte des Hochstifts Augsburg 4, 5. und 6. Lief. [1915] S. 498; zur Hs. ebd. S. 496 f. und Volkert, Regesten, Nr. 312, S. 186, mit Nachtrag S. 352); dazu in neuer Zeile rechts: probatum. Aufteilung der (Gerichts-)Gebühren zwischen Augsburger Vogt und Kanonikern; Bekenntnis und Versprechen des Vogts Friedrich wegen der Güter, die er von den Augsburger Kanonikern usurpiert hatte; Güter der Kanoniker, die von anderen entfremdet wurden (Einzelheiten bei Volkert, Regesten, Nachtrag zu Nr. 383, S. 358 f.).

Bibliography
Project-specific references:


Transcription

Editorial Preface to the Transcription

Transkriptionsvorlage: Die Transkription wurde erstellt nach einem hochauflösenden Farbdigitalisat, das die HAB Wolfenbüttel online zur Verfügung stellt. Unklare Stellen wurden im September 2015 sowie im September 2017 am Original überprüft.

Zur Handschrift

Für die angenommene oberitalienische Herkunft der Handschrift findet sich ein weiteres Indiz auf fol. 70v, Z. 27. Hier formuliert der Schreiber der Capitulatio eine eigene Rubrik zu BK 165 c. 4. Doch während der Kapiteltext auf fol. 107r ganz regulär in nostris et romanie finibus bietet, präzisiert der Schreiber dies in der Rubrik zu in italię et romanię finibus, identifizierte also spontan Italia als herrschaftlichen Kernraum Lothars I., was vor allem einem selbst unter Lothars Sohn Ludwig II. im regnum Italiae tätigen Schreiber zuzutrauen ist.

Schreiber

Zu foll. 69r-71v, 92r-95r, 97r-107v, 112r-113v, 115r-120v, 131v-132v: Der gesamte Haupttext nur von einer, sehr sauberen und gleichmäßigen Hand (Hand A). Korrekturen finden sich sehr selten. Allerdings boten zum einen offenbar bereits manche Vorlagen einen sinnentstellenden Text (evtl. kombininert mit schlechter Lesbarkeit, z.B. fol. 94r mit illius statt wie in der alten Edition in ius), zum anderen verstand der Schreiber entweder nicht, was er kopierte, oder er ignorierte selbst offensichtlichste Fehler (et permiserit statt esse permiserit; seculariter statt singulariter).

Besonders in der Capitulatio neigt der Schreiber dazu, bei Zahlen mit der Zeichenfolge IIII nicht alle Zeichen auf der Linie zu schreiben, sondern zwei, seltener auch nur eines der I jeweils über und unter der Zeile anzuordnen, so dass sich eine Art Raute aus vier I ergibt, z.B. fol. 71r oder fol. 120v.

Sowohl in den Capitulationes wie in den Rubriken im Haupttext mehrfach Korrekturen einer anderen Hand, die eine dunklere bzw. stark nachgedunkelte Tinte verwendet.

Buchstabenformen

Zu foll. 69r-71v, 92r-95r, 97r-107v, 112r-113v, 115r-120v, 130v-132v: Der Bogen des geraden d wird oben durch einen geraden, waagerechten Strich abgeschlossen, der den Schaft schneidet und etwas nach rechts herausragt. Doppelstöckiges und offenes a werden parallel verwendet, ebenso gerades und unziales d. Mehrfach bei e ein sehr kleiner, enger Bogen, weshalb der Schreiber gelegentlich einen zusätzlichen Bogen zur Verdeutlichung ergänzte, z.B. fol. 96v, Z. 2 (pro amore et) oder fol. 98r, vorletzte Zeile (ne de mansis).

Abkürzungen

Zu foll. 69r-71v, 92r-95r, 97r-107v, 112r-113v, 115r-120v, 130v-132v: Verwendung einer ungewöhnlichen us-Kürzung in Gestalt einer gespiegelten et-Ligatur (z.B. fol. 92v Z. 4). Daneben auch eine us-Kürzung, z.B. fol. 92v Z. 11 ei(us), die den gleichen einfachen Kürzungsstrich verwendet (gerader, nach rechts aufsteigender Strich), der sonst für einfache m/n-Kürzungen sowie weitere Standardkürzungen (epi, nrm, pbrm, ecliis) benutzt wird.

Gliederungsmerkmale

Der erste große Kapitularienblock der Handschrift auf foll. 64r-132v ist im Wesentlichen nach den karolingischen Herrschern von Karl dem Großen bis Ludwig II. strukturiert. Eingestreut finden sich jedoch auch Listen von Kanones bzw. Konzilsakten (BK 112, Konzile von Pavia a. 850, Rom a. 826, Rom a. 853). Erschlossen wird der Block durch eine umfangreiche Capitulatio (foll. 64r-73r), die lediglich den Bereich von foll. 113v-120v nicht erfasst. Die Ordnung dieser Materialfülle bereitete offenkundig Probleme, wie eine noch während der Abfassung der Capitulatio vorgenommene Revision der Kapitelzählung durch eine andere Hand (nur in der Capitulatio, im folgenden Textblock ist bereits die revidierte Kapitelzählung von Beginn an eingetragen) sowie zahlreiche vorgenommene Änderungen bei Zwischenüberschriften (in Capitulatio wie Textblock) belegen. Die in der Capitulatio aufgeführten Rubriken sind im Textblock in der Regel nicht wiederholt.

Untergliedert ist der Kapitularienblock zunächst in vier Abschnitte für Karl den Großen (I), Ludwig den Frommen (II und III) sowie Lothar I. und Ludwig II. (IV). Innerhalb dieser Abschnitte findet sich eine weitere Gliederung in Tituli. Dabei enthält der Abschnitt Karls des Großen 9 Tituli, von denen der erste allerdings nicht eigens so überschrieben wurde, so dass der Begriff explizit zuerst auf fol. 65r mit Titulum II begegnet. Die beiden Abschnitte Ludwigs des Frommen enthalten jeweils 3 bzw. 1, der Abschnitt Lothars und seines Sohnes 4 Tituli. Bei letzterem ist in den abschließenden vierten Titulus ein Textkonvolut von Konzilsakten und Kapitularien Lothars wie auch Ludwigs des Frommen eingeschoben. Dieses in der Capitulatio nur erwähnte, nicht aber ausgeführte Konvolut wird als Liste von 104 Kapiteln Lothars deklariert, obwohl weder die Anzahl der Kapitel noch die exklusive Zuweisung an Lothar ganz korrekt ist (fol. 71v: Inantea sunt cap(itula) dom(ni) Hlot(harii) CIIII quę hic non sunt scripti). Warum die Rubriken dieses Konvoluts nicht in die Capitulatio eingetragen wurden, lässt sich nicht mit Sicherheit bestimmen. Möglicherweise handelt es sich um eine separate Materialsammlung, die dem Redaktor erst nach Abschluss der Arbeit an der Capitulatio zugänglich wurde. Darauf könnte hindeuten, dass, im Gegensatz zu den meisten anderen vorher gebotenen Kapitularien Ludwigs des Frommen und Lothars, die hier gebotenen Stücke überwiegend nur auszugsweise enthalten sind. Ebenfalls ungeklärt ist, warum der vierte und letzte der Ludwig dem Frommen zugewiesenen Tituli nicht als IIII sondern als I gezählt ist, d.h. so, als würde mit ihm der Abschnitt eines neuen Herrschers beginnen.

Die meisten Tituli entsprechen jeweils einer ab I durchgezählten Kapitelliste, wobei deren Kapitel aber keineswegs immer nur aus einem einzigen Kapitular stammen. Gelegentlich umfassen Tituli jedoch auch zwei oder mehr separat gezählte Kapitellisten (so bei II.2, III.1 und IV.4). Auch das nachgetragene Konvolut enthält 3 getrennte Listen mit 41, 23 und 39 gezählten Rubriken.

Kapitelanfänge sind meist durch eine alternierend in roter bzw. in Texttinte gestaltete Initiale sowie die durchgängig in roter Tinte gehaltene Kapitelzählung hervorgehoben. Ursprünglich sollte die Zählung offenbar durch den ganzen Kapitularienblock, über alle Einschnitte und Tituli hinaus, fortlaufend erfolgen. Doch wurde dies mitten in der Capitulatio zum sechsten Titulus des ersten Abschnitts mit Ende von fol. 67r aufgegeben. Die bis dahin bereits eingetragenen Kapitelnummern der Tituli 2-6 wurden anschließend von anderer Hand in dunklerer Tinte so korrigiert, dass jeder der betroffenen Tituli nunmehr eine jeweils mit I neu einsetzende Kapitelliste bildet. Teile der alten Kapitelzählung sind trotz Rasur noch sichtbar, gelegentlich wurden auch einzelne Zahlzeichen (erkennbar an ihrer roten Tinte) stehen gelassen und für die neue Zählung wieder verwendet. Im Textblock finden sich keine Spuren einer Korrektur der Zählung, was bestätigt, dass mit dem Text erst begonnen wurde, als die Capitulatio bereits abgeschlossen oder jedenfalls weit gediehen war.

Diese Revision der Zählung in der Capitulatio steht offenbar in keinem direkten Zusammenhang mit den sowohl in Capitulatio wie Textblock stellenweise vorgenommenen Korrekturen der Tituli-Rubriken. Denn gerade bei den ersten 6 Tituli ist deren Nummerierung (vorhanden nur für die Nr. 2-6, als II-VI) in der Capitulatio durchgehend in roter, d.h. der ursprünglich für Zählungen verwendeten Tinte gehalten, im Gegensatz zur fast schwarzen Tinte der korrigierten Zählung der im jeweiligen Titulus enthaltenen Kapitelrubriken. Umgekehrt wurde im Textblock ausnahmslos jede Titulus-Nummer in dunklerer Tinte korrigiert, während die bereits der korrigierten Zählung in der Capitulatio folgende Kapitelzählung innerhalb der betreffenden Tituli aber jeweils unkorrigiert in roter Tinte steht.

Zu foll. 69r und 92r-96r (Capitulatio und Text von BK 139, 138, 140, 156): Diese Kapitularien bilden den zweiten Titulus des ersten Ludwig dem Frommen zugeordneten Abschnitts. BK 139 eröffnet den Titulus als eigene Liste (gezählt als I-XXI, in der Capitulatio irrig als I-XX, da die Rubrik zu c. 1 als Überschrift für das ganze Kapitular missverstanden wurde). Als zweite Liste (I-XI) folgt BK 140, bei dem wie öfters eine Variante von BK 138 c. 6 als erstes Kapitel vorangestellt ist, während die 3 Kapitel von BK 156 angehängt sind. Die Zählung dieser zweiten Liste wurde an mehreren Stellen erkennbar revidiert. Zwar ist die vorherige Zählung nicht eindeutig zu rekonstruieren, doch hat es den Anschein, dass die Zählung der zweiten Liste ursprünglich jene der ersten fortsetzte, d.h. von XXI bis XXXII durchlief.

Zu foll. 69r-v und 96r-97v (Capitulatio und Text von BK 178, 143): Diese Kapitularien bilden den dritten Titulus des ersten Ludwig dem Frommen zugeordneten Abschnitts. In der Capitulatio als eine einzige Liste (I-XIII; BK 143 c. 2 ist dort irrig übersprungen, im Text selbst aber vorhanden) rubriziert, finden sich im Text BK 178 c. 1-6 als I-VI, sodann irrig c. 7 erneut als VI, c. 8 als VII und c. 9 ohne Zählung (wohl vergessen). Die 5 Kapitel von BK 143 schließen dann regelmäßig als X-XIIII an. Die für BK 178 c. 8 intendierte Rubrik der Capitulatio (dort korrekt als VIII gezählt) ist so frei formuliert, dass ein inhaltlicher Bezug kaum auszumachen ist.

Zu foll. 69v-70v und 97v-106r (Capitulatio und Text von BK 150, 138, 179, 174): Diese Kapitularien bilden den ersten und einzigen Titulus des zweiten Ludwig dem Frommen zugeordneten Abschnitts. Capitulatio wie Text bieten jedes Stück als eigene Liste, wobei die Kapiteleinteilung für BK 150 stark von derjenigen der Edition abweicht (I-XX statt 1-26). Im Textblock von BK 179 ist irrig der Prolog als erstes Kapitel gezählt sowie die Kapitelnummer VIII doppelt verwendet, so dass c. 1-7 = II-VIII und c. 8-15 = VIII(bis)-XV entsprechen. Für BK 174 fehlt in der Capitulatio eine Rubrik für das letzte Kapitel (I-V statt I-VI).

Zu foll. 70v und 106r-v (Capitulatio und Text von BK 157, 160): Diese Kapitularien bilden den ersten Titulus des Lothar zugeordneten Abschnitts, hier als eine einzige Liste (I-VIII; in der Capitulatio steht irrig auch beim vorletzten Kapitel die Nummer VIII).

Zu foll. 70v-71r und 106v-107v (Capitulatio und Text von BK 165): Das Kapitular bildet den zweiten Titulus des Lothar zugeordneten Abschnitts, hier als eine einzige Liste (I-XIIII; in der Capitulatio wurde vergessen, vor der letzten Rubrik die Kapitelnummer einzutragen, so dass die Nummerierung dort bereits mit XIII endet).

Zu foll. 71v und 112r-113v (Capitulatio und Text von BK 164, 163, 93): Diese Kapitularien bilden den Anfang des vierten Titulus des Lothar zugeordneten Abschnitts. BK 164 und 163 erscheinen als zwei separate Listen (I-VII, I-XI), wobei BK 93 c. 8 als letztes Kapitel an BK 163 angehängt ist, wohl als Reaktion auf den Verweis in BK 163 c. 9 auf ein älteres Kapitel zur gleichen Thematik.

Zu foll. 73r und 113v-120v (summarischer Verweis in der Capitulatio und Text der Konzilsakten von Rom a. 853 sowie von BK 166, 159, 102, 201, 158, 161, 93, 191, 192, 193, 201, 158): In der Capitulatio ist lediglich erwähnt, dass die Rubriken dieses in den vierten Abschnitt eingeschobenen und nicht als Titulus überschriebenen Konvoluts dort nicht aufgenommen sind. Im Textblock gliedert sich das Material in drei Listen (I-XLI, I-XXIII, I-XXXVIIII), von denen die erste die Konzilsakten enthält. Die zweite Liste bietet BK 166 (ohne c. 2), BK 159 (wobei der Prolog und c. 1-3 als ein einziges Kapitel behandelt sind), BK 102 (nur c. 14), BK 201 (nur c. 13, in zwei Kapitel aufgespalten) sowie BK 158 (ohne c. 17-18; bei c. 16 wurde vergessen die Kapitelzahl [XXIIII] einzutragen). Die dritte Liste beginnt mit der Rubrik von BK 161, gefolgt von dessen Text, aber ohne die Eidformel. Daran schließen sich fortlaufend nummeriert an: BK 93 c. 7, BK 191 (ohne c. 8), BK 192 (ohne c. 1, 13, 14), BK 193 (ohne c. 1, 3, 7, 8), BK 201 (nur c. 3, 11, 12, 14) und BK 158 (nur c. 18). Anders als bei den meisten regulären Tituli ist in der dritten Liste die Kapitelzählung an manchen Stellen korrigiert worden, so durchgängig auf foll. 119v-120r. Dort scheint der Rubrikator aus ungeklärten Gründen nach dem Seitenwechsel die Zählung mit XX statt mit XXVIII fortgesetzt und diesen Fehler konsequent bis zum Ende von fol. 120r durchgehalten zu haben. Auch dies ist ein Indiz für die Sonderstellung des Konvoluts innerhalb des Kapitularienblocks.

Zu foll. 72v-73r und 130v-132v (Capitulatio und Text von BK 211, 214, 219, 202): Diese Kapitularien bilden innerhalb des vierten Titulus des Lothar und Ludwig II. zugeordneten Abschnitts die letzten drei der insgesamt acht Listen dieses Titulus. Die sechste dieser Listen besteht aus den drei Kapiteln von BK 211. Im Textblock sind diese zwar wie in der BK-Edition als I-III gruppiert, in der Capitulatio erscheinen sie aber in sechs Einträge aufgeteilt, wobei I-III c. 1 entsprechen, IIII-V c. 2 und VI schließlich c. 3. Die siebte Liste besteht aus dem Prolog und den drei Kapiteln von BK 214 sowie c. 2 von BK 219. In der Capitulatio wird der Prolog von BK 214 als erstes Kapitel (I) gezählt und mit der Rubrik De prelocutione versehen. Entsprechend verschiebt sich die weitere Zählung, so dass c. 1 als II erscheint. Kapitel 2 ist in zwei Einträge aufgeteilt (III-IIII), c. 3 bleibt ohne eigene Zählung oder Rubrik und BK 219 c. 2 ist als V angeschlossen. Im Textblock ist diese Liste allerdings durcheinander geraten. Nach einer Leerzeile, die wohl für die Listenrubrik gedacht war, beginnt direkt und ungezählt der Prolog von BK 214. Erst an dessen Ende ist auf dem Rest der letzten Zeile und bis auf den rechten Rand ausgreifend die Listenrubrik nachgetragen (in dunklerer Tinte vom Schreiber oder vom Rubrikator). Danach setzt die farbige Kapitelzählung ein, beginnend mit I für BK 214 c. 1. Passend zur Capitulatio bildet der Anfang von c. 2 ein eigenes Kapitel (II), während der Schlusssatz dieses Kapitels, durch Einrückung und eine farbige Initiale abgesetzt, mit c. 3 zusammen gezogen ist; allerdings setzte der Rubrikator hier zwar eine farbige Initiale zu Beginn, vergaß aber die Kapitelzählung. Doch ist das den Abschluss der Liste bildende c. 2 von BK 219 konsequent als IIII gezählt. Die achte und letzte Liste (I-XIII) besteht aus den 14 (!) Kapiteln von BK 202, die aber sowohl in der Capitulatio, wie im Textblock, wie sogar in der BK-Edition aufgrund unterschiedlicher Fehler jeweils nur als 13 Kapitel gezählt sind. In der Capitulatio ist irrig zu zwei im Textblock getrennten Kapiteln (BK 202 c. 10-11) eine zweiteilige Rubrik unter einer gemeinsamen Kapitelnummer (XI) eingetragen. Im Textblock wiederum übersah der Rubrikator eine zu ergänzende Initiale und setzte dort entsprechend auch keine neue Kapitelzahl, so dass Kapitel VI faktisch zwei Kapitel enthält; die BK-Edition übersah diesen Fehler, weshalb BK 202 c. 6 zwei in der Handschrift getrennten Kapiteln entspricht. Weitere Störungen bei der Zählung im Textblock entstanden, als der Rubrikator von VIII (für BK 202 c. 8) direkt zu X (= c. 9) sprang, nur um kurz darauf sowohl c. 11 wie c. 12 jeweils als XII zu zählen.

Zu 134v-136v (Text von BK 215): Zwischen der Rubrik ITEM CAPITULA LEGIS SALICAE (Ende fol. 134v) und dem Anfang der Lex Salica auf fol. 136v ist eine Liste mit 24 Kapiteln eingeschoben, die nahezu komplett aus Exzerpten von Kapitularien Karls des Großen und Pippins von Italien besteht. Lediglich die letzten drei Kapitel (XXII-XXIIII) sind aus dem deutlich späteren BK 215 von Ludwig II. entnommen. Die Liste ist nicht mehr Teil der vorangegangenen großen Kapitulariensammlung und entsprechend auch nicht in deren Capitulatio erfasst. Ihre einzelnen Kapitel sind gleichmäßig in roter Tinte durchnummeriert, die Kapitelanfänge durch eine alternierend in roter bzw. in Texttinte gestaltete Initiale hervorgehoben.

Benutzungsspuren

Zu foll. 104v-136r: Von deutlich späterer Hand ist bei diversen Kapiteln mit schwarzer Tinte jeweils cap oder can am Rand vermerkt. Es handelt sich mutmaßlich nicht um Ergänzungen zur Kapitelnummer, sondern um ein Mittel zur Hervorhebung (für eine Abschrift?) und inhaltlichen Kategorisierung der Kapitel.

Die beschriebene Art von Markierung setzt erstmals auf dem linken oberen Seitenrand von fol. 104v mit can(ones) om(ne)s ein (so erneut auf fol. 113v-114r). Ab fol. 105v sind dann einzelne Kapitel als can, ab fol. 106r auch als cap markiert. Ergänzt wird diese Markierungsweise einzelner Kapitel durch Swastiken, die meist paarweise am oberen und unteren Seitenrand angebracht sind und mutmaßlich den gesamten so eingegrenzten Seitenabschnitt mit allen Kapiteln markieren sollten. Im weiteren Verlauf der Handschrift werden solche Markierungen immer seltener eingesetzt, nach fol. 131v nur noch auf fol. 136r, d.h. nahe dem Ende des Kapitularienteils der Handschrift (Übergang ab fol. 136v zu verschiedenen Leges). Welchen Zweck die Markierung hatte, ist nicht genau festzustellen.

Möglicherweise von gleicher Hand auch zwei Marginalnotizen auf fol. 106r, Statvta do(mni) clotharii Imp(e)ratoris primi und cap. clotharii i(m)p(er)ator(i)s sowie eine weitere Notiz auf fol. 73r zu Beginn des Kapitularienblocks: c(on)stituc(i)o(n)es d(o)m(n)i Caroli I(m)p(e)ratoris.

Auf fol. 112r bzw. fol. 119r finden sich auf dem rechten Rand, neben c. VII bzw. knapp unter c. XXV, sehr blasse Spuren einer neuzeitlichen Notiz mit Blei; ähnliche, gleichfalls kaum lesbare Spuren auf dem linken Rand von fol. 119v, jeweils auf Höhe von c. XXX, XXXI und evtl. XXXII. Soweit zu erkennen, handelt es sich um Verweise auf verschiedene Editionen der drei Wormser Kapitularien von 829 (BK 191-193). Die Notiz bei c. XXX (= BK 192 c. 15) scheint z.B. zu lauten 829 II.15

Sonstiges

An manchen Stellen ist die Tinte punktuell bereits stark verblasst oder abgeblättert, besonders fol. 92r, fol. 95v und fol. 106r (untere Seitenhälfte), fol. 115v (letzte 10 Zeilen), fol. 117v (letzter Absatz), fol. 118r (Z. 10-15 und letzte neun Zeilen), fol. 119v (mittlerer Seitenbereich), fol. 120r (Z. 17-18 und letzte drei Zeilen).

