Capitularia - Edition der fränkischen Herrschererlasse

Paris, Bibliothèque nationale de France, Lat. 4632

Beschreibung der Handschrift nach Mordek

Aufbewahrungsort
Paris
Bibliothèque nationale de France
Lat. 4632
Sigle: P14
Digitalisat verfügbar bei Gallica
Zum Artikel in der Rubrik "Handschrift des Monats"
Entstehung und Überlieferung
Entstehung:

9. Jh., Mitte bis 2. Hälfte (Mordek), 9. Jh., Mitte (Bischoff); Saint-Amand-Stil (auf Veranlassung des Laienadvokaten Auttramnus in der Kirche St. Stephan zu Templeuve [nahe Saint-Amand] geschrieben, siehe unten fol. 59v) (Mordek, St. Amand auch Bischoff).

Provenienz:

Kardinal Jules Mazarin († 1661). Alte Signatur: Regius 5188.

Äußere Beschreibung
Material: Pergament
Umfang: 59 foll.
Maße: 263 × 195 mm
Schriftraum: 200 × 125 mm
Lagen:
III6 (foll. 3 und 4 Einzelblätter) + 6 IV54 + l55 + 2 I59
Zeilen: 28
Spalten: 1
Schrift: karolingische Minuskel
Schreiber: mehrere Hände
Ausstattung:

Rubriken in Capitalis rustica und Unziale, rot und in brauner Texttinte

Einband:

brauner Ledereinband

Inhalte
Anmerkung:
Das Kapitularienmaterial der kleinen Rechtshs. Paris Lat. 4632 mit den Leges Ribuaria, Salica und Alamannorum beschränkt sich praktisch auf einige als Addenda zu den Leges betrachtete Capitula der Kaiser Karl und Ludwig von 803 bzw. 816-820. Daß sie vornehmlich auf das salfränkische Recht zielen, erhellt auch aus ihrer Position im Anschluß an die Lex Salica.
  • 1r-7r
    Fragment der Lex Ribuaria (Klasse A), Text erhalten ab Titel 53 (52) Si quis rem suam ... (MGH LL nat. Germ. 3, 2, S. 103-134; Sigle A 11; zur Hs. S. 35).

  • 7r-29v
    Lex Salica (Karolina emendata), Titelverzeichnis und Text (MGH LL nat. Germ. 4, 1, S. 5-235; Sigle K 39; zur Hs. S. XXI).

  • 29v-31r
    VIII-XI (cc. 1-7 nicht numeriert) - Capitulare legibus additum (a. 803): CAPITULA QUAE IN LEGEM SALICAM MITTENDA SUNT. DE HOMICIDIIS CLERICORUM. Qui subdiaconum occiderit CCC sol. conponat - possint indicere (MGH Capit. 1, Nr. 39, S. 111 Z. 44 f., S. 113 Z. 4 - S. 114 Z. 27).

  • 31r-32r
    I-XXVIII - Capitulare missorum (a. 803), Rubrik, cc. 1-6, 8, 7, 9-22, 25-28, 23 und 24: Capitl. primo. De causis audiendis uel ecclesiis emendandis - mentiendum uadunt (insgesamt MGH Capit. 1, Nr. 40, S. 115 Z. 17 - S. 116 Z. 27).

  • 32r-v
    Capitula Francica, c. 7: CAP. DE INIEIUNUITATE (!) CARTARUM. Si quis per cartam inienuus - cogitat absoluere (MGH Capit. 1, Nr. 104, S. 215 Z. 21, 1-12).

  • 32v-37r
    II-XI, XIIII-XXII (cc. 1 und 12 nicht numeriert, cc. 13 ff. = XIIII ff.) - Capitula legibus addenda (a. 818/819): HOC EST LEX SALICA QUE LEGIBUS ADDENDA SUNT QUAE ET MISSI ET COMITES ABERE ET CETERIS NOTAM FACERE DEBENT DE HONORE ECCLESIARUM. Si quis aut ex leui causa - eius conplacuerit (MGH Capit. 1, Nr. 139, S. 281 Z. 1 - S. 285 Z. 23).

  • 37r
    Capitula legi addita (a. 816), c. 2: Si quis in aliena patria - dereliquid causa (MGH Capit. 1, Nr. 134, S. 268 Z. 18-27).

  • 37r-38v
    I CAP. - XII - Capitula legi Salicae addita (a. 819/820): DE CAPITULO I LEGIS SALICE ID EST DE MANIRE. De hoc cap. iudicatum est - ueritas conprobetur (MGH Capit. 1, Nr. 142, S. 292 Z. 12 - S. 293 Z. 38).

  • Mit neuer Lage beginnt:

  • 39r-59v
    Lex Alamannorum (Klasse B), Titelverzeichnis und Text (MGH LL nat. Germ. 5, 1, S. 54-156; Sigle B 5; zur Hs. S. 15).

  • 59v
    Kolophon (6 Zeilen): Omnis labor finem abet, premium autem eius non abet finem. Quia sicut nauiganti desiderabilis est portus, ita scriptori nouissimus uersus. Quia tres digiti scribunt, unde totus corpus laborat; ego enim auttramnus indignus aduocatus laicus scripsi hunc librum in eclesia sancti estefani in uilla nomine templouia. Precor uos omnes.

Bibliographie
Kataloge:
  • Catalogus codicum manuscriptorum Bibliothecae Regiae 3, 3 (Paris 1744) S. 616 f.
Projektspezifische Referenzen:


Transkription

Editorische Vorbemerkung zur Transkription

Transkriptionsvorlage: Die Transkription wurde anhand eines hochauflösenden Farbdigitalisates erstellt.

Zur Handschrift

Der Codex wurde von mehreren Händen anscheinend nach verteilten Lagen geschrieben (Bischoff 2014, S. 99). Im Kolophon auf fol. 59v nennt sich der Laienadvokat Auttramnus selbst als Schreiber (ego enim auttramnus indignus aduocatus laicus scripsi hunc librum in eclesia sancti estefani in [ui]ll[a] no[mine] templouia), die Schrift lässt sich jedoch lt. Bischoff keiner der am Codex beteiligten Hände zuweisen. Mordek 1995, S. 516 interpretiert die Notiz dahingehend, daß die Hs. "auf Veranlassung" des Auttramnus entstanden sei; eine dahingehende Deutung auch bei West 2009, S. 195f. und Ubl 2017, S. 224.

Schreiber

Fol. 32v-38v: Der Schreiber (A) verwendet oft ae statt e in ungewöhnlichen Kontexten (z.B. sae defendendo). Insgesamt weist der Text zahlreiche sinnentstellende Fehler auf, die offenbar durch Unachtsamkeit oder fehlendes Textverständnis des Kopisten entstanden sind