[fol. 69r] [4]
TITULUM · II · ITEM HLUDOUUICI IMPERATORIS DE HONORE ECLESIARUM ·  
I · De iniuriis sacerdotum in eclesiis factis ˙  
II De uiduis et pupillis et pauperibus ˙  
III · De raptu uiduarum ·  
IIII De homine publicam poenitentiam agente ·  
V Ut omnis homo liber potestatem habeat ubicumque uoluerit res suas dare pro salute animę suę ·  
VI De homicidiis prohibendis ˙  
VII Quid in compositione uuidrigildi dare non debeat ·  
VIII · De raptu alienarum sponsarum ·  
VIIII De falsis testibus conuincendis ˙  
X De proprio annum integrum in bannum misso ˙  
XI · De mannire ˙  
XII De faida pacificanda pro homicidio commisso ˙  
XIII De sacramentis iurandis ˙  
XIIII · De eo qui de furto accusatus fuerit ˙  
XV De despectu litterarum dominicarum ˙  
XVI De iniustis teloneis et consuetudinibus ˙  
XVII De his qui bonos denarios accipere nolunt ˙  
XVIII De adulteratoribus monete ˙  
XVIIII De proprio dominico sine iussu illius reddito ˙  
XX De pueris inuitis a parentibus tonsis aut puellis uelatis ˙  
ITEM ALIA CAPITULA DOMNI IMPERATORIS HLUDOUUICI ˙  
I De seruis ad sacrum ordinem non promouendis ˙  
II De mancipiis fugitiuis sine pretio reddendis ˙  
III De terra tributalia  
IIII De beneficiis destructis ·  
V De terra censali ·  
VI De nonis et decimis persoluendis et de restauratione eclesiarum ·  
VII De mancipiis fugientibus in uillas dominicas ˙  
VIII De forestibus nouiter institutis ˙  
VIIII De sponsa alterius ipsa nolente rapta ˙  
X De conuincenda ingenuitate cum pręcinctis ˙  
XI · De omni controuersia coram centenario definienda ·  
TITILUM [!] · III · ITEM DOMNI HLUDOUUICI IMPERATORIS ˙ [fol. 69v]  
I De abbatibus comitibus ad conuentum metropolitani episcoporum conuenientibus ˙  
II De sacro baptismate prefixis temporibus celebrando ˙  
III De eucharistia corporis et sanguinis domini deuote sumenda ˙  
IIII De reuerentia sacerdotum et honore eorum ˙  
V De oppressionibus iniustis ab eclesia remouendis ˙  
VI De his qui uariis criminibus sunt implicati et poeniteri contemnunt  
VII De aequitate mensurarum ˙  
VIII De obseruatione fidelium ut maiestas regalis placitis publicis residere non spernat ˙  
VIIII De institutione uitę canonicorum ˙  
X De teloneo ubi exigi debeat et ubi non oporteat ˙  
XI De pontatico exigendo ˙  
XII De hominibus liberis ne cogantur ad pro illos operari ˙  
XIII Kapitula legis salicę addita addita [!] pro lege tenenda ˙  
TITULUM · I · PRELOCUTIO DOMNI HLUDOUUICI IMPERATORIS AD EPISCOPOS ET OMNEM POPULUM ˙  
I · De honore eclesiarum et statu regni ˙  
II De defensione et exaltationem eclesię dei et seruorum eius ac iustitia populi ˙  
III De religione et sanctitate episcoporum ˙  
IIII De deuotione episcoporum studio regali adhibenda pro salute populi ˙  
V De sacerdotibus episcopis subiectis qualiter uiuere debeant ˙  
VI De scolis instituendis ˙  
VII De comitibus ut reuerentiam sanctę dei eclesię exibeant ˙  
VIII De iustitiis a comitibus facientis absque munerum acceptione ˙  
VIIII De obseruatione diei dominici ˙  
X De subiectione abbatum et reuerentia eorum quam episcopis suis exhibeant ˙  
XI De adiutorio comitibus inpendendo ˙  
XII De adiutorio episcoporum et comitum uicissim impendendo ˙  
XIII De caritate et pace habenda et de reuerentia missorum ˙  
XIIII De pace in itinere seruanda ˙  
XV De honestate regis et regni circa missos exterarum gentium exhibenda ˙  
XVI De monetae mutatione ˙  
XVII De iniustis teloneis ˙  
XVIII De restauratione pontum ˙  
XVIIII De nonis et decimis persoluendis et restauratione eclesiarum ut comitis adiutorio perficiatur ˙  
XX Ut capitula quę constituta sunt singulis temporibus ab omnibus transcribantur ˙ [fol. 70r]  
ITEM ALIA CAPITULA ECLESIASTICA HLUDOUUICI IMPERATORIS ˙  
 · I · De rebus ęclesiasticis non diuidendis aut subtrahendis ˙  
II De electione episcoporum ·  
III De regula canonicorum et monachorum obseruanda ·  
IIII De distributione oblationum a fidelibus eclesię conlatis ˙  
V De consideratione in electione abbatum ˙  
VI De discretione seruorum ad sacros ordines promoueri oporteat ·  
VII De his qui res suas eclesiasticis conferunt · et pro hoc heredes eorum exheredantur ˙  
VIII De non tonsorandis uiris pro rebus adipiscendis ˙  
VIIII De presbiteris et clericis non constituendis in basilicis laicorum sine consensu episcopi ·  
X De seruitio non exquirendo ex manso eclesiae conlato ˙  
XI Ut unaquęque eclesia suum presbiterum habeat cum consensu episcopi ˙  
XII De uillis et ęclesiis nouiter constructis ˙  
XIII De sacris eclesię uasis in pignus non mittendis ˙  
XIIII De ęclesiis destructis ˙  
XV De honore eclesiarum ·  
XVI De muneribus non accipiendis qui ab episcop[o] consecrantur ˙  
XVII De mulieribus cum presbiteris non habitantibus ˙  
XVIII De presbiteris in cęna domini crisma accipientibus ˙  
XVIIII De episcopis ne honeri sint populis tempore confirmandi ˙  
XX De pueris non tondendis uel puellis uelandis sine uoluntate parentum  
XXI De feminis non uelandis post obitum uiri ante conpletionem · XXXta · dierum ˙  
XXII De raptis et raptoribus ˙  
XXIII · De puellis raptis et necdum desponsatis ˙  
XXIIII De desponsatis puellis et ab aliis raptis ˙  
XXV De his qui sacris uirginibus se sociant ·  
XXVI De puellis indiscrete non uelandis1* ˙  
XXVII · De crucis examinatione non facienda ·  
XXVIII2* De pabulo uerbi diuini ab episcopo uel uicario eius populis3* administrando ·  
XXVIIII De incestis nuptiis et de ęclesiis que inter coheredes diuiduntur ˙  
1*
korr. aus uelandes
2*
korr. aus XXVIIII
3*
gek. poplis
ITEM ALIA CAPITULA · DOMNI HLUDOUUICI IMPERATORIS4* ·  
I · Quo ordine episcopus debeat inueniri  
II · De officio et cura episcopi ˙  
III De conuersatione clericorum in episcopatu disposita ˙  
IIII De dispositione et officio presbiterorum ·  
V De ordinatione rerum episcopii [!] ˙  
VI De ordine senedochiorum seruando ˙  
VII · De ordine canoni[c]orum ˙  
VIII De monasteriis regularibus ˙ [fol. 70v]  
VIIII De electione abbatis ex congregatione monachorum cum consensu episcopi  
X Qualiter cum monachis suis abbas conuersari debeat ·  
XI De correctione abbatis neglegentis ˙  
XII De monasteriis feminarum in canonico uel regulari ordine constitutis ·  
XIII De institutione sanctimonialium et de scolis reformandis ˙  
XIIII De diuina clementia exhoranda pro statu regni ˙  
XV De regulari ordine obseruando ·  
4*
DOMNI HLUDOUUICI IMPERATORIS von anderer Hand korr. aus [†]
ITEM ALIA CAPITULA5* HLUDOUUICI IMPERATORIS6* ˙7*  
I · De humili professione episcoporum ˙  
II De doctrina et predicatione ęclesiastica8* ·  
III De scolis instituendis atque emendandis ˙  
IIII De studio episcoporum in constituendis scolastis ·  
V De potentibus qui · ad predicationem uenire nolunt ·  
5*
gek. CAP
7*
HLUDOUUICI IMPERATORIS ˙ von anderer Hand ergänzt
6*
gek. IMP
8*
a2 korr. (?)
TITULUM · I · INCIPIUNT CAPITULA9* QUE SUO TEMPORE10* DOMNI HLOTHARIUS IMPERATORIS11* OLONNA CONSTITUIT ˙12*  
I De episcopis qui propinquis suis res ęclesiasticas per ensyetheosis indiscrete tribuunt ˙  
II De laicis qui eclesias per consensu episcopi sui in sua proprietate edificant ˙  
III De uiris qui uxores aliorum adulterauerint ˙  
IIII De his qui uxores liberas habent et propter aliquod crimen seruituti se subiciunt ˙  
V De feminis ueste mutatis et adulterantibus ˙  
VI De his qui aliter13* testes habere non possunt · ut per comitis iussionem habeant uel auxilium ·  
VIII · De abbatibus ab episcopis electis ·  
VIII De his qui nouiter monasteria ingrediuntur qualiter prohibentur ˙  
9*
gek. CAP
10*
SUO TEMPORE von anderer Hand korr. aus [†]
11*
gek. IMPR
HLOTHARIUS IMPERATORIS von anderer Hand korr. aus HLOTHARI[†]
12*
CONSTITUIT ˙ von anderer Hand korr. aus CONSTITU††††
13*
i ergänzt
TITULUM · II · ITEM ALIA CAPITULA14* DOMNI HLOTHARII ˙  
I De his qui proprietates habent et hostem facere contemnunt ˙  
II De his qui res suas non propter paupertatem · sed ob uitandam publicam utilitatem eclesiis delegant ·  
III Ut et de predicta re in laicali ordine similis potestas seruetur ˙  
IIII De fratribus qui in italię et romanię finibus paterne maternę succedunt hereditati et hostem facere contemnunt ·  
V De his qui in aliena potestate mobile suum transferunt pro iustitia differenda ·  
VI De fratribus commune uiuentibus qui ob uitandam publicam utilitatem suam nolunt diuidere hereditatem ·  
VII Ut in maioribus criminibus uel causis non recipiantur in testimonium nisi uuidrigild darii [!] ·  
[fol. 71r]
VIII Ut omnes iuratores simul iurent ˙  
VIIII De sacramento ante solis occasum persoluto ·  
X De his qui se ingeniose in seruitium tradunt ˙  
XI De his qui res suas sponte alicui delegant et fraudolenter postmodum alio ignoranti uendunt ˙  
XII De pugna cum fustibus facienda ˙  
XIII De fugitiuis mancipiis sine munere reddendis ˙  
De aldionibus15* ˙  
14*
gek. CAP
15*
Aufgrund der nicht eingerückten Position am Anfang einer neuen Zeile und des leicht vergrößerten unzialen D am Anfang stellt der Text hier offenbar keine Fortsetzung der vorherigen Rubrik dar; mutmaßlich vergaß der Rubrikator lediglich die Kapitelnummer einzutragen.
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 71v] [3]
TITULUM · IIII16* · ITEM ALIA CAPITULA17* DOMNI HLOTHARII IMPERATORIS18*  
I  · De rectoribus baptismalium ęclesiarum  
II De exhibenda oboedientia et honore episcopis ab archipresbiteris ˙  
III De solatio inpendendo et adiutorio episcopis ab archipresbiteris iuxta quantitatem seruitii ·  
IIII De senedochiorum testamentis custodiendis ˙  
V De feminis cum presbiteris cohabitantibus ˙  
VI De sinodali conuentu episcopi pro huiuscemodi re  
VII  · De monasteriis et senedochiis inordinatis atque destructis ˙  
16*
von anderer Hand korr. aus [†]
17*
gek. CAP
18*
von anderer Hand korr. aus [†]
ITEM ALIA CAPITULA19* DOMNI HLOTHARII  
I De contemptoribus excommunicatis ˙  
II · De conseruatione20* emunitatum ·  
III De ordinatione rerum in ęclesiis factis et usufructu reseruatis ˙  
IIII De concessione duorum aduocatuum episcopis et abbatissis facta ˙  
V De usurariis ab episcopo correctis et non emendatis ˙  
VI De doctrina ęclesiastica neglecta uel pene extincta ˙  
VII De conuersatione canonicorum ˙  
VIII De restauratione ęclesiarum baptismalium ˙  
VIIII De decimis dandis ˙  
X De precariis a rectoribus eclesiarum inrationabiliter factis ˙  
XI Item de decimis dandis et de correctione corruptoribus earum inpendenda ·  
19*
gek. CAP
20*
korr. aus conueruatione
INCIPIUNT CAPITULA21* ADMONITIONIS EUGENII PAPĘ CONSILIO ET SUBSCRIPTIONE EPISCOPORUM FACTA  
21*
gek. CAP
INANTEA SUNT CAPITULA22* DOMNI HLOTHARII23* CIIII · QUĘ HIC NON SUNT SCRIPTI ·24*  
24*
INANTEA SUNT … SCRIPTI · von anderer Hand ergänzt
22*
gek. CAP
23*
DOMNI HLOTHARII gek. DOM HLOT
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 72v] [24]
ITEM INSTITUTIO DOMNI HLUDOVVICI IMPERATORIS ·  
I De procuratione iustitiarum ·  
II Ut ea quę in preterito ab episcopis inuenta sunt de ministeriis eclesiasticis omnimodis custodiantur ·  
III De restauratione eclesiarum baptismalium ·  
IIII De decimis in plebibus dandis ·  
V De iudicibus commonendis ut timorem dei habeant et iustitiam non peruertant ˙  
VI De pontibus restaurandis ·  
ITEM STATUTA DOMNI25* HLUDOUUICI PRO Lege posita  
I De prelocutione · [fol. 73r]  
II De his qui pro iustitia dilatanda quemlibet ad seruitium ingeniose interpellat aut pro testamento subuertendo patronum illum habere dicit ·  
III  · De his qui ad seruitium interpellati sunt infra quod spatio dierum libertatem suam comprobent ·  
IIII  · Placita ingeniosa non mutanda pro libertatem approbanda ·  
V De iudeis ab italia repellendis ˙  
25*
gek. DOM
ITEM ALIA CAPITULA ·  
I · De ordinatione inquirenda a conditoribus monasteriorum et senedochiorum facta ·  
II De monetis a corruptoribus atque contemptoribus earum ·  
III De mensuris antiquis instituendis ˙  
IIII De sectatoribus usurarum ·  
V De iudicibus nobilibus sub sacramento constituendis ˙  
VI De his qui necdum fidelitatem imperatori26* promiserunt ˙  
VII De uillis et cortis unde regis expensa exire debet ˙  
VIII De palatiis antiquis et domibus publicis in ciuitatibus destructis ˙  
VIIII De beneficiis clericorum et uassallorum qui in palatio deseruiunt ˙  
X De restauratione baptismalium eclesiarum et de decimis ibidem dandis ˙  
XI De ordinatione uitę et conuersationis †††††††††† canonicorum et de depredationibus episcopis defunctis factis ˙  
XII De sceleribus atque criminibus ˙  
XIII · De uiis et pontibus ˙  
EXPLICIUNT KAPITULA ·  
26*
gek. impri
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 92r] [20]
TITULUM · II · ITEM HLUDOUUICI IMPERATORIS DE HONORE ECLESIARUM27* ·  
I  
[BK 139 c. 1]
Si quis autem ex leui causa aut sine causa hominem in eclesia interfecerit de uita componat · Si uero foris rixati fuerint · et unus alterum in eclesiam fugerit · et ibi se defendendo eum interfecerit si testes non habuerit cum · XII · i[.]ratoribus legitimis per sacramentum affirmet · se deffen†††dendo eum interfecisse · et post hęc · DC · solidos ad partem eclesię quam ille homicidio polluerat componat et insuper bannum nostrum soluere cogatur · his uero qui interfectus est absque compositione iaceat · ac deinde secundum iudicium canonicum congruam facinori quod amisit pęnitentiam accipiat · Si seruus hoc commiserit iuditio aquę feruentis examinentur utrum hoc sponte an se defendendo fecisset · et si se coxerit interficiatur · Si autem non se coxerit · dominus eius28* eius iuxta quod uuidrigild illius est ad ęclesiam persoluat · aut eum [fol. 92v]si uoluerit eidem eclesię tradat ˙ De eclesiastico et fiscalino et beneficiario seruo ut una uice uuidrigildum eius pro eo componatur · altera uice ipse seruus ad supplicium tradatur · Hereditas tamen liberi hominis qui propter tale facinus ad mortem fuerit iudicatus ad legitimos heredes illius perueniat ˙ Si in atrio eclesię cuius porta consecrata est huiusscemodi [!] homicidium perpetratum fuerit · simili modo emendetur uel componatur ˙ Si uero porta eclesię non est consecrata eo modo componatur quod in atrio comittitur · sicut componi debet quod in immunitate uiolata committitur ˙  
27*
TITULUM · … HONORE ECLESIARUM von anderer Hand korr. aus [†]
28*
e korr. (?)
II  
[BK 139 c. 2]
Si quis sanguinis effusionem in eclesia fecerit cum fuste · si presbitero fecerit in triplo componatur · duas partes eidem presbitero · tertiam pro fredo ad eclesiam · et insuper bannum nostrum · Similiter de diaconibus iuxta compositionem eius in triplo cum banno nostro componatur ˙ De subdiaconibus similiter in triplo secundum suam compositionem et de uniuscuiusque ordinis cleri secundum suam compositionem triplum persoluatur · et insuper bannum nostrum · Similiter et de ictu sine sanguinis effusione de uniuscuiusque ordinis cleri · secundum suam compositionem triplo et bannum nostrum ˙ et qui non habet unde ad eclesiam persoluat tradat se in seruitium eidem eclesię usque dum totum debitum persoluat ·  
III De uiduis et pupillis  
[BK 139 c. 3]
Vt quandocumque in mallum ante comitem uenerint · primo eorum causam audiat et definiat · et si testes per se ad causas suas querendas habere non potuerit uel legem nescierint · comes illos et illas aiuuet [!] dando eis talem hominem qui rationem eorum uel pro eis loquatur ˙  
IIII  ·  
[BK 139 c. 4]
Qui uiduam29* intra primos treginta dies uiduitatis suę uel inuitam uel uolentem sibi copulauerit · bannum nostrum id est LX · solidos in triplo componat · et si inuitam eam duxit legem suam ei componat30* · illi tamen qui eam rapuit haberi non permittatur ˙  
29*
duam korr. (?)
30*
gek. comp
V  
[BK 139 c. 5]
Qui hominem publicam penitentiam agentem interfecerit bannum nostrum in triplo componat31* · et uuidrigildum eius proximis eius persoluat ˙  
31*
gek. comp
VI  
[BK 139 c. 6]
Si quis res suas pro salute animę suę uel ad aliquem uenerabilem locum uel propinquo suo uel cuilibet alteri tradere uoluerit · et eo tempore intra ipsum comitatum fuerit · in quo res illę positę sunt · legitimam traditione facere studeat ˙ Quodsi eodem tempore quo illas tradere uult · ut extra eundem comitatum fuerit · id est siue in exercitu siue [fol. 93r]in palatio siue in quolibet loco adhibeat sibi uel de suis parentibus uel de aliis qui eadem lege uiuant qua ipse uiuit testes idoneos · et si illos habere non potuerit · tunc de aliis quales sibi meliores inuenire possit · et coram eis rerum suarum traditionem faciat et fideiussores uestitos donet · qui ei qui illam traditionem accipit uestituram faciat ˙ Et postquam hęc traditio ita facta fuerit · heres illius nullam de predictis rebus ualeat facere repetitione ˙ Insuper et ipse per se fidemiussionem faciat eiusdem uestiturę · nec heredi ulla occasio remaneat hac traditionem immutandi · et potius necessitas incumbat illam perficiendi · et si nondum res suas cum coheredibus suis diuisas habuit non ei hoc sit inpedimentum · sed coheres eius si sponte noluerit · aut per comitem aut per missum eius distringatur · ut diuisionem cum illo faciat · ad quem defuncti hereditas uoluit peruenire · et si cuilibet eclesię eam tradere rogauit · coheres eius ea lege cum illa eclesia de predicta hereditate habeat · quam cum alio coherede suo habere debuerat · et hoc obseruetur erga patrem et filium et nepotem usque ad annos legitimos · postea ipse res ad immunitatem ipsius eclesię redeant ˙  
VII  
[BK 139 c. 7]
Quicumque hominem aut ex leui causa aut sine causa interfecerit uuidrigildus eius his ad quos pertinet componat32* ipse uero propter talem pręsumptionem in exilium mittatur ad quantum tempus nobis placuerit · res tamen suas non amittat  
32*
gek. comp
VIII  
[BK 139 c. 8]
Volumus ut tradantur quę in lege continetur excepto accipitre et spada quia propter illa duo aliquotiens periurium committitur · quando maioris prętii quam illa sint esse iurantur ˙  
VIIII ·  
[BK 139 c. 9]
Si quis sponsam alienam rapuerit patri aut cui legibus esse debet cum sua lege reddat · et quicquid cum ea tulerit semotim unamquamque rem secundum legem reddat · et si hoc defensor perpetrare consenserit et raptori nihil quęrere uoluerit · comes seculariter de unaquaque rem freda nostra exactari faciat · sponso uero legem suam componat33* et insuper bannum nostrum id est LX · solidos soluat · uel in presentia nostra comes eum aduenire faciat · et quanto tempore nobis placuerint in exilio maneat · et illam feminam ei habere non liceat ˙  
33*
gek. comp
X  
[BK 139 c. 10]
Si quis cum altero de qualibet causa contentionem habuerit · et testes contra eum per iudicium producti fuerint · si ille falsos eos suspicatur · liceat ei alios testes quos meliores potuerit contra eos opponere · ut ueracium testimonium falsorum testium peruersitas superetur ˙ Quod si ambe partes testium [fol. 93v] ita inter se dissenserint ut nullatenus una pars alteri cedere uellit · eligantur duo ex ipsis · id est ex utraque parte unus qui cum scutis et fustibus in campo decertet · utrum pars falsitatem utrum ueritatem suo testimonio sequatur · et camphioni qui uictus fuerit propter periurium quod ante pugnam commisit dextra manus amputetur ˙ Ceteri uero eiusdem34* partis testes quia falsi apparuerunt35* manus suas redimant ˙ Cuius compositionis duę partes ei contra quem testati sunt dentur · tertia pro fredo soluatur · et in sęculari quidem causam huiuscemodi testimonium diuersitas campo comprobetur ˙ In ęclesiasticis autem causis ubi de una parte seculare · de altera uero seculare [!] negotium est · isdem modis obseruetur ˙ Ubi uero ex utraque parte ęclesiasticum fuerit · rectores earundem eclesiarum si se familiariter pacificare uellint licentiam habeant · Si autem de huiuscemodi pacificatione inter eos conuenire non possit aduocati eorum in mallo publico ad presentiam comitis ueniant · et ibi legitimus terminus eorum contentionibus imponatur ˙ Testes uero de qualibet causa non aliunde quęrantur nisi de ipso comitatu in quo res unde causa agitur posita est · Quia non est credibile †† ut uel de statu hominis uel de possessione cuiuslibet per alios melius rei ueritas cognosci ualeat quam per illos qui uiciniores sunt si tamen contentio que inter eos exorta est in confinio duorum comitatum fuerit liceat eis de uicina centena adiacentis comitatus ad causam suam testes querere ˙  
34*
redundanter Kürzungsstrich über ei
35*
gek. apparuer
XI  
[BK 139 c. 11]
De proprio in bannum nostrum misso · cuiusque hominis36* proprietas pro crimine aliquo habeo commisso in bannum fuerit missa · et ille re cognita ne iustitiam faciat uenire distulerit · annumque ac diem in eo banno illum et permiserit · ulterius eam non adquirat sed ipsa fisco nostro societur ˙ Debitum uero quod his cuius ea fuit soluere debuit · per comitem ac ministros eius iuxta ęstimationem damni de rebus mobilibus quę in eadem proprietate inuente fuerint his quibus idem debitor fuit exsoluatur ˙ Quodsi rerum mobilium ibidem inuentarum quantitas ad compositionem37* remanere non potuerit · totum in illam expendantur ˙ Si autem homo ille nondum cum suis coheredibus proprium suum diuisum habuerit · conuocet eos comes et cum eis legitimam diuisionem faciat · et tunc sicut iam dictum est partem eius fisco nostro addicat · et compositionem de ea iuxta modum quod superius comprehensum est ad quos illa legibus [fol. 94r] pertinet exsoluat ˙ Quodsi non de alia re sed de ipsa proprietate quę in bannum missa fuit ac per hoc in nostram potestatem redacta est fuerat interpellatus · comes in cuius ministerio eam esse constiterit · hoc ad notitiam nostram perferre curret · ut nos eandem proprietatem quę secundum supradictum modum in nostrum dominium redacta est per precepti nostri auctoritatem illius et potestatem hominis qui eam querebat faciamus peruenire ˙  
36*
folgt getilgtes pro
37*
Hier wohl Augensprung des Schreibers oder bereits seiner Vorlage, von compositionem non sufficerit (BK S. 283 Z. 27) zu compositionem remanere potuerit (BK S. 283 Z. 29).
XII  
[BK 139 c. 12]
Si quis de statu suo id est de libertate uel de hereditate conpellandus est · iuxta legis constitutionem manniatur · De ceteris uero causis unde quis rationem redditurus non manniatur · sed si post secundam comitis admonitionem aliquis ad mallum uenire noluerit rebus eius in bannum missis uenire et iustitiam facere compellatur ˙  
XIII ·  
[BK 139 c. 13]
Si quis aliqua necessitate cogente homicidium commiserit · comes in cuius ministerio res perpetrata est et compositionem soluere · et faidam per sacramentum pacificare faciat ˙ Quodsi una pars ei ad hoc consentiendum consentire noluerit id est aut ille qui homicidium commisit · aut his qui compositionem suscipere debet · faciat illum qui ei contumax fuerit ad presentiam nostram uenire ut nos eum ad tempus quod nobis placuerit in exilium mittamus donec ibi castigetur · ut comiti suo inoboediens esse ulterius non audeat · et maius damnum inde non adcrescat ˙  
XIIII  
[BK 139 c. 14]
Ibi sacramenta iuranda sunt ubi antiquitus consuetudo fuit · quando uero de libertate38* sacramenta aramire uel iurare debent · ibi malum habeatur et ibi sacramenta iurent · mallum tamen neque in eclesia neque in atrio eius uel rebus habeatur excepta eclesia et atrio ipsius · quia secundum legem aliter haberi39* non potest ˙ Minora placita comitum siue intra suam potestatem uel ubi impetrare potuerit habeat · et domus a comite in loco ubi mallum tenere debet construatur ˙  
38*
t1 korr. (?)
39*
korr. aus habere
XV ·  
[BK 139 c. 15]
Si liber homo de furto accusatus fuerit et res proprias habuerit in mallo ad presentiam comitis se adramire faciat et si res non habet fideiussores donet qui eum adramire et in placitum adducti faciant · et liceat ei prima uice per sacramentum secundum legem idoneare si potuerit ˙ Nam si alia uice duo uel tres eum de furto accusauerint · liceat unum ex his contra eum cum scuto et fuste in campo contendere ˙ Quod si seruus de furto accusatus fuerit · dominus [fol. 94v] eius pro eo emendare studeat · aut cum sacramento excuset · non se tale furtum perpetratum habere propter quod ad supplicium traditum esse debeat ˙  
XVI  
[BK 139 c. 16]
Si quis litteras nostras despexerit ; id est tractoriam quę propter missos recipiendos dirigitur · aut honores quos habet amittat aut in eo loco ubi predictos missos suscipere debuit tamdiu resideat · et de suis rebus legationes illuc uenientes suscipiat · quousque animo nostro satisfactum habeat · Qui uero indiculum nostrum quocumque modo despexerit · iussu nostro ad placitum ueniat · et iuxta uoluntatem nostram congruam stultitię suę castigationem accipiat · et si liber homo uel ministerialis comitis hoc fecerit · honorem qualemcumque habuerit siue beneficium amittat · et si seruus fuerit nudus ad palum uapulet et caput eius tondetur ˙  
XVII ·  
[BK 139 c. 17]
Vt ubi tempore aui nostri pipini consuetudo fuit teloneum dari · ibi et inantea detur ˙ Nam ubi nouiter inceptum est ulterius non agatur ˙ et ubi necesse non est ad pontem transmeare uel ubi nauis per mediam aquam aut sub pontem ierit · et ad ripam non adpropinquauerit neque ibidem aliquid emptum uel uenundatum fuerit ulterius teloneum non detur ˙ Ut nemo cogat alium ad pontem ire · ubi iuxta pontem aqua transmeari potest · et qui ulterius in talibus locis uel de his qui ad palatium seu in hostem pergunt teloneum exactauerit cum sua lege ipsum teloneum reddat et bannum nostrum id est LX solidos componat ˙  
XVIII  
[BK 139 c. 18]
Quicumque liber homo denarium merum et bene pensantem recipere noluerit bannum nostrum id est LX solidos componat40* ˙ Si uero serui eclesiastici aut comitum aut uassalorum nostrorum hoc facere pręsumpserint · LX percussionibus uapulent · aut si magister eorum id est aduocatus qui liber est eos41* uel comiti uel misso nostro presentare noluerit · predictum bannum nostrum LX solidorum componat42* ˙  
40*
gek. comp
41*
o korr. (?)
42*
gek. comp
XVIIII  
[BK 139 c. 19]
De falsa uero moneta qui eam percussisse comprobatus fuerit manus eius amputetur · et qui hoc consensit si liber est LX solidos componat43* · et si seruus est LX ictus accipiat ˙  
43*
gek. comp
XX  
[BK 139 c. 20]
Si quis proprium nostrum quod in uestitura genitoris nostri fuit alicui querenti reddiderit sine nostra44* iussione aliud tantum de suo proprio cum sua lege componat ˙ et quicumque illud scienter per malum ingenium adquirere temptauerit · pro infideli teneatur ˙ quia sacramentum fidelitatis quod nobis promisit [fol. 95r] irritum fecit · et ideo secundum nostram uoluntatem et potestatem diiudicandus est  
44*
nostra ergänzt
XXI  
[BK 139 c. 21]
Si quis puerum inuitis parentibus totonderit aut puellam uelauerit · legem suam in triplo componat45* ˙ Aut puero si iam suę potestatis est · aut illi in cuius potestate fuerit ˙ Ille uero potestatem habeat capitis sui · ut in tali habitu permaneat quale ei placuerit ˙ †††††  
45*
gek. comp
Item alia capitula domni imperatoris hludouuici ˙46*  
I  
[BK 138 c. 6]
De seruis non ad sacrum ordinem promouere nisi prius a dominis propriis libertatem consecuti fuerint ˙ Si uero deinceps quislibet seruus dominum suum fugiens aut latitans aut adhibitis testibus munere conductis uel corruptis aut qualibet calliditate uel fraude ad gradus eclesiasticos peruenerit deponatur ˙ et dominus eius eum recipiat ·  
46*
domni imperatoris hludouuici ˙ von anderer Hand korr. aus [†]
II47* ·  
[BK 140 c. 1]
Si mancipia dominos suos fugerint in alienam potestatem ut propter hoc nullum premium querat ille in cuius potestate fuerint inuenta · pro eo quod ea uel reddiderit uel foras eiecerit · et non solum hoc sed etiam si ea nec redere nec foras eicere uoluerit · et legitimo domino ea contradixerit · si inde postea effugerint secundum legem ea soluere cogatur ˙  
47*
korr. aus [†]
III48*  ·  
[BK 140 c. 2]
Quicumque terram tributariam unde tributum ad partem nostram exire solebat uel ad eclesiam uel cuilibet tradiderit · his qui eam susceperit · tributum quod inde soluebatur · omnimodo ad partem nostram persoluat · nisi forte talem firmitatem de parte domnica habeat · per quam ipsum tributum sibi perdonatum possit ostendere ˙  
48*
korr. aus †XIII†
IIII  
[BK 140 c. 3]
Quicumque suum beneficium occasione proprii desertum habuerit · et intra annum postquam ei a comite uel misso nostro notum factum fuerit illud emendatum non habuerit ipsum beneficium perdat ˙  
V  
[BK 140 c. 4]
Si quis terram censalem habuerit quam antecessores sui uel ad aliquam eclesiam uel ad uillam nostram dederunt · nullatenus eam secundum legem tenere potest nisi ille uoluerit ad cuius potestatem uel illa eclesia uel illa uilla pertinet · nisi forte filius aut nepos eius sit qui eam tradidit · et ei eadem terra ad tenendum placitam sit ˙ Sed in hac re considerandum est · ut si ille qui hanc terram tenet diues an pauper sit et utrum aliud beneficium habeat uel etiam proprium et qui horum neutrum habet · erga hunc misericorditer agendum est ne ex toto49* dispoliatus in necessitatem incidat · ut aut talem censum inde persoluat qualis ei fuerit constitutus uel portionem [fol. 95v] aliquam inde in beneficium accipiat unde se sustentari ualeat ˙  
49*
folgt getilgtes e†poliatus
VI50*  
[BK 140 c. 5]
De nonis et decimis consideratum est ut de frugibus terrę persoluantur ˙ De opere uero uel restauratione eclesiarum comes et episcopus siue abbas una cum misso nostro quem ipsi sibi ad hoc elegerint considerationem faciant · ut unusquisque eorum tantum inde accipiat ad operandum et restaurandum quantum ipse de rebus ęclesiarum habere cognoscitur ˙ Similiter et de uassis nostris ut in commune tantum operis accipiant · quantum rerum ęclesiasticarum habent uel unusquisque per se iuxta quantitatem quam ipse tenet aut si inter eos conuenerit ut pro opere faciendo argentum donent iuxta ęstimationem operis in argento persoluant ˙ De quo pretio rector eclesię ad prędictam restaurationem operarios conducere et materiam emendare possit · Et qui nonas et decimas dare neglexerit · illas cum lege sua restituat · insuper et bannum nostrum soluat ˙  
50*
korr. aus ††V†
VII51*  
[BK 140 c. 6]
Si cuiuslibet mancipia in uillam nostram confugerint actor eiusdem uillę querenti domino ea non contradicat · sed statim ea foras de eadem uilla eiciat · et si se putat ad ea repetenda iustitiam se habere repetat et secundum legem adquirat ˙ Si uero tempore domni Karoli genitoris nostri in uillam confugerunt et dominus ea quęrit · actor eiusdem uillę aut ea legitimę contendat · aut quęrenti domino reddat · Et actor propter uestituram domni Karoli genitoris nostri eadem mancipia contradicere non audeat si illius propria esse noscuntur ˙  
51*
korr. aus ††VII†
VIII52* ·  
[BK 140 c. 7]
De forestibus nouiter institutis · ut quicumque illas habet dimittat · nisi forte inditio ueraci ostendere possit quod per iussionem siue permissionem53* domni Karoli genitoris nostri eas instituisset · pręter illas quę54* ad nostrum opus pertinent [unde] nos decernęre uolumus quicquid nobis placuerit ˙  
52*
korr. aus ††VIII†
53*
mit redundantem Kürzungsstrich über -nem
54*
folgt erster Schaft eines abgebrochenen m oder n
VIIII55*  
[BK 156 c. 1]
Qui sponsam alienam ipsa non consentiente rapuerit · licet cum ea cohibuerit reddat eam illi cuius sponsa est · et ipse ducat eam si uelit quia passa potius qu[a]m uiolata uidetur ˙ Quodsi eam ducere noluerit accipiat alteram feminam Tamen si et ipsa nubere uoluerit excepto raptori cui uoluerit alteri legitime copuletur ˙ Raptor uero adulterii crimine reus teneatur ˙ Quods[i] [...​...] consensit · similiter ut raptor a nupt[u]56* ulterius prohibeatur · et his qui eam accepturus erat aliam quam uoluerit accipiat ˙  
55*
korr. aus †††
56*
auch nuptii möglich
X57*  
[BK 156 c. 2]
Homo de statu suo pulsatus · si his qui eum pulsat ad uincendum illum procinctos [fol. 96r]habuerit adhibeat sibi octo58* iuratores legitimos ex ea parte unde pulsatur siue illa paterna siue materna sit · et quattuor [!] aliunde non minus legitimos et iurando uindicet libertatem suam ˙ Quodsi procinctus defuerit · assumat undecumque XII · liberos homines et iurando ing [!] ingenuitatem suam defendat ˙  
57*
korr. aus [†]
58*
folgt ein alleinstehendes r mit darüber gesetztem Punkt, wohl als Expungierung intendiert
XI  
[BK 156 c. 3]
Omnis controuersia coram centenario definiri potest excepta redditione terrę et mancipiorum quę nonnisi coram comite fieri potest ˙  
TITULUM · III · ITEM59* DOMNI HLUDOUUICI IMPERATORIS ·  
 · I ·  
[BK 178 c. 1]
De necessitate episcoporum conueniendi cum suo metropolitano oportune annis singulis secundum canonicam auctoritatem cui conuentus interesse oportet · abbates tam canonicos quam monasticos absque ulla subtractione60* · et si possibile est aut inperiali seruitio non detineatur ˙ Adsint etiam comites ˙ quodsi illi defuerint · adsint eorum uice tales missi qui adimplere ualeant · quęcumque utilia corrigendi studio secundum regulam christianitatis ibidem inuenta fuerint ˙ Sunt autem plurimę necessitates quę aliter emendari non possunt nisi in huiusmodi conuentu · qui tamen conuentus quo tempore fieri debeat · consideratione metropolitani uestrę pietati innotescendum est · quod plenius uestra auctoritas ad eum conueniatur ˙  
59*
TITULUM · III · ITEM von anderer Hand korr. aus [†]
60*
i korr. (?)
II  
[BK 178 c. 2]
Vt misterium sacrosancti baptismatis non ubicumque nec quandocumque excepta infirmorum causa · sed prefixis a sanctis patribus temporibus penitus celebretur Aliter enim si actitatum fuerit honor tanti sacramenti et debita reuerentia et cura et diligentia et eruditio pariter uilescere certum est ·  
III  
[BK 178 c. 3]
Est quidem ualde necessarium et summa emendatione dignum et illud nequaquam neglegatur sicut hactenus pene ab omnibus neglectum est quasi non minus necessarium sit in quo nostrę ††† redemptionis salus et salutis summa consistit · id est communio sacri corporis et sanguinis domini nostri iesu christi ˙ qui ait ˙ Nisi manducaueritis carnem fili hominis et biberitis eius sanguinem non habebitis uitam in uobis ˙ Unde monendi sunt atque instruendi omnes fideles · ut mundati et purificati · et sepius communicent et reuerenter ad ipsam communionem accedant · ne secundum apostolum iuditium sibi manducent et bibant · [fol. 96v]  
IIII  
[BK 178 c. 4]
Vt sacerdotes domini qui sunt mediatores inter deum et homines per quos homines deo reconciliantur tanto despectui non habeantur · sed pro amore et reuerentia dei ministerium sacrum quod per eos deo exibet eclesia in eis honoretur et ut ad suis eclesiis tam inlicito ausu ad exteriora peragenda non mittantur · quia proinde et opus diuinum neglegitur · et infantes sine baptismi gratia et homines sine confessione mori solent ˙ Cuius causę periculum et in eos qui a suis eclesiis eos aduocant et in episcopos quorum uicem agere debent · miserabiliter retorquetur ˙  
V  
[BK 178 c. 5]
Vt erga eclesias piissima misericordia61* uestra id quod iam dudum deo inspirante statuit obseruari ab omnibus iubeat · quoniam62* plerique post sacram iussionem nostram non solum census quod exigere · de eclesia solebant acceperunt63* · insuper etiam et grauiora addiderunt ˙ Cum sint enim plerique eclesię aut nihil aut parum quid exterius habentes · de solis decimis et oblationibus fidelium census et diuersos pastus presbiteri earum qui uix ibidem uiuere possunt reddere compelluntur · Hęc uero omnia quę inde exigere solent non de suo aliquo beneficio sed solummodo de altari et parietibus eclesię ab episcopo deo dicatis dari sibi agunt ˙  
61*
gek. mia
62*
gek. qm
63*
gek. acceper
VI  
[BK 178 c. 6]
Quia sunt in plerisque locis parricida et ceteri homicidę uel reliquis capitalibus criminibus implicati · qui penitentiam publicam agere contemnunt · qui utique rei publicę utilitatibus inutiles sunt · super quibus necesse est ut uestra celsitudo comitibus precipiat quatenus episcopis adiutorium ferant · ut eos canonicę penitentię subdere ualeant ˙  
VI  
[BK 178 c. 7]
Vt ęquales mensurę et iuste in omnibus prouinciis imperii uestri sint secundum legem domini iubentis · sit tibi aequus modius iustusque sextarius ˙ Quapropter diuersitatem mensurarum in multis · pauperes ualde grauantur ˙ Census tamen singularum prouinciarum antiquitus constitutus huius rei occasione pauperibus non augeatur ˙  
VII  
[BK 178 c. 8]
Postulant et monent oratores uestri ut inter cetera quę digne deo agitis ad causas necessarias eclesiarum et pauperum aliquotiens audiendas aut examinandas propter amorem dei assumatis laborem quia perfectio ministerii uestri maxime in huiuscemodi consistit officio · Erit enim opere precium ad omnes iudices huic officio puriores atque meliores ˙  
[BK 178 c. 9]
De institutione uitę canonicorum quam deo inspirante et administrante [fol. 97r] pia misericordia uestra ordinauit · ut omnes idem sentiant et huius proprio metropolitano cura delegetur ˙ Quatenus in singulis locis ubicumque secundum iussionem uestram completa est perfecte custodiatur · Et ubi necdum consummata est prouidentia et studiis perficiatur His enim et congruentius ceteris missis · suos suffraganeos canonica auctoritate sedulo admonere potest · et tam per se quam per missos a se frequenter destinatos ubicumque emendatione egeat perquirendo sollicita inuestigatione qualiter in locis omnibus seruetur inuenire ˙  
X  
[BK 143 c. 1]
Volumus firmiter omnibus in imperio nostro nobis a deo commisso notum fieri · ut nullus teloneum exigat · nisi in mercatibus ubi communia commertia emuntur et uenduntur ˙ Neque in pontibus nisi ubi antiquitus telonea exigebantur neque in ripis aquarum ubi tantum naues solent aliquibus noctibus manere ˙ Neque in siluis · neque in stratis · neque in campis neque subter pontem transeuntibus nec alicubi · nisi tantum ubi aliquid emititur aut uenditur quelibet causa ad communem usum pertinens et ubi emptor64* cuiuslibet utitur herba aut lignis aut aliis uillaticis commodis cum eo cuius sunt quibus utitur agat iuxta ęstimationem usus · et quod iustum est de tali re illi exsoluat ˙ Quod si aliquis constituta mercata fugiens ne teloneum soluere cogatur · et extra predicta loca aliquid emere uoluerit · et huiusmodi inuentus fuerit constringatur et debitum telonei soluere cogatur ˙ et quisquis hu [!] huiusmodi ista telonea soluere declinantem susciperit65* · siue celauerit idem secundum suam legem emendare compellatur · his tamen quem celauit debitum teloneum persoluat ˙ Ceterum sicut superius dictum est nisi in memoratis locis · nemo a quolibet exigat teloneum · et si quis fecerit contra hęc nostra precepta · sciat se esset66* damnandum LX summa solidorum  
64*
p ergänzt
65*
korr. aus susciperet
66*
gek. eet
XI  
[BK 143 c. 2]
De dispensa fidelium nostrorum · siue carris siue saugumariis · siue friskingis siue aliquibuslibet uehiculis tam eorum qui nobis assiduę in palatio deseruiunt · quamque et eorum qui ad palatium eorum dispensam ducunt · neque in pontibus neque in nauibus neque in l67* quibuslibet aliis locis ab eis teloneum quis exigere presummat ˙ Quod si fecerit · sciat se similiter · LX · solidorum plena plectendum · quod si aliquis repertus [fol. 97v] fuerit · quia quę premissa sunt non ad suam dispensam neque ad proprios usus sed potius uenundandi causa eduxerit · nouerit sicut superius compręhensum est se esse damnandum ˙  
67*
möglicherweise setzte der Schreiber versehentlich zu früh zu locis an, ohne seinen Fehler dann zu korrigieren
XII  
[BK 143 c. 3]
Nemo ex his qui pontem faciunt aut de inmunitatibus aut de fiscis aut de liberis hominibus cogatur pontaticum de eodem quem68* fecerunt ponte persoluere · Et si forte quilibet uoluerit ex propriis facultatibus eundem emendet uel refaciat ˙ Non tamen de eodem ponte maiorem censum exigere pręsummat · nisi sicut consuetudo fuit et iustum esse dicitur ˙  
68*
mit redundantem Kürzungsstrich über dem e
XIII ·  
[BK 143 c. 4]
Omnibus notum sit quia uolumus ut liber homo ad nostros broilos operari non cogatur · Attamen ab aliis publicis functionibus quas solebant iuxta antiquam consuetudinem facere nemo se pro hac causa excuset ˙  
XIIII  
[BK 143 c. 5]
Generaliter omnes admonemus · ut capitula quę preterito anno legis salicę per omnium consensum addenda esse censuimus · iam non capitula ulterius sed tantum lex dicantur · immo pro lege teneantur ˙  
TITULUM · I · PRELOCUTIO DOMNI HLUDOUUICI IMPERATORIS AD69* EPISCOPOS ET OMNEM POPULUM70*  
I ·  
[BK 150 c. 1 BK 150 c. 2]
Omnibus uobis aut uisu aut auditu notum esse non dubitamus · quia genitor noster et progenitores postquam a deo ad hoc electi sunt · in hoc precipuę studuerunt ut honor sanctę eclesię et status regni decens maneret ˙ Nos etiam iuxta modum nostrum sequentes exemplum · sępe uestram deuotionem de his admonere curauimus · et deo miserante multa iam emendatam et correcta uidemus · Unde et deo iustas laudes persoluere et uestrę bonę intentioni multimodas debemus gratias referre ˙ Sed quoniam complacuit diuinę prouidentię nostram mediocritatem ad hoc constituere ut sanctę suę eclesię et regni huius curam gereremus · ad hoc certare et nos et filius ac socius noster diebus uitę nostrę optamus · et tria specialiter capitula et ad nobis et ad uobis deo opem ferente in huius regni administrationem specialiter conseruentur ˙  
69*
D ergänzt
70*
TITULUM ... POPULUM von anderer Hand auf Rasur ergänzt, darin AD korr. aus A.
II ·  
[BK 150 c. 2 BK 150 c. 3]
Id est ut defensio et exaltatio uel honor sanctę dei eclesię et seruorum illius congruus maneat · et pax et iustitia in omni generalitate populi nostri conseruetur ˙ In his quippe maxime studere et de his in omnibus placitis quę uobiscum deo auxiliante habituri sumus uos admonere optamus · sicut debitores sumus ˙ Sed quamquam summa huius ministerii [fol. 98r] in nostra personam consistere uideatur · tamen et diuina auctoritate et humana ordinatione · ita per partes diuisum esse cognoscitur · ut unusquisque uestrum in suo loco et ordine partem nostri ministerii habere cognoscatur ˙ Unde apparet quod ego omnium uestrum admonitor esse debeo · et omnes uos adiutores nostri esse debetis ˙ Nec enim ignoramus quid unicuique nostrum in sibi commissa portione conueniat · et ideo pretermittere non possumus quin unumquemque iuxta suum ordinem admoneamus ˙  
III ·  
[BK 150 c. 4]
Sed quoniam scimus quid specialiter pertineat ad episcopos · ut primum ad sacrum ministerium suscipiendum accedant et in eodem ministerio religiose uiuant · et tam bene uiuendo quam rectę predicando populis sibi commissis iter uitę prebeant · et ut in monasteriis in suis parroechiis constitutis sancta religio obseruata fiat · Et ut unusquisque iuxta suam71* professionem ueraciter uiuat curam impendat ·  
IIII ·  
[BK 150 c. 4]
Omnes uos in hoc sacro ordine constitutos et officio pastorali functos monemus atque rogamus ut in hoc maxime elaborare studeatis · ut per uosmetipsos et per uobis subiectos quantum ad uestrum ministerium pertinet nobis ueri adiutores in administratione ministerii nobis commissi existatis · ut in iuditio non condemnari pro nostra et uestra neglegentia72* · sed potius pro utrorumque bono studio remunerari mereamur ˙ Et ubicumque per neglegentiam abbatis aut abbatisse uel comitis siue uassi nostri aut alicuius cuiuslibet personę aliquid uobis difficultatis in hoc apparuerit obstaculum nostrę dinoscentię id ad tempus insinuare non differatis · ut nostro auxilio suffulti · quod uestra auctoritas exposcit famulante ut decet potestate nostra facilius perficere ualeatis ˙  
71*
a korr. (?)
72*
korr. aus negle[n]gentia
V  
[BK 150 c. 5]
De sacerdotibus uero ad uestram curam pertinentibus magnum adhibete studium · ut qualiter uiuere debeant et quomodo populis ad suę portion[is] curam pertinentibus exemplo et uerbo prosint · a uobis cum magna cura et doceantur et admoneantur ˙ Et ut id facere studeant · uestra pontificale auctoritate constringantur ˙ Quicquid autem in illis a populis iuste repręhenditur in exemplo proprię conuersationis uestra prouidentia corrigere non neglegat ˙ Ne uero eclesię illis commissę in restauratione aut in luminariis iuxta possibilitatem rerum ab illis neglegantur · uestra nihilominus inuigilare debet sollertia · Et sicut alios prohibetis ne73* de mansis ad eclesię luminaria datis aliquid accipiant · sic et uos et uestri archidiaconi [fol. 98v] de eisdem mansis nihil accipiendo aliis exemplvm74* prebeatis · sed potius ad id quod dati sunt seruire concedantur · ut totum sicut dictum est in restauratione eclesiarum et luminaribus uestra auctoritate et studio cedere possit ˙  
73*
e korr. (?)
74*
korr. aus exemplom
VI  
[BK 150 c. 6]
Scolę sane ad filios et ministros eclesię instruendos uel edocendos sicut nobis preterito tempore ad attiniacum promisistis et uobis iniunximus · in congruis locis ubi necdum perfectum est · ad multorum utilitatem et profectum a uobis ordinari non neglegantur75* ˙  
75*
n2 ergänzt
VII ·  
[BK 150 c. 7]
Vobis uero comitibus dicimus uosque commonemus · quia ad uestrum ministerium maxime pertinet ut reuerentiam et honorem sanctę dei eclesię exhibeatis · et cum episcopis uestris concorditer uiuatis · et eis adiutorium ad suum ministerium peragendum prebeatis et ut uos ipsi in ministeriis uestris pacem et iustitiam faciatis · et quę nostra auctoritas publice fieri decernit ut in uestris ministeriis studiose perficiatur adtendite ˙  
VIII ·  
[BK 150 c. 8 BK 150 c. 9]
Proinde monemus uestram fidelitatem ut memores sitis fidei uobis promisse et in parte ministerii nostri uobis commissi in pace scilicet et iustitia facienda uosmetipsos coram deo et coram hominibus tales exhibeatis · ut et nostri ueri adiutores et populi conseruatores iuste dici et uocari possitis ˙ Et nulla quelibet causa aut munerum acceptio aut amicitia cuiuslibet uel odium aut timor uel gratia ab statu rectitudinis uos deuiare compellat quin inter proximum et proximum semper iuste iudicetis ˙ Pupillorum et uiduarum uero et ceterorum pauperum adiutores ac defensores et sanctę eclesię uel seruorum illius honoratores iuxta uestram possibilitatem sitis ˙ Illos quoque qui temeritate et uiolentia in furta et latrocinia siue rapinis communem pacem populi perturbare molliuntur · uestro studio et correctione sicut decet compescite ˙ Et si aliqua persona in aliquo uobis inpedimentum fuerit qui ea quę dicimus facere non ualeatis · nobis ad tempus illud notum fiat · ut nostra auctoritate adiuti · ministerium uestrum digne adimplere possitis ˙ Omnes uero laicos monemus · ut honorem ęclesiasticum conseruent · et dignam [fol. 99r]uenerationem episcopis et dei sacerdotibus exhibeant · et ad eorum predicationem cum suis deuote occurrant · et ieiunia ab illis communiter indicta reuerenter obseruent · et suos obseruare doceant et compellant ˙  
VIIII  
[BK 150 c. 9]
Vt etiam dies dominicus sicut decet honoretur et colatur · omnes studeant ut liberius fieri possit mercata et placita a comitibus sicut sepę admonitum fuit illo die prohibeantur ˙  
X  
[BK 150 c. 10]
Abbatibus quoque et laicis specialiter iubemus ut in monasteriis quę ex nostra largitate habent episcoporum consilio et documento ea quę ad religionem canonicorum monachorum sanctimonialium pertinent peragant · et eorum salubrem admonitionem in hoc libenter audiant et oboediant ·  
XI ·  
[BK 150 c. 11]
Episcopis iterum abbatibus et uassis nostris et omnibus fidelibus laicis dicimus ut comitibus ad iustitias faciendas adiutores sitis ˙  
XII ·  
[BK 150 c. 12]
Episcopis uero uel comites ad inuicem et cum ceteris fidelibus concorditer uiuant · et ad sua ministeria peragenda uicissim sibi adiutorium ferant ·  
XIII ·  
[BK 150 c. 13 BK 150 c. 14 BK 150 c. 15]
Omnibus etiam generaliter dicimus · ut caritatem et pacem ad inuicem habeatis · et generalem iussionem nostram generaliter obseruare decertetis · et missis nostris pro qualicumque scilicet aut eclesiastica aut publica utilitate uel oportunitatem a nobis directis nostris honoris causa honorem exhibeatis · et propter nostrę auctoritatis uenerationem ea quę per illos iniungimus agere non neglegatis · et quoniam sicut diximus unusquisque uestrum partem ministerii nostri per partes habere dinoscitur uolumus studere et ut aut per clamatores aut per alia quelibet certa inditia · aut per missos nostros quos ad hoc ordinauerimus · qualiter unusquisque in hoc certare studuerit · et per commune testimonium id est76* episcoporum de comitibus comitum de episcopis comperere77* · qualiter scilicet comites iustitiam diligant et faciant ˙ Et quam religiose episcopi conuersentur et predicent et amborum relatu · de aliorum fidelium in suis ministeriis consistentium ęquitatem et pacem atque concordiam cognoscere ˙ Similiter etiam uolumus ut omnes illis et illi omnibus de78* communi societate et statu a nobis interrogati uerum testimonium sibi mutuo perhibere possint et si talis causa in qualibet prouincia aut in aliquo comitatu horta fuerit quę aut ad inhonorationem regni aut ad commune [fol. 99v] damnum pertineat · quę etiam sine nostra potestate corrigi non possit nos diu latere non permittatis qui omnia deo auxiliante corrigere debemus Quia quicquid hactenus in his quę ad pacem et iustitiam totius populi pertinet et honorem regni et communem utilitatem aut a nobis aut a uobis neglectum est · debemus deo auxiliante certare · qualiter abhinc nostro et uestro studio emendatum fiat ˙  
76*
id est gek. id
77*
korr. aus comperire
78*
e korr. (?)
XIIII ·  
[BK 150 c. 16 BK 150 c. 17]
De pace uero in exercitali itinere seruanda usque ad marcham hoc omnibus notum fieri uolumus · quod quicumque auctor est damni sibi preterito anno inlati nominatim cognoscat ut iustitiam de illo quęrat · et accipiat ˙ Deinceps tamen omnibus notum fore uolumus ut cognoscat unusquisque quia omnes qui in suo obsequio in tali itinere pergunt siue sui sint siue alieni ut ille de eorum factis rationem se sciat redditurum ˙ Et quicquid ipsi in pace uiolanda delinquerint ad ipsius debet pliuium peruenire · ea scilicet conditione ut pacis uialator [!] primum iuxta facinoris qualitatem siue coram nobis siue coram misso nostro dignas poenas persoluat ˙ Et senior qui talem secum duxerit quem aut constringere noluit aut non potuit ut nostram79* iussionem seruaret · et insuper in regno nostro predas facere non timeret · pro illius neglegentia contemptoris ad eius notitiam peruenerit · eum corrigere sicut decet neglexerit · honore suo priuetur · ut scilicet neutrum illorum sine iusta uindicta remaneant ˙  
79*
r korr. (?)
XV ·  
[BK 150 c. 18 BK 150 c. 19]
De inhonoratione quoque regis et regni et mala fama in exteras nationes dispersa propter neglegentiam eorum qui legationes ad nos directas in suis mansionibus aut male recipiunt · aut constitutam a nobis expensam non tribuunt · aut paruareda dare nolunt · aut forte aliquid eis subripiunt · aut quod perpessimum est apertas uiolentias eos cedendo · et res eorum diripiendo in ipsis exercere non pertimescunt ˙ Hoc omnibus notum esse uolumus quod quicumque ex his qui honores nostros habent · abhinc hanc neglegentiam emendare non certauerit · et suos homines qui eius uice hoc agere debent · ut id bene perficiant non instruxerit80* · aut constrinxerit · ut ulterius illud neglegere non presummant · et honorem nostrum et regni nostri nobis commissi custodire contempserit · nec nostrum nec regni nostri honorem ulterius uolumus ut habeat ˙ [fol. 100r] Sed uolumus unusquisque fidelium nostrorum procuratores rerum suarum de his specialiter instruat · ut quandocumque et undecumque legatio aduenerit · et aut litteras aut missum nostrum uiderint honorifice illum in omni loco imperii nostri propter nostrum et totius regni honorem omnes suscipere ualeant ˙ In illis uero locis ubi modo uia et mansionatici a genitore nostro et a nobis per capitulare ordinati sunt missos ad hoc specialiter constitutos qui hoc iugiter prouidere debeant ˙ Ut omnia quę ad easdem legationes suscipiendas pertinent · fideles nostri ad hoc constituti ad tempus preparare studeant · ut non tunc sit necessę de longe querere · aut adducere quando tempus est illud dare uel persoluere ˙ In ceteris uero locis per totum imperium nostrum unusquisque fidelium nostrorum et per se et per ministros suos sicut diximus sedulam uigilantiam adhibeat ˙  
80*
korr. aus instruxerint
XVI ·  
[BK 150 c. 20]
De moneta uero unde iam per tres annos et ammonitionem fecimus et tempus quando una teneretur et alię omnes cessarent · constituimus hoc et omnibus notum esse uolumus quoniam ut absque ulla excusatione cito possit emendari spatium · usque ad missam sancti martini dare decreuimus ut unusquisque comitum in suis ministeriis de hoc iussionem nostram tunc possit habere adinpletam ˙ Quatenus ab illa die non alia sed illa sola per totum regnum nostrum ab omnibus habeatur iuxta illam constitutionem sicut in capitulis quę de hac re illis comitibus dedimus in quorum ministeriis moneta percutitur ˙ Constitutum est quia tunc uolumus missos nostros huius rei gratia dirigere per singulos comitatus qui diligenter inquirant qualiter comites in hoc nostram iussionem adimplere certauerint · et quicumque neglegens inde inuentus fuerit · uolumus ut ante nostram presentiam quantotius uenire iubeatur · et rationem reddat utrum hoc quod iussimus facere noluerit aut non potuerit aut si aliqua re prepediente id facere non potuit cur nobis ipsam impossibilitatem aut tempus non adnuntiauit ˙ Quia si ipse aut non noluit aut suę neglegentię causa non potuit · nos talem inuenire uolumus qui hoc quod iubemus seruare uelit et possit ˙ Ut autem iussio nostra in hac re citius impleatur uolumus · ut quicumque ab illa die alium denarium negotiandi causa protulerit a comite et ministris eius auferatur ab eo81* ·  
81*
korr. aus ea
XVII ·  
[BK 150 c. 21]
Similiter quoque de iniustis teloneis · de quibus qualiter ab omnibus obseruandum esset et capitulis constituimus · et creberrimas admonitiones [fol. 100v] fecimus · predicti missi nostri uolumus ut inquisitionem faciat a quibus nostra iussio in hoc adimpleta a quibus quoque sit neglecta · et eum qui aut inplere neglexit aut distulit · ad nostram uolumus ut ueniat iussus presentiam · ut cito rationem de his sicut superius diximus reddat ˙ Et si culpabilis inuentus fuerit · dignam correctionem accipiat · ut ceteris neglegentibus exemplum terroris prebeat ˙  
XVIII  
[BK 150 c. 22]
Vt ubi pontes antiquitus fuerunt ˙ Et in his locis ubi tempore genitoris nostri ipso iubente diuersarum necessitatum causa facti omnino absque ulla dilatatione ab his qui eos tunc fecerunt restituantur et renouentur82* · ita ut ad missam sancti andreę restaurati fiant nisi forte aut ipsa operis magnitudo aquarum in qualibet occasione hoc neglegere aut differre presummat quin ad predictum tempus adimpletum fiat · et missi nostri quorum superius mentionem fecimus · uolumus ut renuntient in quibus locis nostra iussio impleta in quibus sit neglecta · aut aliqua inpossibilitate uel certa ratione dilata ˙  
82*
e1 korr. (?)
XVIIII  
[BK 150 c. 23 BK 150 c. 24 BK 150 c. 25]
De nonis et decimis unde et genitor noster et nos frequenter et in diuersis placitis admonitionem fecimus et per capitularia nostra qualiter hęc obseruarentur ordinauimus · uolumus atque iubemus · ut de omni conlaboratu et de uino et feno fideliter et pleniter ab omnibus nona et decima persoluatur ˙ De nutrimine uero pro decima sicut actenus consuetudo fuit ab omnibus obseruetur ˙ Si quis tamen episcoporum fuerit qui argentum pro hoc accipere uelit · in sua maneat potestate iuxta quod ei et illi qui hoc persoluere debet conuenerit · similiter quidem de operibus instauratione eclesiarum siue in faciendo siue in redimendo episcopalis potius sequatur uoluntas · nullatenus · tamen remaneat quin sicut a nobis sepe iussum est · hoc aut illud partibus eclesiarum persoluatur ˙ Et hoc omnibus notum sit quia quicumque abhinc neglegenter exinde egerit et coram nobis exinde neglegens repertus fuerit · illud uolumus omnino ut subeat quod in nostro capitulari de hac re communi consultu fidelium nostrorum ordinauimus ˙ Comites uero ministri eclesię in eorum ministeriis [fol. 101r] ut hoc plenius et de nostris et de se et de suis hominibus optinere possint adiutores in omnibus fiant ˙ Et quicumque prima et secunda uice de his a comite admonitus non se correxerit ˙ Uolumus ut per eundem comitem eius neglegentia ad nostram notitiam perferatur · ut nostra auctoritate quod in nostro capitulari continet subire cogatur ˙  
XX  
[BK 150 c. 26]
Volumus etiam ut capitula quę nunc et alio tempore consultu fidelium nostrorum a nobis constituta sunt a cancellario nostro archiepiscopi et comites eorundem propriis ciuitatibus modo aut per se aut per suos missos accipiant · et unusquisque per suam diocesim ceteris episcopis · abbatibus comitibus et aliis fidelibus nostris ea transcribi faciant et in suis comitatibus coram omnibus relegant ut cunctis nostra ordinatio et uoluntas nota fieri possit ˙ Cancellarius tamen noster nomina episcoporum et comitum qui ea accipere curauerint notet · et ea ad nostram notitiam perferat · ut nullus hoc pretermittere presummat · Uassi83* quoque84* nostri nobis famulantes · uolumus ut condignum apud omnes habeant honorem · sicut et a genitore nostro et a nobis sępe admonitum est ˙  
83*
si korr. (?)
84*
q1 korr. (?)
ITEM ALIA CAPITULA ECLESIASTICA HLUDOUUICI IMPERATORIS ·85*  
Haec capitula proprię ad episcopos uel ad ordines quosque eclesiasticos pertinentia quę non solum hi obseruare set iam86* sibi subiectis uel commissi facienda perdocere debent ˙  
I ·  
[BK 138 c. 1]
Quia iuxta sanctorum patrum traditionem nouimus res eclesię uota esse fide87* lium prętia peccatorum et patrimonia pauperum cuique non solum habita conseruare · uerum etiam multa deo opitulante conferrę optamus ˙ Tamen ut ab eclesiasticis de non diuidendis88* rebus illius suspicionem dudum conceptam penitus amoueremus · statuimus ut neque nostris neque filiorum et deo dispensante successorum nostrorum temporibus qui nostram uel progenitorum nostrorum uoluntatem uel exemplum imitari uoluerint89* · nullam penitus diuisionem aut iacturam patiatur ˙  
85*
HLUDOUUICI IMPERATORIS · von anderer Hand korr. aus [†]
86*
mutmaßlich übersprang der Schreiber versehentlich eine Silbe seiner Vorlage (s[ed] etiam)
87*
e korr. (?)
88*
korr. aus deuidendis
89*
n ergänzt
II ·  
[BK 138 c. 2]
Sacrorum canonum non ignorari · ut in dei honore adsensum ordini eclesiastico prebuimus · ut scilicet episcopi per electionem cleri et populi secundum statuta canonum de propria diocesi remota personarum et munerum acceptione ob uitę meritum et sapientię donum eligantur [fol. 101v] ut explo [!] et uerbo sibi subiectis usquequaque prodesse ualeant ˙  
III  
[BK 138 c. 3]
Quia uero canonica professio a multis partim ignorantia partim desidia dehonestabaatur [!] · opere pretium diximus deo annuente apud sacrum conuentum · ut ex dictis sanctorum patrum uelut ex diuersis pratis · quosdam uernantes flosculos carpendo in unum [!] regulam canonicorum et canonicarum congerere · et canonicis uel90* sanctimonialibus91* seruandam contradere · ut per eam canonicus ordo absque ambiguitate possit seruari ˙ Et quoniam illam sacer conuentus ita eam laudibus extulit ut usque ad unum iota obseruandam percenseret · statuimus ut ab omnibus in eadem professione degentibus indubitanter teneatur · et modis omnibus siue a canonicis siue a sanctismonialibus [!] canonice degentibus deinceps obseruetur ˙  
90*
korr. aus et
91*
korr. aus sanctismonialibus
IIII  
[BK 138 c. 4]
Statutum est ut quicquid tempore imperii nostri a fidelibus eclesię sponte collatum fuerit in ditioribus locis duas partes in usus pauperum · tertiam in stipendia cedere clericorum aut monachorum · In minoribus uero locis aeque inter clerum et pauperes fore diuidendum nisi forte a datoribus ubi specialiter dande sint constitutum fuerit ˙  
V  
[BK 138 c. 5]
Monachorum siquidem causam qualiter deo opitulante ex parte disposuerimus · et quomodo ex se ipsis si eligendi abbates licentiam dederimus · et qualiter deo opitulante quiete uiuere propositumque suum indefesse custodire ualerent ordinauerimus · in alia scedula diligenter adnotari fecimus ˙ Et ut apud successores nostros ratum foret et inuiolabiliter conseruetur confirmauimus ˙  
VI  
[BK 138 c. 6]
De seruorum uero ordinatione qui passim ad gradus eclesiasticos indiscretę promouebantur · placuit omnibus cum sacris canonibus concordari debere · Et statutum est ut nullus episcoporum deinceps eos ad sacros ordines promouere pręsummat · nisi prius a dominis propriis libertatem consecuti fuerint ˙ Et si quilibet seruus dominum suum fugiens aut latitans · aut adhibitis testibus munere conductis uel corruptis aut qualibet calliditate uel fraude ad gradus eclesiasticos peruenerit decretum est ut deponatur · et dominus eius eum92* recipiat ˙ Si uero auus uel pater ab alia patria in aliam migrans in eadem prouincia filium genuerit · et ipse filius ibidem educatus et ad gradus eclesiasticos promotus fuerit · et utrum seruus [fol. 102r] sit ignorauerit · et postea ueniens dominus illius legibus eum adquisierit93* ˙ sancitum est ut si dominus eius illi libertatem dare uoluerit · in gradu suo permaneat ˙ Si uero eum catena seruitutis a castris dominicis abstrahere uoluerit ut gradum amittat · quia iuxta sacros ordines uilis persona manens sacerdotii dignitate fungi non potest · De rebus uero illorum uel peculiare qui a propriis dominis libertate donantur94* ut ad gradus eclesiasticos95* iure promoueantur · statutum est ut in potestate dominorum consistat utrum illis concedere an sibi uindicare uelint ˙ Ceterum si post ordinationem aliquid adquisiuerit · illud obseruetur quod in canonibus de consecratis nihil habentibus constitutum est ˙ De eclesiarum uero seruis communi sententia decretum est · ut archiepiscopi per singulas prouincias constituti nostram auctoritatem · suffraganei uero illorum exemplar illius penes se habeant · et quandocumque de familia eclesię utilis inuentus aliquis ordinandus est in ambone ipsa auctoritas coram populo legatur · et coram sacerdotibus uel coram fidelibus laicis ante cornu altaris sicut in nostra auctoritate continetur remota qualibet calliditate libertatem consequatur · et tunc demum ad gradus eclesiasticos promoueantur ˙ Similiter quoque de his agendum est quos laici de familia eclesiarum ad sacros ordines promouere uoluerint · sed et de his quos prepositi canonicorum et monachorum ordinandos expetierint eadem forma seruanda est ·  
92*
folgt getilgtes recipiat, wobei der Schreiber zunächst nur ecipiat schrieb, dann ein r leicht über der Zeile ergänzte, bevor er sich besann und das Wort durchstrich um es komplett neu zu schreiben
93*
Falls hier ursprünglich adquisiuerit stand, müsste das u2 bei der Worttrennung am Zeilenende vollständig dem Verwischen der Tinte zum Opfer gefallen sein.
94*
ur korr. (?)
95*
ohne Kürzungszeichen
VII  
[BK 138 c. 7]
Statutum est ut nullus quilibet eclesiasticus ab his personis res deinceps accipere presummat · quarum liberi aut propinqui hac inconsulta oblatione possent rerum propriarum exheredari ˙ Quod si aliquis deinceps hoc facere temptauerit · ut et acceptor sinodali sententia districte feriatur et res ad exheredatores redeant ˙  
VIII  
[BK 138 c. 8]
Statutum etiam ut nullus in canonica aut regulari professione constitutus aliquem tonsorare propter res adipiscendas deinceps persuadeat ˙ Et qui hoc facere temptauerit sinodali uel imperiali sententia modis omnibus feriatur ˙  
VIIII  
[BK 138 c. 9]
Statutum est ut sine auctoritate uel consensu episcoporum presbiteri in quibuslibet eclesiis nec constituantur nec expellantur · etiam si laici clericos probabilis uitę et doctrinę episcopis consecrandos suisque in eclesiis constituendos obtulerint96* [fol. 102v]  
96*
Aus unklaren Gründen wiederholte der Schreiber das Wortende (-lerint) nach einer ca. 10 Buchstaben breiten Lücke (nicht durch Rasur entstanden) in der gleichen Zeile; evtl. besteht ein Zusammenhang mit den im Anschluss fehlenden fünf letzten Wörtern des Kapitels, die mitten in der zweiten Zeile des folgenden Kapitels eingetragen sind.
X  
[BK 138 c. 10]
Sancitum est ut unicuique eclesię unus mansus integer absque alio seruitio atribuatur · nulla qualibet occasione eos reiciant97* · et presbiteri in eis constituti non de decimis neque oblationibus fidelium · non de domibus neque de areis uel hortis iuxta eclesiam positis · neque de prescripto manso aliquid seruitium preter eclesiasticum faciant ˙ Et si aliquid amplius habuerint inde senioribus suis debitum seruitium impendant  
97*
Möglicherweise aufgrund einer unklaren Ergänzung in der Vorlage sind hier fünf Wörter (nulla ... reiciant) irrig mitten im Satz eingetragen, anstatt an ihrem korrekten Platz am Ende des vorherigen Kapitels.
XI  
[BK 138 c. 11]
Statutum est postquam hoc impletum fuerit · ut unaqueque eclesia suum presbiterum habeat · ubi id fieri facultas prouidente episcopo permiserit ˙  
XII  
[BK 138 c. 12]
Sancitum est de uillis nouis et eclesiis in eisdem nouiter constructis · ut decime de ipsis uillis ad easdem eclesias conferantur ˙  
XIII  
[BK 138 c. 13]
De sacris uasis eclesię quę in pignus a nonnullis in quibusdam locis dari comperimus inibitum est ne deinceps a quoquam fieri presumatur · nisi solummodo necessitate redimendorum captiuorum conpellente ˙  
XIIII  
[BK 138 c. 14]
De eclesiis sane destructis uel de nonis et decimis siue de claustris canonicorum · qualiter constitui et ordinari nobis placuerit aliis capitulis subter adnotauimus ˙  
XV  
[BK 138 c. 15]
Sed et de eclesiarum honore quomodo deo adiuuante quantum in nos est uigeat · similiter subter adnotatis capitulis insertum esse dinoscitur ˙  
XVI  
[BK 138 c. 16]
De episcopis uero in langobardia constitutis qui ab his quos ordinabant sacramenta et munera contra diuinam et canonicam auctoritatem accipere uel exigere soliti erant · modis omnibus inhibitum est ne ulterius fiat ˙ Qui iuxta sacros canones uterque a gradu proprio talia facientes decidi debent ˙  
XVII  
[BK 138 c. 17]
Statutum est ab episcopis de presbiteris qui feminas secum indiscrete habitare permittunt · et propter hoc male opinionis suspicione denotantur · ut si deinceps admoniti non se correxerint · uelut contemptores sacrorum canonum canonica inuectione feriantur  
XVIII  
[BK 138 c. 18]
De presbiteris qui accipiendi chrismatis gratia ad ciuitates in cęna domini uenire soliti erant sancitum est ut de his qui longe positi sunt de octo uel decem unus ab episcopo eligatur · qui acceptum chrisma sibi et sociis diligenter perferat · Hi uero qui non longius a ciuitate quam quattuor aut quinque milibus inhabitant · more solito ad accipiendum chrisma per se ueniant · Discendi uero gratia non alio quam quadragesime [fol. 103r] tempore ad ciuitates conuocentur ˙  
XVIIII ·  
[BK 138 c. 19]
Ne uero episcopi occasione predicandi aut confirmandi oneri essent populis · et a nobis admoti et polliciti sunt se deinceps hoc cauere uelle · et eo tempore suum ministerium in quantum facultas dabitur exequi quorum profectio quantum in illis erat his quibus prodesse possunt et debent non sit importuna et onerosa ·  
XX  
[BK 138 c. 20]
De pueri uero sine uoluntate parentum tonsorentur · et puelle uelentur modis omnibus inhitum [!] est ˙ Et qui hoc facere temptauerit · multa quę in capitulis legis mundane a nobis constitutis continetur persoluere cogatur  
XXI  
[BK 138 c. 21]
De feminis quę uiros amittunt98* · placet ne se sicut hactenus indiscrete uelent · sed ut XXX dies post decessum uiri sui expectent · et post tricesimum diem per consilium episcopi sui uel si episcopus absens fuerit · consilio aliorum religiosorum sacerdotum et suorum parentum atque amicorum · id quod eligere debent eligant et quia a sacro conuentu rogati · uti [!] qui publicam gerebant penitentiam · et feminę quę uiros amittebant nostra auctoritate donec deliberent quid agant · tuerentur specialiter pro his capitula fieri · et legis mundane capitulis inserenda decreuimus ˙  
98*
vor dem Wort ein zweites, kleineres a mit zugelaufenem unteren Bogen; offenbar setzte der Schreiber neu an, ohne den ersten Versuch ausdrücklich zu tilgen
XXII  
[BK 138 c. 22]
De raptis uero et raptoribus quamquam specialiter decreuissemus quid pati debeant qui hoc nefas deinceps facere temptauerint · quid tamen super his sacri canones precipiant hic inserendum necessarium duximus quatenus omnibus pateat quantum malum sit et non solum humana sed etiam diuina auctoritate constricti · ut abhinc hoc malum caueatur ˙  
XXIII ·  
[BK 138 c. 23]
De puellis raptis necdum desponsatis · ita in concilio calcidonensi ubi · CCXX · patres adfuerunt · capitulo · XXVII · ita habeatur ˙ Eos qui rapiunt puellas sub nomine simul habitandi cooperantes et conhibentes raptoribus decreuit sancta synodus · siquidem clerici sunt decidant gradu proprio · si uero laici anathematizentur ˙ Quibus uerbis aperte datur intellegi qualiter huius mali auctores damnandi sunt quando participes et conhibentes tanto anathemate feriuntur ˙ Et quod iuxta canonicam auctoritatem ad coniugia legitima raptas sibi iure uindicare nullatenus possunt ˙ [fol. 103v]  
XXIIII  
[BK 138 c. 24]
De desponsatis puellis et ab aliis raptis · ita in concilio ancirano · capitulo · X · legitur ˙ Desponsatas puellas et postea ab aliis raptas placuit erui et in eis reddi quibus ante fuerant desponsatę etiamsi eis a raptoribus uis inlata constiterit ˙ proinde statutum est a sacro conuentu ut raptor publica penitentia multetur ˙ Raptam uero si sponsus recipere noluerit · et ipsa eiusdem criminis consentiens non fuit · licentia nubendi alii non negetur ˙ Quod si et ipsa consensit · simili sententia subiaceat · Quod si post hęc se iungere presumpserint · uterque anathematizentur ˙  
XXV  
[BK 138 c. 25]
De his uero qui sacris uirginibus se sociant ita in decretis papę gelasii capitulo XX · continetur ˙ Uirginibus sacris temere se quosdam sociare cognouimus · et post dicatum deo propositum incesta federa sacrilegaque misceri · quos protinus aequum a sacro communione detrudi · et nisi publicam probatamque egerint penitentiam · omnino recipi · aut his certe uiaticum de seculo transeuntibus si tamen penituerint non negetur · Si uero de copulatione tantarum sacrarum uirginum tam seuere feriuntur · quanto seuerius feriendi sunt qui eas rapiunt · Ideo sicut premissum est · necesse est ut ab omnibus in christiana religione consistentibus rigorem auctoritatis diuinę uel humanę hoc malum radicitus amputetur ˙  
XXVI  
[BK 138 c. 26]
Ne uero puellę indiscretę uelentur ˙ Placuit nobis etiam de sacris canonibus qualiter obseruandum sit hic inserere ˙ De tempore uelandarum puellarum in cartaginiensi99* concilio · XVI · anno consecretur ˙ Item in eodem concilio capitulo · XC tertio · de uirginibus uelandis ita continetur ˙ Item placuit ut quicumque episcoporum necessitate periclitantis pudicitię uirginalis uel petitor potens uel raptor aliquis formidatur · uel si etiam aliquo mortis periculoso scrupulo compuncta fuerit · ne non uelata moriatur aut exigentibus parentibus aut his ad quorum curam pertinet uelauerit uirginem · seu uelauit ante · XXV · annos ętatis · non ei obsit concilium quod de isto annorum numero constitutum est ˙ Unde colligitur quia iuxta priorem sanctionem uirgines · uigesimo quinto ętatis suę anno rite consecrande sint ˙ Quod si premissę necessitates ante id fieri compellerint · nullum possit episcopo afferre pręiudicium consecranti ˙  
99*
i2 ergänzt
XXVII  
[BK 138 c. 27]
Sancitum est ut nullus deinceps quamlibet examinationem crucis facere [fol. 104r] pręsummat · ne quod christi passione glorificata est cuiuslibet temeritate contemptui habeatur ˙  
XXVIII  
[BK 138 c. 28]
Episcopi uero · ut siue per se siue per uicarios pabulum uerbi diuini sedule populis annuntient ˙ Quia ut ait beatus gregorius · iram contra se occulti iudicis exitat [!] sacerdos · si sine predicationis sonitu incedit · et ut clerum sibi commissum in sobrietate et castitate nutrirent diuinisque100* officiis imbuerent101* · que rite ad sacrossanctos eclesiasticos ordines promoueri possent · et ut operam dent · quatenus presbiteri missalem et lectionarium siue ceteros libellos sibi necessarios bene correctos habeant · et qualiter eclesias destructas sibi pertinentes iuxta uires emendent ˙ Qualiter etiam uiduas diligenter instruant · quomodo etiam secundum apostolicam auctoritatem conuersari debeant edoceant · et ut superstitiones quas quibusdam locis in exequiis mortuorum nonnulli faciunt eradicent ˙ Et ut exemplo suę innocentię alios ad bene uiuendum prouocent · et cunctis ęclesiasticis negotiis quantum dominus iuuauerit totis uiribus consulere satagant diligenter admonuimus et ut liberius exequi ualeant · nos in quantum dominus posse dederit opem ferre modis omnibus optamus ˙  
100*
korr. aus diuisnisque
101*
n ergänzt
XXVIIII ·  
[BK 138 c. 29]
Nonnulla uero capitula sicut de incestis nuptiis · necnon et de ęclesiis quę inter quoheredes diuiduntur · et tali occasione proprio honore carent · siue de his eclesiis quę nimium rebus propriis sunt attenuate uel certe de his rebus quę nuper necessitate conpellente a nonnullis ęclesiis sunt ablate · et si qua sunt alia siue in eclesiasticis siue in publicis rebus emendatione digna quę pro temporis breuitate efficere nequiuimus · in tantum differendum illud dignum iudicauimus · donec domino fauente consultu fidelium facultas nobis id efficiendi ab eo tribuatur ˙ Inuenta uero ut deo opitulante effectum obtineant per tempora hic inserenda censuimus ˙  
Item alia102* capitula103* · domni104* hludouuici imperatoris  
I  
[BK 179 Prolog]
In parabolis augustę glorię sapientia cęlestis fulta sophismate uelut debitam subiectis disciplinam regiminis prerogatiua ministrans · saluberrima potius simplicitate quam syllogismorum difficultate comprehensa capitulaque secuntur insinuat ·  
102*
gek. al
103*
gek. cap
104*
gek. dom
Quo ordine episcopus debeat inueniri ·  
II  
[BK 179 c. 1]
Sanctę trinitatis fides a tribus prorsus uenerator ordinibus · De quibus cum canonicum eclesię fidei iam fundamentum probatum · et a fidelibus loci uiris electum ratio prouehendum denuntiat · tamen necessitudine incumbente et monachum admittit · [fol. 104v] et laicum auctoritas non excludit · sed cum subiungitur qualis esse debeat tot huic dicto canonica atque apostolica mandata conueniunt · ut nequaquam breuiter intimata sufficere uideantur · De monogamia uel uirginibus sacerdotem eclesia requirit · si quis sine crimine est ˙ Ultimus tamen si concessa loquitur · ita se imitabilem in omnibus quę agit prebeat · quatenus proximorum corda rore doctrinę rigare non cesset · et bonis quę docuerit operibus non repugnet ·  
III  
[BK 179 c. 2]
Officium episcopi curam esse et feruorem eclesiasticarum105* rerum et fidei firmamentum tam uirtute uerbi quam iusto rerum moderamine sacrę lectionis serie comprobamus · Sed tunc conuersatio illius congruit officio · cum pro uitę innocentia actione precipuus et pre cunctis fit contemplacione suspensus ·  
105*
korr. aus eclesiasticum
IIII  
[BK 179 c. 3]
De conuersatione clericorum in episcopatu disposita quid aliud quam ut canonicę degant dicendum est · quis iuxta uocem apostoli filii bene subditi uocari concupiscunt cum in cultu uario discreti esse debeant · usuras cum feminarum accessu uitare contendant ·  
V  
[BK 179 c. 4]
De dispositione et officio presbiterorum qualis esse exterius debeat uita presulis preeundo demonstrant · hi nimirum in eclesię prouidentiam · ordinati · tunc in proposito permanere uideantur · cum prona deuotione strenui pastoris pro captu imitare uestigia consuescunt ·  
VI  
[BK 179 c. 5]
De ordinatione rerum episcopii priorum nobis patrum et romane legis statuta rite conseruata sufficiant ˙ Quadripertita denique ex reditibus patrimonia partim pauperibus eroganda · partim prelatorum templorumque usibus implicanda sanxerunt · Ęclesiis igitur baptismalibus custodes eligantur presbiteri · in quibus non solum nomen officii · uerum etiam sanctitatis decenter cultus effulgeat ˙ Titula quoque earundem eclesiarum una cum rectoribus aeque sibi prępositis tamquam subiectionis ordine contenti sublimioris humiliter culmina uenerentur ·  
VII  
[BK 179 c. 6]
Qualiter senedochiorum ordo seruetur · promulgata ab auctoribus106* eorum testamenta fatentur ˙ Nam si leuitatis aut fortasse simplicitatis erroribus obuoluta rationabili statu caruerint · catholici prouisoris arbitrium prestolentur ˙  
106*
korr. aus auctopibus
VIII ·  
[BK 179 c. 7]
De ordine canonicorum in locis suis excepte ab auctoribus uel ab antiquis eclesię [fol. 105r] legibus defloraciunculę ex decretis gloriosissimi cęsaris in unum codicem redactę ac a nobis susceptę107* horum uita predulci suauitate componendo perornant ·  
107*
korr. aus suc
VIII ·  
[BK 179 c. 8]
De monasteriis regularibus quę beatę recordationis benedicti abbatis regula preclaris obsequiis dedita conglobauit monasticę meditationis tamquam a sancto spiritu prolate sufficiant ·  
VIIII ·  
[BK 179 c. 9]
Quoniam liquido constat monachorum congregationem absque abbate eiusdem ordinis esse non posse · eligendus est inter eos uir modestus et prudens una cum consensu episcopi ciuitatis cuius se suffraganeos fore cognoscant108* · quia iam regulariter uiuere didicit · et sancto studio prout ordo regularis poscit insistere ac subditorum si qua sunt ualeat errata corrigere ·  
108*
korr. aus cognoscunt
X  
[BK 179 c. 10]
Qualiter109* cum monachis suis abbas conuersari debeat eiusdem regulę affluentibus informatus testimoniis directo calle qua trahitur uirtutum exercitia prosequatur ˙  
109*
Der Schreiber setzte zunächst irrig eine Zeile zu hoch an, führte aber nur das u aus, bevor er seinen Fehler bemerkte und in der korrekten Zeile ualiter eintrug, ohne das darüber bereits vorhandene u zu tilgen. Die Q-Initiale wurde offenbar erst später ergänzt.
XI ·  
[BK 179 c. 11]
A quo et quomodo corrigi abbas neglegenter agens debeat canon calcidonensis titulus110* VIII · euidenter exponit cum ab episcopo loci dissilienter communione priuare non ambigit ˙  
110*
gek. titul
XII ·  
[BK 179 c. 12]
De monasteriis feminarum in canonico uel regulari ordine constitutis quo ordine censeri conueniant · ipsorum nempe nominum ęthimologiam demonstrat · canonica scilicet canonicę regularia regularibus mancipando modulis edocentur ˙  
XIII  
[BK 179 c. 13]
De hac profecto institutione canonica quę sanctimonialibus congruit auguste pridem celsitudinis instrumenta cognouimus · sed quomodo disciplinę officii eclesiastici nimium neglecta per studium reformetur · nonnulli iam experimento probarunt qui scolam doctoribus deputarunt in huiusmodi certamine tardiores tamquam delicto dispensationis postposite nisi se correxerint obnoxii teneantur ˙  
XIIII ·  
[BK 179 c. 14]
Pro statu regni et reipublice ne forte humilietur aut infirmetur · diuina primum exoretur clementia · Tunc demum totis uiribus incumbentes oportuna uobiscum iuxta uires libenter iuuamina decernamus ˙  
XV ·  
[BK 179 c. 15]
De regulari ordine qualiter obseruetur · partim nos superius significasse [fol. 105v] meminimus · cetera cum uestra simul celsitudine conferentes largius statuere decertemus ˙  
Item alia capitula111* domni ludouuici imperatoris ·  
 · I ·  
[BK 174 c. 1]
Dei igitur omnipotentis inspiratione uestroque piissimo studio admoniti uestroque etiam saluberrimo exemplo prouocati · confitemur nos in pluribus locis quam modo aut ratio aut possibilitas enumerare permittat · tam in uita quamque doctrina et ministeria neglegentes extitisse ˙ Quamobrem sicut hactenus in his nos neglegentes fuisse non denegamus · ita abhinc deo opitulante · data nobis a uestra benignitate congruenti facultate uel libertate diligentiorem curam in his omnibus pro captu intellegentię nostrę nos uelle adhibere profitemur  
111*
gek. cap
II  
[BK 174 c. 2]
Quia uero liquido constat quod salus populi maxime in doctrina et predicatione consistat · et predicatio eadem impleri · ita ut oportet non potest nisi a doctis · necesse est ut ordo talis in singulis sedibus inueniatur per quam et presens emendatio et futura utilitas sanctę eclesię preparetur · Qualiter autem hoc fieri debeat et possit in sequenti capitulo demonstrabitur ˙  
III  
[BK 174 c. 3]
Scolas autem de quibus hoc ha112* [!] hactenus minus studiosi fuimus · quam debueramus omnino studiosissime emendare cupimus · qualiter omnis homo siue maioris siue minoris ętatis qui ad hoc nutritur ut in aliquo gradu in eclesia promoueatur locum denominatum et magistrum congruum habeat ˙ Parentes tamen uel domini singulorum de uictu uel s[u]bstantia corporali unde subsistant prouidere studeant · qualiter solacium habeant · ut propter rerum inopiam doctrinę studio non recedant ˙ Si uero necessitas fuerit propter amplitudinem parroechię eo quod in uno loco colligi non possunt propter administrationem quam eis procuratores eorum prouidere debent fiat locis duobus aut tribus uel etiam ut necessitas et ratio dictauerit ˙  
112*
h ergänzt
IIII  
[BK 174 c. 4]
Sed quia omnimodis doctrina minus utiliter agitur · si qualiter his qui docere debeant discendi oportunitas non ordinatur · necesse est ut his presulibus quibus omnimodis agendi facultas aut funditus · aut certe magna ex parte per dioceses suas deest ad hominis rerum qualiter id fieri congrue possit prouideatur ˙ Hi autem qui res eclesiasticas aut baptismales eclesias iure suo in promptu habent officium predicationis implere ualent ˙  
V  
[BK 174 c. 5]
De potentibus qui ad predicationem uenire nolunt et idcirco multi eos imitantes uel sequentes ad audiendum uerbum diuinum uenire debuerant seruitiis propriis [fol. 106r] detinentur ˙ Nonnulli etiam ex ipsis presbiteros absque consensu episcopi in eclesiis constituunt uel expellunt ·  
VI  
[BK 174 c. 6]
Vt heresis simoniaca ita caueatur · ut non solum propter numerum acceptionem sed neque consanguinitate familiaritatis aut cuiuslibet amicitię aut obsequii causa deinceps ullus prebeat ˙  
TITULUM · I ·113* INCIPIUNT KAPITULA114* QUĘ DOMNUS HLOTHARIUS IMPERATOR SUO TEMPORE OLONNA CONSTITUIT ˙115*  
I  
[BK 157 c. 1]
Si quis episcopus aut propinquitatis affectu · aut muneris ambitione aut causa amicitię senedochia · aut monasteria uel baptismales eclesias suę eclesię pertinentes cuilibet per erenfitheos contractus dederit se suosque successores poena multandos conscripserit potestatem talia multandi rectoribus eclesiarum absque ponoe [!] conscriptę solutione concedimus ˙  
113*
TITULUM · I · von anderer Hand korr. aus [†]
114*
INCIPIUNT KAPITULA gek. INCIP KAP
115*
OLONNA CONSTITUIT ˙ von anderer Hand korr. aus [†]
II  
[BK 157 c. 2]
Statutum est ut si quis liber homo per consensum episcopi sui eclesiam in sua construxerit proprietate · fontesque in eadem ab episcopo fuerint consecratę · ideo non suam perdat hereditatem · Sed si episcopus uoluerit officium sacri baptismatis in sua transferatur eclesia · ipsa uero a qua in constructoris maneat iure ˙  
III  
[BK 157 c. 3]
Si quis adulter cum adultera comprehensus fuerit secundum edicta legis langobardorum marito adulterę ambo ad uindictam traditi fuerint · si eos quispiam emerit eosque conuictos in eodem scelere haberi repertum fuerit · ipsos fiscus adquirat ˙  
IIII ·  
[BK 157 c. 4]
Si quis liber homo uxorem habens liberam propter aliquid crimen aut debitum seruitio alterius se subdit · eademque coniunx manere cum ipso uoluerit ipsorum procreatio quę tali coniugio fit · libertatis statum non amittat ˙ Si uero ea defuncta secunda uxor et tamen libera tali se sciens iunxerit con[i]ugio · liberi illorum seruituti subdantur ˙  
V  
[BK 157 c. 5]
Statuimus116* ut si femina uestem habens mutatam moecha deprehensa fuerit · non tradatur genitio sicut usque modo ne forte quę prius cum uno · postmodum cum pluribus locum habeat moechandi · sed eius possessio fisco redigatur et ipsa episcopali subiaceat iudicio ·  
116*
korr. aus [†]tatuimus
VI ·  
[BK 157 c. 6]
Decernimus ut quisquis aliter testes habere non potuerit · uolumus ut per comitis iussionem quos in suo testimonio necessarios quisque habuerit · ueritatem prolaturi publico conuentu adducantur ut per ipsos rei ueritas cum iuramento ualeat inquiri · [fol. 106v]  
VII  
[BK 160 Prolog]
Abbates qui ab episcopis electi sunt ad conspiciendum regulę obseruationem in monasteriis istum debent tenere modum in his que eis iniuncta sunt ˙  
VIII  
[BK 160 c. 1 BK 160 c. 2 BK 160 c. 3 BK 160 c. 4]
Primo quia subdito et in breui spatio pleniter cognoscere non ualent conuersationem fratrum in illo monasterio · ad quod tunc ueniunt nisi aliquibus diebus ac noctibus cum eis conuersentur · Cum tali ad eos ueniant paucitate · ut monasterium non grauent ˙ Deinde si intellexerint abbatem neglegentem suum ministerium agere aut de semetipso aut de fratribus suis · secundum regulę auctoritatem commoneant illum ˙ Similiter etiam faciant si ex fratribus fuerint neglegentes inuenti · cum abbate suo · secundum regulę auctoritatem eos commoneant ˙ Si ignorantia est per eandem regulam docendo corrigant eos ˙ Si autem uoluntate delinquunt et emendauerint per eorum admonitionem · bene · Quod si noluerint nuntient primvm117* episcopo loci · et si ultra necessitas fuerit nuntient synodali conuentui ˙ Si uero questio aliqua fuerit de regulę capitulo · et non potuerint inter se definire · nuntient synodo et ibi auctoritate episcoporum sacrior decernatur sensus · et per uim nihil agere qui missus est presummat ˙ Consuetudines autem nisi inuente fuerint noxia · et hoc ut supra dictum est nuntient ·  
117*
korr. aus primo
TITULUM · II ·118* ITEM ALIA CAPITULA · DOMNI HLOTHARII ·119*  
I ·  
[BK 165 c. 1]
Statuimus ut liberi homines qui tantum proprietatis habent unde hostem bene facere possunt · et iussi facere nolunt · ut prima uice secundum legem illorum statuto damno subiaceant · Si uero secundo inuentus fuerit neglegens bannum nostrum id est LX solidos persoluant · Si uero tertio quis in eadem culpa fuerit implicatus · sciat se omnem substantiam suam amissurum · aut in exilium esse mittendum ˙ De mediocribus quippe liberis qui non possunt per se hostem facere · comitum fidelitati committimus · ut inter duos aut tres seu quattuor · uel si necessitas fuerit amplius · uni qui melior esse uidetur adiutorium prebeant ad nostram seruitium faciendum ˙ De his quoque qui propter nimiam paupertatem neque per se hostem120* facere neque adiutorium prestare possunt · conseruentur quousque ualeant recuperari ˙  
118*
TITULUM · II · von anderer Hand ergänzt
119*
DOMNI HLOTHARII · von anderer Hand ergänzt
120*
h ergänzt
II  
[BK 165 c. 2]
Placet nobis ut liberi homines qui non propter paupertatem sed ob uitandam reipublice utilitatem fraudolenter ac ingeniose res suas eclesiis delegant · easque denuo sub censu utendas recipiunt · ut quousque ipsas res possident · hostem et reliquas publicas functiones faciant ˙ Quodsi iussa facere [fol. 107r] neglexerint · licentiam eos distringendi comitibus permittimus per ipsas res suas · non resistente immunitate · ut status et utilitas regni · huiusmodi adinuentionibus non infirmetur ˙  
III  
[BK 165 c. 3]
Volumus ut similis mensura in laicali ordine de hac re seruetur · uidelicet si quis alterius potestatem qui hostem facere potest emerit aut quouis modo ad eum peruenerit eique ad utendum eas dimiserit · si neglegens de hoste fuerit per ipsas res a comite distringatur · ut in quocumque publica non minoretur utilitas ˙  
IIII  
[BK 165 c. 4]
Precipimus de his fratribus qui in nostris et romanie finibus paterne seu maternę succedunt hereditati · si contigerit quod unus eorum eclesiasticę militię sit mancipatus · et idcirco his qui seculariter militare debuerat ut se ad defensionem regni nostri subtrahat · in nostris finibus partem substantię in portionem suscipere dissimulauerit · idcirco ut nequeant constringi · ubicumque comes suus eum inuenerit · licentiam distringendi ei concedimus · ita ut primum fideiussores donet usque ad placitum suum · et bannum nostrum persoluat ˙ Si uero fideiussores non inuenerit · tam diu sub custodia per comitem teneatur quousque fideiussores inueniat aut bannum nostrum solutum habeat ˙  
V ·  
[BK 165 c. 5]
De liberis uero hominibus qui in aliena potestate mobilem suum transferunt · ut causator eorum eos pignerare non possit · placet nobis ut res eorum infiscentur quousque uenientes ad audientiam iustitiam faciant ˙ Si uero uenire contempserint · secundum capitulare domni ac genitoris nostri de eorum rebus agatur Nam et de ipsis rebus habita existimatione damnum quęsitoris sarciatur ˙ Qui121* uero illud mobile recipit si hoc sacramento probare non potuerit quod propter iustitiam alterius differendam illud non recepisset bannum nostrum persoluat ·  
121*
gek. Q
VI ·  
[BK 165 c. 6]
De fratribus namque qui simul in paterna seu materna hereditate commune uiuunt nolentes substantiam illorum diuidere ac occasione · ut unus tantum in hostem uadat uolumus ut si solus est uadat ˙ Sin autem duo sunt similiter si tres fuerint unus remaneat · et si ultra tres numerus fratrum creuerit unus semper qui propter domesticam curam atque rerum communium excolentiam remaneat ˙ Si uero inter eos aliqua orta fuerit contentio quis eorum expeditionem facere debeat prohibemus ut nemo illorum remaneat ˙ In ętate quoque illorum lex propria seruetur ˙ similiter et in nepotibus hęc conditio teneatur ˙ [fol. 107v]  
VII  
[BK 165 c. 7]
Vt in testimonio non recipiantur de his capitulis id est de libertate de hereditate uel proprietate in mancipiis et terris siue de homicidio et de incendio ille qui non habet · si conuictus fuerit falsum dixisse testimonium unde secundum Legem compositionem plenam reddere possit ˙  
VIII  
[BK 165 c. 8]
Statuimus ut iuratores singillatim iurent ˙  
VIIII ·  
[BK 165 c. 9]
Vt quicumque sacramentum uel debitum ante solis occasum persoluerit securus inde sit ˙  
X  
[BK 165 c. 10]
Videtur nobis ut quicumque liber ingeniose se in seruitio tradiderit · his qui eum recipit hoc quod ille qui in seruitium se tradidit in publico per antiquitatem consuetudinem facere debuit impleat ˙  
XI  
[BK 165 c. 11]
De his qui proprietates suas spontaneę alicui delegant · et postea fraudolenter ab alio aliquo ignoranti pretium easdem res uenundantes accipiunt · et his cui easdem res prius tradite fuerant cognito negotio annum integrum silens non contradixerit · sed propter inlusionem tacens ut122* emptorem inludere si infra patriam anni spatium ut dictum est fuerit prior traditio nihil ei ualeat · Ille uero qui post primam traditionem res uendiderit · si uiuens · comprobatus fuerit hanc illusionem fecisse bannum dominicum persoluat id est LX solidos ˙ Si uero bannum unde componat non habuerit uerberetur ˙  
122*
korr. aus sinit
XII ·  
[BK 165 c. 12]
Quibuscumque per legem propter aliquam contentionem pugna fuerit iudicata preter de infidelitate cum fustibus pugnent sicut in capitulare dominico constitutum est ·  
XIII ·  
[BK 165 c. 13]
De fugitiuis precipimus ut ministri rei publice a domino fugitiui nihil accipiant cum reddiderint eos ˙  
XIIII  
[BK 165 c. 14]
Videtur nobis de aldionibus ut sicut lex habet ita sint ˙  
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 112r] [11]
TITULVM · IIII ·123* ITEM ALIA CAPITULA124* DOMNI HLOTHARII IMPERATORIS ·  
I  
[BK 164 c. 1]
Inuenimus ut baptismalium eclesiarum rectores sint presbiteri singularum singuli · et non diacones uel cuiuslibet inferioris ordinis clerici ˙  
123*
TITULVM · IIII · von anderer Hand korr. aus [†]
124*
gek. CAP
II  
[BK 164 c. 2]
Placuit etiam ut presbiteri baptismalium eclesiarum secundum suam possibilitatem debitam oboedientiam et honorem exhibeant episcopis suis absque grauendine cum necessitas et ordo poposcerit ˙  
III  
[BK 164 c. 3]
Statuimus etiam si oboedientiam rei publicę episcopis talis iugiter quam per se facile adimplere nequiuerint · ut prebeant solacium subiecti secundum qualitatem iniuncti seruitii ·  
IIII  
[BK 164 c. 4]
De senedochiis uisum est nobis ut secundum possibilitatem uel temporis fertilitatem testamentorum scripta sequantur ˙  
V  
[BK 164 c. 5]
De feminis cum presbiteris cohabitantibus placuit eas penitus eici · nec ulterius cum his de quibus suspicatur quoquo modo conuersari · et si post primam contestationem episcopi sui a septem usque ad tres idoneis testibus conuincitur preuaricasse · propriis gradus periculo subiaceat ˙  
VI  
[BK 164 c. 6]
Si episcopus contestationem uel correptionem huiuscemodo [!] neglexerit aut post hoc synodale concilium infra dies · LX · emendatione digna non emendauerit · iudicio metropolitani sui subeat sententiam ˙  
VII  
[BK 164 7a]
De monasteriis et senedochiis ††† inordinatis et destructis · ad palatium uel ad quorumcumque iura pertinentibus qui admonitionem episcoporum contemnunt · placuit nostrę imperialis prouidentię iudicio reseruari ˙ [fol. 112v]  
ITEM ALIA CAPITULA DOMNI HLOTHARII ·125*  
I  
[BK 163 c. 1]
Placuit nobis ut si pro quibuslibet culpis atque criminibus quęcumque persona toties fuerit correpta · ut iam excommunicatione episcopali per contemptum dignus habeatur comitem suum episcopus sibi consociet · et per amborum consensum huiuscemodi distrigatur [!] contemptor · ut iussioni episcopi sui oboediens existat ˙ Si uero assensum non dederit bannum nostrum nobis persoluat Quod si adhuc contumax perstiterit · tunc ab episcopo excommunicetur Si uero excommunicatus corrigi nequiuerit · a comite uinculis constr[in]gatur · quousque nostrum idem contemptor suscipiat iudicium ˙ Si uero in talibus comes repertus fuerit noxius per episcopum eius nobis nuntietur ˙ Si autem uassallus noster in hac culpa lapsus fuerit · sicut supra per comitem constringatur ˙ Quod si non audierit · nobis innotescatur antequam in uinculis mittatur ˙  
125*
DOMNI HLOTHARII · von anderer Hand ergänzt
II  
[BK 163 c. 2]
Volumus ut omnimodis emunitates progenitorum nostrorum seu nostrę pleniter ac iuste conseruentur ˙  
III ·  
[BK 163 c. 3]
Volumus ut res quę a liberis personis locis deo dicatis conferuntur licet sibi ususfructus et ordinationem earundem rerum reseruent ˙ Si aliter eas non ordinauerint · ita maneant sicut prius date fuerunt ˙  
IIII  
[BK 163 c. 4]
Singulis episcopis · abbatibus et abbatissis duos concedimus aduocatos · eosque quam diu aduocationem tenuerint ab hoste relaxamus ˙  
V  
[BK 163 c. 5]
Prohibemus ut nemo usuram facere presumat post episcopi sui contestationem Quod si quis post eius interdictum facere presumpserit · a comitibus sicut supra de contemptoribus precepimus distringatur ˙  
VI  
[BK 163 c. 6]
De doctrina uero quę ob nimiam incuriam atque ignauiam quorundam prepositorum cunctis in locis est funditus extincta · Placuit ut sicut a nobis constitutum est ita ab omnibus obseruetur ˙ uidelicet ut ab his qui nostra dispositione ad docendos alios per loca denominata sunt constituti · maximum detur studium qualiter sibi commissi scolastici proficiant atque doctrinę insistant · sicut presens exposcit necessitas ˙ Propter oportunitatem tamen omnium apta loca distinctę ad hoc exercituum [!] prouidimus · ut difficultas locorum longe positorum ac paupertas nulli foret excusatio · Id sunt · primum papia conueniant ad dungalum · De mediolanio · De brixia · De laude · De bergamo · De nouaria · [fol. 113r] De uercelle · De tertona · De aquis · De ianua · De aste · De cuma · De eporegia · Ipse episcopus hoc per se faciant · In taurinis conueniant ˙ De uintimilio · De albingano · De uadis · De alba In cremona discant ˙ De regia · De placentia · De mutina · De tuscia respiciant in firmio · et de spoleti ciuitatibus conueniant · In uerona · De mantua · De triento · In uincentia · De patauis · De taruisio · De filtris · De ceneda · De asilio · Reliquę ciuitates forum iulii ad scolam conueniant ˙  
VII ·  
[BK 163 c. 7]
Volumus ut singuli episcopi conuersationem canonicorum eorumque habitationes · kalendas octobris futuri anni absque ulla neglegentia sicut disposuimus habeant · preparatas ˙  
VIII ·  
[BK 163 c. 8]
Precepimus uobis ut singulę plebes secundum antiquam consuetudinem fiant restaurate ˙ Quod si filii eiusdem eclesię restaurare noluerint a ministris rei puplicę distringantur · ut uolentes nolentesque nostram obseruent preceptionem ˙  
VIIII  
[BK 163 c. 9]
De decimis uero dandis statuimus ut sicut in capitulari continetur quod in mantua factum est · ita qui eam dare nolunt distringantur atque exsoluant ˙  
X  
[BK 163 c. 10]
De precariis quoque quę a rectoribus eclesia inrationabiliter fiebant su [!] suosque successores poena graui obligabant ut facta ipsius nequiret dissoluere precipimus ut nemo successor in antecessoris sui poena statuta sit obligatus sed suę prouidentię sit concessum · ut si antecessor eius res eclesię inrationabiliter distribuit ab eo ad126* ius eclesię tenendę reuocentur ˙  
126*
von anderer Hand korr. aus a†d
XI  
[BK 93 c. 8]
De decimis · ut dentur et dare nolentes secundum quod anno preterito denuntiatum est a ministris rei puplice exigantur · Id est eligantur quattuor siue octo optimi homines uel prout opus fuerit de singulis plebibus iuxta qualitatem uniuscuiusque plebis · ut ipsi inter sacerdotem et plebem testes existant ubi date uel non date fuerint ˙ Hoc ideo ne ibi iuramentum aliquod faciendi necessitas contingat ˙ Non tamen ideo tantos testes mittendos dicimus ut ipsos semper omnes in dandis decimis presentes esse pariter necesse sit · sed dum pluribus committitur minus grauentur ˙ In duobus autem si adfuerint sufficere credimus ˙ Neglegentes autem admoneantur a presbiteris eclesiarum usque ad tertiam ut ipsam decimam dent · Quod si contempserint · ab introitu eclesię prohibeantur · Et si hoc minime emendauerint · a ministris reipublicę districti singuli per caput ˙ VI · solidos · eclesię componant · et insuper [fol. 113v] decimam dare cogantur ˙ Nam si iterum contemptores extiterit · tunc per publicam auctoritatem domi uel casę eorum uuifentur · quousque pro ipsa decima sicut supra dictum est · satisfaciant · Quod si denuo rebelles uel contradictores fuerint · et super ipsam uuifam suam auctoritate intrare presumpserint · tunc a ministris reipublice in custodiam mittantur · usque dum ad iudicium publicum perducantur et ibi secundum legem contra comitem uel partem publicam componant · Reliqua autem et supra dictum est et decimas soluant · et · VI · solidos contra eclesiam satisfaciant127*  
127*
Bis zum Ende der Zeile Spuren einer Rasur, mutmaßlich von einer ursprünglich in dieser und der folgenden Zeile eingetragenen, aber von anderer Hand ersetzten Überschrift (s.u.).
HĘC KAPITULA128* DOMNI129* HLOTHARII IMPERATORIS SUNT · CIIII · QUĘ NON LEGITUR IN AERE130*  
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 115r] [28]
I  
[BK 166 c. 1]
Placuit nobis ut nullus episcoporum de consecratione aut de dedicatione baptismalium eclesiarum · aut exenedochiorum [!] seu oraculorum pretium quodlibet contra auctoritatem canonicorum patrum uel iuxta antiquam consuetudinem penitus accipere presummat ˙  
130*
HĘC KAPITULA … IN AERE von anderer Hand korr. aus [†]
128*
gek. KAP
129*
gek. DOM
II ·  
[BK 166 c. 3]
Vt in senedochiis rationabiliter dispositis adhuc in primo testamento [fol. 115v] testatoris omnino conscriptam seruetur uoluntas ˙ In his uero qui ab initio iuxta rationem dispositionem caruerunt · Uolumus ut quinta pars fructuum pauperibus detur · Similiter in illis quę rationabilem dispositionem habuerunt131* · et tamen qualibet neglegentia pristini status ordinatione carent · uolumus ut conditio suprascripta seruetur · quousque per bonorum ordinatorum prouidentiam et temporum habundantiam ad priorem ualeant ascendere dispositionem ˙  
131*
gek. habuer
III ·  
[BK 166 c. 4]
Visum est nobis ut presbiteri baptismalium eclesiarum secundum suam possibilitatem debitam oboedientiam et honorem suis exhibeant episcopis absque grauedine ut necessitas et ordo poposcerit ˙ Nam si oboedientiam rei publicę talis iniungitur episcopis quam per se facere nequiuerint · uolumus ut prebeant solatium subiecti · secundum qualitatem iniuncti seruitii ˙ Si quis ex necessitate eclesias grauatas habent atque destructas · et inantea grauare presumpserint · per relationem missorum cogniti huiusmodi rectores canonica inuectione a nobis promulgata feriantur ˙  
IIII ·  
[BK 159 Prolog BK 159 c. 1 BK 159 c. 2 BK 159 c. 3]
Volumus hoc beneficium prestare ut cuiuscumque seruus liberam feminam sibi ea consentiente in coniugio copulauerit et infra anni spatium ad uindictam traditi non fuerint sicuti lex tales personas nostro fisco sociat · ita nos nostra liberalitate concedimus · ut in potestate · et seruitio domini illius cuius seruus fuerit ambo reuertantur ˙ Similiter concedere uolumus cunctis liberis personis · ut nullus iudex publicus seu ministri publici eos contra legem audeant pignerare in bubus · quia audiuimus multa damna et afflictiones per hęc populum nostrum sustinere ˙ Neque cogantur ad placitum uenire preter triduum in anno sicuti in capitulare continetur exceptis scauinis et causatoribus pro testibus necess[...]is ˙ Quia omnem passionem uolumus auferre · ut populus noster pacifice sub nostro regimine possit uiuere ˙ His uero personis quę se nobis commendauerunt132* uolumus specialiter hoc honoris priuilegium concedere pre ceteris liberis · ut ubicumque uenerint siue in placito siue in quocumque loco honor[i]s digni hab[e][..]tur · et ceteris anteponantur ˙ Et quicquid ad querendum hab[u][....]t absque ulla dilatatione iustitias suas recipere [m]ereantur ˙ Et [.]ll[o]rum homines liberi qui eis sunt commendati · si ipsi seniores eos in nostro seruitio secum [fol. 116r] habuerint propter iustitiam faciendam nec destringantur nec pignerentur · quousque de nostro seruitio reuersi fuerint · et tunc si quid ab eis queritur · primum senioribus eorum moueatur · et iustitiam suam quęrentibus faciant · et si ipsi facere noluerint · tunc legaliter distringantur ˙  
132*
gek. comendauer
V  
[BK 159 c. 4]
Concedimus etiam gastaldiis nostris curtes nostras preuidentibus ut si proprio suo pretio res emerint aut quodlibet iusto attracto adquisierint · sicut lex133* easdem res ad nostram partem concedit · Ita nos eas illis concedimus si in seruitio nostro fideles inuenti fuerint ·  
133*
korr. aus les
VI  
[BK 102 c. 14]
Vt ante uicarios nulla criminalis actio definiatur nisi tantum leuiores causę quę facile possint diiudicari · ut nullus in eorum iudicio aliquem hom[i]nem in seruitio adquirat · sed per fideiussorem mittatur usque in presentiam comitis ˙ Et ingenui homines nulla placita custodiant proter [!] tria quę instituta sunt ˙ Nisi forte contingat ut aliquis aliquem accuset · excepto illis scabinis qui cum iudicibus residere debent ˙  
VII ·  
[BK 201 c. 13]
Notarii autem hoc iurare debent quod nullum scriptum falsum faciant neque aliquid in occulto · et nec scriptum aliquod faciant de uno comitatu in alio nisi per licentiam illius comitis in cuius comitatu cartula ipsa stare debet ˙ Si uero necessitas itineris aliquem compulerit · aut infirmitas grauis · secundum capitularem genitoris nostri faciat · Quodsi quis aliter fecerit inanis et uacua appareat ˙  
VIII  
[BK 201 c. 13]
Vt nullus cancellarius pro ullo iudicato aut scripto aliquid amplius accipere audeat nisi dimidiam libram argenti de maioribus scriptis ˙ De minoribus autem infra ipsam dimidiam libram quantum res exposcit et iudicibus rectum uidetur accipiat ˙ De orfanis autem uel ceteris pauperibus qui exsoluere hoc non possunt in prouidentia comitis sit · ut nequaquam inde aliquis accipiat ˙ De indiculis uero nihil accipiat · nisi tantum pergamenam · ubi ipsum indiculum scribere possit ˙  
VIIII ·  
[BK 158 c. 1]
Si liber homo se ipsum ad seruitium implicat aliquibus causis si liberam feminam habuit · ut infantes ipsi in eorum libertate permaneant · et si ipsa mulier defuncta fuerit · et aliam liberam feminam sibi copulauerit seruientem · ipsa in seruitio permaneat ˙  
X ·  
[BK 158 c. 2]
Si quis homo alienam uxorem adulterauerit · et secundum legem ei in manus traditi fuerint · et postea con[iun]cti fuerint · parti publice recipiantur · et qui ipsos comparatos habuerit pretium suum perdat ˙134*  
134*
folgt getilgtes X†
[fol. 116v] XI  
[BK 158 c. 3]
Volumus ut comites nostri licentiam nostram habeant ad faciendas inquisitiones ˙  
XII  
[BK 158 c. 4]
Volumus de obligationibus ut nullus homo per sacramentum nec per aliquam obligationem adunationem faciat · et si hoc facere presumpserit · tunc de illis qui prius ipsum consilium inchoauerit · aut qui hoc factum habent · in exilium mittantur et bannum nostrum persoluant · et si tales fuerint qui bannum nostrum persoluere non possint · per unumquemque LX ictus accipiat ˙  
XIII  
[BK 158 c. 5]
Volumus ut cum collecta uel scutis in placitum comitis nullus presummat uenire et si presumpserit bannum nostrum componat ˙  
XIIII ·  
[BK 158 c. 6]
De sanctimoniali femina statuimus · ut si adulterium fecerit et inuentum fuerit · res eius quas habet fisco nostro socientur persona uero eius · sit in potestate episcopi · in cuius parroechia est in monasterium eam mittendum ·  
XV  
[BK 158 c. 7]
Volumus ut episcopi abbates et abbatisse suos aduocatos habeant et pleniter iustitias faciant ante comitem suum ˙  
XVI  
[BK 158 c. 8]
De hominibus qui res suas alienauerunt ubicumque et super resident ut distringat eos comes pro scubiis publicis sicut lex continet ·  
XVII  
[BK 158 c. 9]
Volumus ut episcopi una cum comite suo aduocatum sibi eligant ·  
XVIII  
[BK 158 c. 10]
Placuit nobis ut hominibus liberis nihil superponatur nisi sicut lex et rectitudo continet ˙  
XVIIII  
[BK 158 c. 11]
Volumus ut de scubiis publicis quę ad utilitatem regni nostri pertinet precepta immunitatum impedimentum non prestant sed adiutorium ˙  
XX  
[BK 158 c. 12]
Vt cancellarii electi boni et ueraces cartas publicas conscribant ante135* comitem et scabinos et uicarios eius · et nullo modo hoc facere presummant de pecunia · antequam legitimum pretium detur ˙  
135*
e korr. (?)
XXI  
[BK 158 c. 13]
Liceat comiti excusatos habere sicut lex langobardorum continet ˙  
XXII  
[BK 158 c. 14]
Volumus ut homines talem consuetudinem habeant · sicut antiquitus langobardorum fuit de eclesiis baptismalibus de monasteriis regularibus tam uirorum quam puellarum · de senedochiis uero et freda ·  
XXIII  ·  
[BK 158 c. 15]
De cancellariis qui ueraces uel electi sunt · ad homines infirmos ueniant et secundum legem instrumenta conscribant · et a testibus roborentur et statim cum scripta fuerit cartula ostendant ante episcopum et comitem et iudices uel uicarios aut plebeios · ut uera agnoscatur esse ·  
[BK 158 c. 16]
Vt mulier romana quę uirum habuerit langobardum · defuncto eo · [fol. 117r] a lege uiri sit soluta et ad suam legem reuertatur · Hoc uero statuentes ut similis modus seruetur in ceterarum nationum mulieribus ˙  
ITEM ALIA CAPITULA136* QUĘ DOMNUS HLOTHARIUS IMPERATOR AD LIMINA BEATI PETRI APOSTOLI TEMPORE EUGENII SUMMI PONTIFICIS INSTITUIT ·  
I  
[BK 161 c. 1]
Constitutum habemus ut omnes qui sub speciali defensione domni apostolici seu nostra fuerint suscepti137* · impetrata inuiolabiliter iusta utantur defensione · Quod si quis in quocumque modo hoc contemptum uiolare presumpserit · sciat periculum uitę suę se esse incursurum · Nam et hic decernimus ut domno apostolico in omnibus ipsius obseruent oboedientiam seu ducibus ac iudicibus suis ad iustitiam faciendam ˙  
136*
gek. CAP
137*
korr. aus suscepta
II ·  
[BK 161 c. 2]
Vt depredationes quę hactenus fieri solebant prohibemus ne fiant · neque uiuente pontifice neque defuncto ˙ Si quis uero alteri hoc fecerit · sciat se legali sententia esse condemnandum · Quę autem retro actę sunt · placet nobis ut per dispositionem nostram fiant legaliter emendate ˙  
III  
[BK 161 c. 3]
Volumus ut in138* electione pontificis · nullus presummat uenire neque liber neque seruus qui aliquod impedimentum faciat ˙ Illi solummodo139* romani quibus antiquitus fuit consuetudo non cessent per constitutionem sanctorum patrum eligendi pontificem ˙ Quod si quis contra hanc iussionem nostram facere pręsummpserit · exilio tradatur ˙  
138*
in ergänzt
139*
d korr. (?)
IIII  
[BK 161 c. 4]
Volumus ut missi constituantur de parte domni apostolici et nostra · qui annuatim nobis renuntiare ualeant qualiter singuli duces et iudices iustitiam populo faciant · et quomodo nostram constitutionem obseruent ˙ Quibus missis decernimus ut primum cunctos clamores qui per neglegentiam ducum aut iudicum fuerint inuenti · ad notitiam domni apostolici deferant · et ipse unum e duobus eligat · ut aut statim per eosdem missos fiant ipsę necessitates emendatę · aut si non per nostrum missum fiat nobis notum · ut per nostros missos a nobis directos iterum emendentur ˙  
V ·  
[BK 161 c. 5]
Volumus ut cunctos populus romanus interrogetur140* lege uult uiuere · ut tali qua se professi fuerint uiuere uelle uiuant ˙ Illisque denuntietur quod hoc unusquisque sciat tam duces quam et iudices uel relinquus populus quod si in offensione sua contra eandem legem fecerint eidem legi quam profitentur per dispositionem pontificis ac nostram subiacebunt ˙ [fol. 117v]  
140*
mit redundanter ur-Kürzung über dem ausgeschriebenen -etur
VI  
[BK 161 c. 6]
De rebus eclesiarum iniuste inuasis sub occasione quasi licentia accepta a pontifice · et de his quę necdum reddite sunt et tamen fuerunt141* iniuste a potestate pontificum inuasę · uolumus ut per missos nostros emendetur  
141*
gek. fuer
VII ·  
[BK 161 c. 7]
Prohibemus ut depredationes inter confinia nostra142* non fiant et quę factę sunt secundum legem de utrisque partibus ordinemus ut emendentur · Similiter uolumus ut ceterę iniustitię143* de utrisque partibus fiant emendatę ˙  
142*
mit redundantem zweiten Kürzungsstrich über n
143*
i4 korr. (?)
VIII  
[BK 161 c. 8]
Placuit nobis ut cuncti iudices siue hi qui cunctis preesse debent per quos iudiciaria potentes in hac urbe romana agi debent in presentia nostra ueniant · uolentes numerum et nomina eorum et scire · et singulis de ministerio sibi credito admonitionem144* facere ˙  
144*
korr. aus adcmonitionem
VIIII ·  
[BK 161 c. 9]
Nouissime admoneatur ut omnis homo sicut dei gratiam et nostram habere desiderat · ita prestet in omnibus oboedientiam atque reuerentiam huic pontifici ˙  
[BK 93 c. 7]
De pontibus uero uel reliquis similibus operibus quę eclesiastici per iustitiam et antiquam consuetudinem cum reliquo populo facere debent · hoc precipimus ut rector eclesię interpelletur · et ei secundum quod possibilitas fuerit portio deputetur · et per alium exactorem eclesiastici homines ad opera non compellantur ˙ Si uero opus suum constituto die impletum non habuerint liceat comiti poena propositi operis pignerare iuxta ęstimationem uel qualitatem imperfecti operis quousque perficiatur ·,·  
X  
[BK 191 c. 1]
De his qui sine consensu episcopi presbiterum in eclesiis suis constituunt uel de eclesiis eiciunt · et ab episcopo uel quolibet misso dominico admoniti oboedire noluerint · ut bannum nostrum reuadiare cogantur · et per fideiussores ad palatium nostrum uenire iubeantur ˙ et tunc nos decernamus utrum nobis placeat ut aut illi bannum persoluant · aut aliam armiscaram145* sustineant ˙  
145*
mit redundantem Kürzungsstrich über ra
XI  
[BK 191 c. 2]
De eclesiis que inter coheredes diuise sunt · consideratum est quatenus si secundum prouidentiam et admonitionem episcopi ipsi coheredes eas uoluerint tenere honorare faciant · Sin autem hoc contradixerint ut in episcopi potestate maneant · utrum eas ita consistere permittant · aut reliquias exinde auferant ˙ et ubi ad nostrum beneficium eclesię pertinentes ita diuisę inuentę fuerint · describantur et nobis renuntietur ˙  
XII ·  
[BK 191 c. 3]
De eclesiis destructis · ut episcopi et missi inquisitionem faciant utrum per neglegentiam aut impossibilitate destructe sint ˙ et ubi neglegentia inuenta fuerit episcopali auctoritate emendare cogantur qui eam restaurare debuerant · [fol. 118r]Si uero per impossibilitatem contigit · ut aut plures sint quam necesse sit · aut maioris magnitudinis quam ut ex rebus ad easdem pertinentibus restaurarari [!] possit · episcopus modum inueniat qualiter congrue emendari et consistere possint .'  
XIII  
[BK 191 c. 4]
De uno manso ad eclesiam dato · de quo aliqui homines contra statuta sibi seruitium exigunt ˙ Quicumque pro hac re causatus fuerit · comes uel missi hoc quod inde subtractum est presbitero cum sua lege restituere faciant ˙  
XIIII  
[BK 191 c. 5]
De his qui nonas et decimas iam per multos annos aut ex parte aut ex toto dare neglexerunt · uolumus ut per missos nostros constringantur · ut secundum capitularem priorem soluant unius anni nonam et decimam cum sua lege · insuper bannum nostrum et hoc eis denuntietur · quod quicumque hanc neglegentiam iterauerit · beneficium unde hęc nona et decima persolui debuit amissurum se sciat · Ita enim continetur in capitulare bonę memorię genitoris nostri in libro primo capitulo · CLVII · ut qui eclesiarum beneficia habent nona et decima ex eis eclesię cuius res sunt donent ˙ et qui tale beneficium habent et ad medietatem laborant · de eorum portione proprio presbitero decimas donent · Item in capitulare nostro in libro · II · capitulo XXI de eadem re · De nonis quidem et decimis unde genitor noster et nos frequenter in diuersis placitis admonitionem fecimus · et per capitula nostra qualiter obseruentur ordinauimus · uolumus atque iubemus · ut de omni conlaboratu et de uino uel feno fideliter et pleniter ab omnibus nona et decima persoluatur ˙ De nutrimine uero pro decima sicut hactenus consuetudo fuit ab omnibus obseruetur ˙ Si quis tamen episcoporum fuerit qui argentum pro hoc accipere uelit · in sua maneat potestate iuxta quod ei et illi qui hoc persoluere debet conuenerit ˙  
XV  
[BK 191 c. 6]
Quicumque decimam abstrahit de eclesia ad quam per iustitiam dare debet · et eam presumptiose uel propter munera aut amicitiam uel aliam quamlibet occasionem146* et ad alteram eclesiam dederit · a comite uel misso nostro distringatur · ut eiusdem147* decimę quantitatem cum su[a] lege restituat ˙  
146*
mit redundantem Kürzungsstrich über dem e
147*
mit redundantem Kürzungsstrich über e1
XVI  
[BK 191 c. 7]
De decimis quas populus dare non uult nisi quolibet modo ab eo redimantur ab episcopis prohibendum est ne fiat · et si quis contemptor inuentus fuerit · ut nec episcopum nec comitem audire uelit ˙ si noster homo fuerit · ad presentiam nostram uenire compellatur148* · Ceteri uero distringantur ut inuiti eclesię restituant qui uoluntarię dare neglexerunt ˙  
148*
korr. aus compell[†]tur
XVII ·  
[BK 191 c. 9]
Quicumque de rebus eclesiarum quas in beneficio habent restaurationes earum facere ˙ [fol. 118v] neglexerunt · iuxta capitularem anteriorem in quo de operibus ac nonis et decimis constitutum est · sicut de illis adimpletur id est in libro · IIII · capitulo XXXVIII ˙ De opere et restauratione eclesiarum · consideratum est ut de frugibus terre et animalium nutrimine persoluantur ˙ De opere uero uel restauratione earum · comes et episcopus siue abbas una cum misso nostro quem ipsi sibi ad hoc elegerint considerationem faciant · ut unusquisque eorum tantum inde accipiat ad operandum et restaurandum · quantum ipse de rebus eclesiarum habere cognoscitur ˙ Similiter et uassi nostri aut in commune tantum operis accipiant · quantum rerum eclesiarum debent · uel unusquisque per se iuxta quantitatem quam ipse tenet aut si inter eos conuenerit pro opere faciendo argentum persoluant149* ˙ Cum quo pretio rector eclesię ad predictam restaurationem operis conducere et materias emere possit · et qui nonas et decimas dare neglexerit · primum quidem illas cum sua lege restituat insuper et bannum nostrum soluat ut ita castigatus caueat ne sepius iterando beneficium amittat ˙  
149*
Wohl Augensprung des Kopisten (oder seiner Vorlage) vom bei BK gebotenen opere faciendo argentum donent zu operis in argento persolvant.
XVIII  
[BK 191 c. 10]
De illis qui agros dominicatos propterea neglexerint excolere ut nonas exinde non persoluant · et alienas terras ad excolendum propter hoc accipiunt uolumus ut de tribus annis ipsam nonam cum sua lege persoluant · et si quis contemptor aut comitis aut missorum nostrorum propter hoc extiterit · per fideiussores ad palatium uenire compellatur ˙  
XVIIII  
[BK 192 c. 2]
Vt missi nostri ubicumque malos scabinos inuenerint eiciant · et totius populi consensum in loco eorum bonos eligant · et cum electi fuerint iurare faciant ut scienter iniuste iudicare non debeant ˙  
XX150*  
[BK 192 c. 3]
Vt in omni comitatu hi qui meliores et ueraciores inueniri possunt eligantur a missis nostris ad inquisitiones faciendas et rei ueritatem dicendam · et ut adiutores comitatum sint ad iustitias faciendas ˙  
150*
korr. aus X[†]
XXI151*  
[BK 192 c. 4]
Volumus ut quicumque de scabinis deprehensus fuerit propter munera aut152* propter amicitiam uel inimicitiam iniuste iudicasse · ut per fideiussorem missus ad presentiam nostram ueniant ˙ De cetero · omnibus scabinis denuntietur ne quis deinceps etiam iustum iudicium uendere pręsummat ·  
151*
korr. aus XIII
152*
korr. aus autem
XXII  
[BK 192 c. 5]
Vbicumque commutationes tam tempore nostro quamque genitoris nostri inlegitimę et inrationabiles atque inutiles eclesiis dei factę sunt dissoluantur [fol. 119r] et recipiat unusquisque quod dedit · ubi uero mortua manus interiacet · aut alia qualibet causa quę rationabilis esse uideatur inuenta fuerit · diligenter describatur et ad nostram notitiam perferatur ·  
XXIII  
[BK 192 c. 6]
Quicumque comprobatus fuerit quod scienter testes in periurium induxisset · sub fideiussorem ad palatium nostrum uenire compellatur · ut ibi cum fidelibus nostris consideremus · quid de tali homine faciendum sit ·  
XXIIII153* ·  
[BK 192 c. 7]
De his qui discordiis et contentionibus studere solent · et pacem nolunt et inde conuicti fuerint · uolumus ut per fideiussores ad nostrum placitum ueniant · ut ibi cum nostris fidelibus consideremus quid de talibus faciendum sit ·  
153*
korr. aus XVIIII
XXV ·  
[BK 192 c. 8]
De bonis denariis quos populus recipere non uult · uolumus ut hoc obseruetur et teneatur quod in priore capitulare nostro constitutum est in libro IIII · capitulo · XXX · Quicumque liber homo uel in eptione [!] denarium merum et bene pensantem recipere noluerit bannum nostrum id est LX solidos componat154* ˙ Si uero eclesiastici serui aut fiscalini nostri aut comitum aut uassallorum nostrorum hoc facere presumpserit · LX ictus uapulent · et si actores nostri uel comitum iussi presentare noluerint · predictum bannum nostrum id est LX solidos componat155* ˙ et ad hanc constitutionem nostram adimplendam episcopi et abbates siue reliqui qui beneficia nostra habent adiuuent comites in suis hominibus distringendis ˙ et si comites hanc nostram constitutionem neglexerint · hoc per missos nostros ad nostram notitiam perferatur ˙  
154*
gek. comp
155*
gek. comp
XXVI ·  
[BK 192 c. 9]
De homicidiis uel aliis iniustitiis quę a fiscalinis nostris fiunt · qui inpugna se ea committere posse existimant · nos actoribus nostris precipiendum esse decernimus · ne ultra inpugnę fiant · ita ut ubicumque facta fuerint soluere cum disciplina precipimus ˙  
XXVII156* ·  
[BK 192 c. 10]
Collectę ad malefaciendum fieri omnimodis prohibeantur · et ubicumque huiusmodi presumptiones factę fuerint digna emendatione157* corrigantur et si per neglegentiam comitis uel factę sunt uel inemendate remanserint · hoc ad nostram notitiam perferatur · auctor uero facti si fuerit prepositus uel aduocatus · siue centenarius uel qualibet dignitate predita libera persona post legalem emendationem in loco facta sub fideiussoribus ad nostram presentiam ueniat ˙ Multitudo uero siue de seruis siue de liberis sit · legitima emendatione multetur ˙ [fol. 119v]  
156*
korr. aus XVII††
157*
d korr. (?)
XXVIII158*  
[BK 192 c. 11]
De pontibus publicis destructis · placuit nobis ut hi qui iussionem nostram in reparandis pontibus contempserint · uolumus ac iubemus ut omnes homines nostri in nostram ueniant presentiam rationem reddere cur nostram iussionem159* ausi sunt contemnere ˙ Comites autem reddant rationem de suis pagensibus cur eos aut non constrinxerunt160* ut hoc facerent · aut quare nobis nuntiarent neglexerunt161* · Similiter et de iniustis teloneis ubicumque accipiuntur · sciant se exinde a nobis interdici ne ulterius fiat ˙  
158*
Ergänzt unterhalb einer Rasur; die ursprüngliche Nummerierung ist nicht mehr zu erkennen, ausgehend von der Länge der Rasur sowie den folgenden Kapitelzählungen könnte der Schreiber hier zunächst irrig XX eingetragen haben.
159*
mit redundantem Kürzungsstrich über dem e
160*
gek. constrinxer
161*
gek. neglexer
XXVIIII162*  
[BK 192 c. 12]
Vt examen aquę frigide quod hactenus faciebant a missis nostris omnibus interdica[t]ur ut non ulterius fiat ˙  
162*
korr. aus XXI
XXX163*  
[BK 192 c. 15]
Quicumque uicar[i]us uel alii ministri comitum tributum quod inferendum uocatur maioris pretii a populo exigere presummit quam a missis bone memorię genitoris nostri constitu[t]um fuit · hoc est solidos duos pro unaquaque uacca et qui super hoc iniuste superposuit atque abstulit sibique retinuit · His quibus tulit cum sua lege restituat · et insuper fredum nostrum persoluat et ministerium amittat ˙  
163*
korr. aus XXII
XXXI164*  
[BK 193 c. 2]
Quicumque propter cupiditatem rerum patrem aut matrem aut fratrem aut sororem uel nepotem uel alium propinquum suum interfecerit · hereditas interfecti ad alios suos legitimos heredes perueniat ˙ Interfectoris uero hereditas in fiscum redigatur Ipse uero ordinante episcopo publicę penitentię subdatur ˙  
164*
korr. aus XXIII
XXXII165*  
[BK 193 c. 4]
Quicumque res alienas cuilibet homine uendiderit et ipse homo easdem res alicui alteri dederit siue uendiderit · et ipse qui tunc easdem res comparatas habet per malum ingenium proprio filio aut alteri cuilibet necdum legitimos annos habenti166* iustitię tollende causa tradiderit · Uolumus atque firmiter precipimus ut si pater eiusdem paruuli uixerit ipse intret in causam rationem reddendi pro filio suo ˙ Si autem ipse pater mortuus est · tunc legitimo eius propinquo qui iuste tutor ac defensor esse uidetur pro ipso rationem167* reddere compellatur ˙ Similiter de aliis omnibus iustitiis ad eum pertinentibus excepto sua legitima hereditate quę ei per successionem parentum suorum legitime euenire debet ˙ Quodsi quis hanc nostram iussionem contempserit uel neglexerit sicut de ceteris contemptoribus ita de eo agatur ˙ Is uero qui easdem res primum inuasit et iniuste uendidit · necnon et emptor excepto sola persona paruuli · hoc quod fraudolenter admiserunt infra patriam emendare cogantur ˙ et postea [fol. 120r]contemptores iussionis nostrę sub fideiussoribus ad nostram presentiam uenire compellantur ˙  
165*
korr. aus XXIIII
166*
folgt getilgtes iussio
167*
mit redundantem Kürzungsstrich über dem e
XXXIII168*  
[BK 193 c. 5]
De uicariis et centenariis qui magis propter cupiditatem quam propter iustitiam faciendam sepissima placita tenent et exinde populum nimis affligunt · ita teneatur sicut in capitulare domni Karoli169* imperatoris continetur in libro · IIII · capitulo · XL · ut nullus ad placitum banniatur nisi qui causam suam quęrit aut si alter ei querere debet · exceptis scabinis VIII · qui ad omnia placita adesse debent ˙ Item de eadem re in capitulari nostro in libro · IIII · capitulo LV · De placitis siquidem quos liberi homines obseruare debent · constitutio genitoris nostri poenitus obseruanda atque tenenda est · ut uidelicet in anno tria solummodo generalia placita obseruent · et nullus eos amplius placito obseruare compellat · nisi forte quilibet aut accusatus fuerit aut alium accusauerit · aut ad testimonium perhibendum uocatus fuerit ˙ Alia uero quę centenarii tenent · non aliis uenire iubeantur · nisi qui aut litigat aut iudicat aut testificatur ˙ et quicumque huius constitutionis transgressor a missis nostris inuentus fuerit · bannum nostrum persoluat  
168*
Mutmaßlich korr. aus XXV
169*
Ka korr. (?)
XXXIIII170*  
[BK 193 c. 6]
De liberis hominibus qui proprium non habent sed in terra domnica resident · ut propter res alterius in testimonium non recipiantur ˙ Coniuratores tamen aliorum liberorum hominum ideo esse possunt quia liberi sunt ˙ Illi uero qui et proprium habent et tamen in terra domnica resident · propter hoc ad testimonium recipiantur quia proprium habent ˙  
170*
korr. aus XXVI
XXXV171* ·  
[BK 201 c. 3]
Statuimus de presbiteris et diaconibus eclesiastico honore priuatis ut redigantur poenitentia sicut canones precipiunt · et si habet episcopus in sua parroechia monasterium ibi mittantur · Quodsi monasterium non habuerit tunc precipiat episcopus ut illi tales habitent in illa plebe unde sunt · et si res proprias habuerint eligant sibi talem patronum qui de ipsis rebus uictum et uestitum eis ministret · Ipsi tamen nullam habeant licentiam uagandi · aut discurrendi siue ad placita siue ad palatium siue ad ipsas res quas proprias antea habuerunt sine licentia sui episcopi · sed in eodem loco ubi sibi constitutum172* est suam penitentiam iugiter agant ˙ Quodsi hoc non conseruauerint prim[u]m uerberibus coherceantur · quodsi nec sic castigati fuerint in tali loco recludantur ubi uellint nolint in penitentia uiuant ˙  
171*
korr. aus XXVI
172*
korr. aus concstitutum
i korr. (?)
XXXVI173* ·  
[BK 201 c. 11]
Decernimus ut quisquis aliter testes habere non potuerit uolumus [u]t per [fol. 120v] comitis iussionem quos in suo testimonio necessarios quosque habuerit · ueritatem prelaturi in publicum conuentum adducantur · ut per ipsos rei ueritas · cum iuramento ualeat inquiri ˙ Quodsi de duabus partibus fuerit inquisitio facta idcirco quod nullus eorum possit habere testes · antequam iurent fiat inquisitio facta quodsi omnes ad unam partem dixerint testimonium · iurent uerum dixisse testimonium ˙ Quodsi dissenserint · ex quadam parte testium omnium prebuerit174* testimonium · et alia alteri · tunc interrogentur si audent per pugnam illorum testimonium approbare · Quodsi nulla pars · alteri cesserit · iurent · et per pugnam probetur illorum testimonium · et tunc illa quę causa fuerit contende [!] recipiatur ad testimonium ˙  
173*
korr. aus XXVII
174*
gek. prebuer
XXXVII175*  
[BK 201 c. 12]
Vt per · XXX annos seruus liber fieri non possit si pater illius seruus aut mater illius ancilla fuit · similiter et de aldionibus ˙  
175*
korr. aus XXVIIII
XXXVIII176*  
[BK 201 c. 14]
Placuit nobis ut hęc capitula quę excerpsimus de capitulis bonę memorię aui nostri karoli ac domni genitoris177* nostri hludouuici imperatoris his omnibus sanctę dei eclesię et nostris fidelibus in regno italię consistentibus pro lege teneantur et conseruentur ˙ Et quicumque horum capitulorum contemptor extiterit · LX · solidorum178* denariorum multa componat179* · sicut in capitulis predicti aui nostri karoli continetur  
176*
korr. aus [†]
177*
korr. aus nri
178*
gek. sol
179*
gek. comp
HIC FINIT CIIII · CAPITULA DOMNI LOTHARII QUĘ NON SUNT IN AERE180*  
XXXVIIII181*  
[BK 158 c. 18]
Quicumque liber homo cum comite suo aut ministris eius ad patriam defensandam [!] ire neglexerit · et exercitus superuenerit ad istius regni uastationem uel contrarietatem fidelium nostrorum capitalem subeat sententiam ˙ Similiter obseruandum est si uocati fuerint auditu inimicorum nostrorum aduentu · et ita contingerit ut hostes non superuenerint182* · hi qui uocati uenire noluerint · unusquisque secundum legem suam emendet ·  
180*
HIC FINIT … IN AERE von anderer Hand korr. aus [†]
181*
korr. aus [XXXI]
182*
korr. aus superuenerit
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 130v] [15]
ITEM INSTITUTIO DOMNI183* HLUDOUUICI IMPERATORIS184* ·  
I  
[BK 211 c. 1]
Volumus ut unusquisque pro temporis consistentia et ministerii sui congruentia iustitias procurare decertent · et subditos non solum commoneant sed etiam procurare compellant · Constituimus et modis omnibus monemus ut in ęclesiasticis ministeriis iuxta quod preterito sancti patres in nostro placito inuenerunt unusquisque seruare studeat · et preterito neglecta celeriter emendet e restaurandis eclesiarum baptismalium iuxta antiquam consuetudinem perficiatur ˙  
183*
gek. DOM
184*
Die Rubrik ist, wohl vom Schreiber oder vom Rubrikator, mit etwas dunklerer Tinte auf dem linken Rand nachgetragen.
II  
[BK 211 c. 2]
De decimis sicuti in supra dicto placito inuentum est · quicumque neglexerit canonico iudicio corrigatur · et qui in hoc aliquid contrasteterit · sciat se nostra imperiali auctoritate emendandum · Iudices namque commoneantur dei timorem ante oculos habere et pro nulla persona iustitiam immutare audeant · sed quod uerum est iustissime perquirant et ueraciter iudicent ˙  
III  
[BK 211 c. 3]
Pontes enim ubicumque consueti sunt per maxime ticinensis restaurentur · et ubicumque non consueti necessarii sunt construantur ˙ Nauigia in consuetis locis preparata consistant · et ne transeuntes grauent commonendi sunt ·  
[BK 214 Prolog]
In nomine sanctę et indiuiduę trinitatis hludouuicus gratia dei imperator augustus · Dum enim superno nutu cum fidelibus nostris conuentum papia regia ciuitate habuissemus · peruenit ad nos qualiter dum aliqui homines suam infra regnum nostrum [fol. 131r] querere conantur iustitiam · a quorundam prauorum hominum insidiis impediantur · Ita ut per se aut per alios submissos eos ad seruitium quęrant · siue illos siue quos ad testimonium producere uelint · ut sub tali occasione suam percipere non ualeant iustitiam ˙ Qua pro re ut talem resecaremus nequitiam · duo capitula infra regnum nostrum italicum populo commoranti in legem dare preuidimus ˙ Anno imperii domni et genitoris nostri hlotharii pii imperatoris · trigesimo sexto · nostro etiam sexto · XIII · kalendas185* augusti186* sub indictione187* · III ·  
185*
gek. kl
186*
gek. aug
187*
gek. indic
ITEM STATUTA DOMNI188* HLUDOUICI PRO LEGE POSITA189* ·  
 · I ·  
[BK 214 c. 1]
Si quis aliquem de aliquo mallauerit negotio · et ille qui mallatus fuerit dicat · ideo ei respondere nolle quia seruus alterius sit · Aut si testimonia produxerit quod ea recipere non debeat · quia aliquis eorum seruus sit · nominet dominum eius et sic det uuadiam de eo adducendo · et posito placito in quantum ire ubi eum inuenire credit · et reuerte posse iudices dixerint · Si in placito constituto dominum non adduxerit · prebeat sacramentum quod pro nulla dilatione iustitia eius hoc dixerit · nisi pro certo ita uerum esse crediderit · Quodsi iurare ausus non fuerit quia pro occasione prolongandi iustitiam hoc dixit · Componat illi bannum nostrum et iustitiam plenissimam faciat ˙ Si uero aliquem adduxerit qui se dominum eius dicat · et illum quem de seruitio appellauit · replicare ad seruitium non ualuerit · tunc ipse qui se dominum eius dixit bannum nostrum illi componat · eo quod pro conculcanda iustitia ingenium tale facere ausus fuit ˙  
188*
gek. DOM
189*
Die Rubrik ist, wohl vom Schreiber oder vom Rubrikator, mit etwas dunklerer Tinte auf dem Rest der Zeile sowie auf dem rechten Rand nachgetragen.
II ·  
[BK 214 c. 2]
Si forte quispiam aliquem mallauerit · et ille qui mallatus fuerit dixerit eum suum seruum esse · uel alius in ipsa altercatione ueniens eum ad seruitium mallauerit · Iubemus ut presentaliter inter se uuadient ut ad primum et secundum uel tertium placitum causam ipsam definiant · Inter placitum uero et placitum sint dies · XV · Tertium autem quando comes placitum habuerit si infra unum comitatum est · sin autem in alium sint · XX · ne pro tali occasione eius iustitia prolongetur ˙ Quo si in his tribus placitis ille qui quęrit uenire neglexerit · excepto seruitio regis aut ineuitabili necessitate et comes placitum habuerit ille quoque alius ad suam probandam libertatem paratus fuerit · tunc comes ipsam causam finiat ueluti si ipse qui quęrit presens fuisset · et ultra ille qui quesierat facundiam de seruitio illius dicendi non habeat · et insuper ut supra bannum nostrum illi componat ac iustitiam pleniter faciat ˙  
[BK 214 c. 2 BK 214 c. 3]
Et sunt aliqui qui dum alios in seruitium mallant · et ipsi de sua libertate [fol. 131v] approbare uuadiam dant · in tantum eos mutando placitum lacerant · ut uix pro sua paupertate euadere possint · unde tertium addere capitulum placuit Si uero aliquis alium ad seruitium mallauerit · et ille qui mallatus fuerit uuadiam de sua probanda libertate dederit · iubemus ut supra ad primum aut secundum uel tertium placitum †† causam deliberent · Inter placitum et placitum sint dies · XV · tertium uero quando comes placitum habuerit si infra unum comitatum est · sin autem in alium sint · XV · Et si in istis tribus placitis ipse qui quęrit uenire contempserit · antepositis quę superius anteposuimus · et comes placitum habuerit · ille namque alius cum suis testibus paratus fuerit · tunc comes ipsos testes recipiat et causam definiat · ueluti si ipse qui quęrit presens fuisset · et ultra ille qui quesierat190* tacitus de seruitio illius permaneat ˙  
190*
korr. aus quesierit
IIII  
[BK 219 c. 2]
Preuidimus de iudeis ut nullus infra regnum italicum ultra kalendas191* octobris maneat · et modo eis denuntietur ut omnes usque ad placitum illud exeant ubi uoluerint sine ullius contradictione · Quodsi post kalendas192* octobris193* aliquis inuentus fuerit · a quibuscumque comprehendi potest · cum omni sua ad nostram deducatur presentiam ·  
191*
gek. kl
192*
gek. kl
193*
gek. octob
ITEM ALIA CAPITULA ·  
I  
[BK 202 c. 1]
Vt inquirant de singulis monasteriis uel senedochiis qualiter a conditoribus ordinata sunt uel quomodo nunc permaneant et a quibus personis detineantur  
†††II  
[BK 202 c. 2]
De monetis inquiratur qua custodia obseruantur uel qua fraude uitiantur · et a quibus personis hoc perpetratum sit · et nouiter a nobis instituta instantur figurari precipiantur · Uerum tamen usque missa sancti iohannis denarium argenteum et non fractum cuiuscumque monetę recipiatur · Reiectoribus autem iuxta capitulare castigatio adhibenda uel · LX · solidos componat194* uel totidem ictus accipiat · falsatores uero monetę si inuenti fuerint in presentia nostra deducantur ˙  
194*
gek. comp
III  
[BK 202 c. 3]
Vt missi nostri per singulas ciuitates mensuram antiquam inquirant · et nemo neque emere neque uendere presummat nisi ad ipsam mensuram ·  
IIII  
[BK 202 c. 4]
De usurisque multis argumentis fiunt diligentissime inquiratur a missis nostris · et cum reperti fuerint qui eas exercent · propriis episcopis tradantur ut sub publica poenitentia redigantur ˙  
V  
[BK 202 c. 5]
De iudicibus inquiratur si nobiles et sapientes et deum timentes constituti sunt · iurent ut iuxta suam intellegentiam recte iudicent · et pro muneribus uel humana gratia iustitiam non peruertant nec differant · et quod iudica[fol. 132r]uerint confirmare sua subscriptione non dissimulent ˙ Ubi autem tales non sunt a missis nostris constituantur · et idem sacramentum facere cogantur ˙ Quodsi uiles personę et minus idoneę ad hoc constitutę sunt reiciantur ˙ Similiter et notarii legibus eruditi et bonę opinionis constituantur · et iusiurandum prebeant · ut nullatenus falsitatem uel colludium scribant ˙ Et qui hoc fecisse preterito tempore inuenti fuerint presentaliter damnentur ˙  
VI  
[BK 202 c. 6]
Vt inquirant diligentissime missi nostri per singulos comitatus qui adhuc sacramentum fidelitatis nondum nobis promiserunt · et promittere eos compellant  
[BK 202 c. 6]
t195* inquirant diligentissime missi nostri uillas et cortes unde regis expensa ministrari solita sit · et a quibus personis modo detineatur necnon et quę in transitu domni imperatoris196* seruire debent uel missis transeuntibus necessaria ministrare ·  
195*
Der Rubrikator übersah, dass hier eine E-Initiale sowie eine Kapitelzählung einzufügen waren. Obwohl auch die Capitulatio hier eine neue Rubrik bietet, zog Boretius beide Kapitel zu einem zusammen.
196*
gek. impr
VII ·  
[BK 202 c. 7]
Vt per singulas ciuitates inquirant missi nostri ubi palatia antiquitus fuervnt197* uel publicę domus antiquitus · uel unde continebantur uel qua occasione aut a quibus personis uel sub cuius tempore destructa sunt et nostra auctoritate precipiant ut amodo quantotius restaurentur · Sed et de singulis conditionibus quę ad cameram nostram uel ad fiscum uel ad diuersa palatia pertinent ·  
197*
korr. aus fuerint
VIII  
[BK 202 c. 8]
Vt missi nostri perquirant in singulis ciuitatibus beneficia quę antiquis temporibus clerici et uassalli predecessorum nostrorum habuervnt198* uel qui nunc ea retinent et nobis renuntient ˙ Similiter comitatus pertinentia quę comitatus non habent · necnon et res eclesiis dei pertinentes · et alię personę quam rectores earum ††† retinent · inquirant et nobis renuntient ˙  
198*
korr. aus habuerint
X  
[BK 202 c. 9]
Vt baptismales eclesie quę per neglegentiam eorum qui eas restaurare debuerunt ˙ paulatim a suo statu defecerunt · diligentia missorum nostrorum ab his qui ibi baptizantur uel sacra misteria percipiunt restaurari precipiantur · et ministris rei publice comittantur · ut filii eclesiae eorum instantia ad earum restaurationem compellantur decimas quoque deo dare ibidem cogantur ˙  
XI  
[BK 202 c. 10]
Vt idem missi perquirant in singulis ciuitatibus qualiter canonicorum uita et conuersatio ordinata sit · et de thesauro eclesię qui inde perditum sit uel a quo aut cuius tempore ˙ Et utrum episcopi suas plebes ordinatas habeant · et si contra restaurationem destributę sunt ut emendent · et si opus fuerit nobis renuntient ˙  
XII ·  
[BK 202 c. 11]
De depredationibus quoque quę moderno tempore defunctis episcopis a diuersis [fol. 132v] hominibus factę sunt in rebus eclesiasticis ut qui eas fecerunt legaliter emendent cum emunitate nostra ·  
XII ·  
[BK 202 c. 12]
De cęlestibus [!] atque criminibus quę multis modis increuerunt199* uolumus ut inquirant et emendent ˙ Similiter et de conspirationibus nociuis iuxta capitulare emendent · Similiter et de rapinis seu et de falsis testibus uel de200* periuriis hominibus siue de monachis qui proprium habitum reliquerunt201* et de his qui seculares uel laici ex clericis uel monachis sunt effecti ·  
199*
gek. increuer
200*
de ergänzt
201*
gek. reliquer
XIII  
[BK 202 c. 13]
De uiis et pontibus et ceteris excubiis publicis ut inquirant et quę potuerint emendent aut nobis quod inuenerint renuntient ·  
FINITA SUNT CAPITULA QUAE RETRO IN NUMERO SUNT SCRIPTA ·  
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 134v] [32]
ITEM CAPITULA LEGIS SALICAE ˙ [fol. 135r]  
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 136r] [23]
XXII ·  
[BK 215 c. 2]
De feminis quę defunctis uiris lex langobardorum prohibet anni spatium ueste religionis mutare uellum quę suscipere petierunt202* nostra licentiam ut cum eis mox diuina pietas inspirauerit · eas indemnes liceret suscipere · nos autem considerantes quia pręterito pro ipsa dilatione multę etiam intra eundem spatium ad aliam partem distractę fuerunt · Ideo et eorum petitione quia iustam censuimus suscepimus et eis ita fieri concedimus ˙  
202*
gek. petier
XXIII ·  
[BK 215 c. 5]
De homicidio unde lex pro simplicitate probatione trium testium querit et testes habere non potuerit · concedimus ut cum · XII · iuratoribus iuret et ab eadem [fol. 136v] simplicitatem absolutus proprium non admittat ˙  
XXIIII  
[BK 215 c. 6]
De cartis quę a quibusdam personis false appellantur · constituimus ut si notarius superfuerit et testes ipsi eam ueram et idoneam faciant · et si testes mortui fuerint et notarius superfuerit · cum · XII · iuratoribus ueram et idoneam faciat ˙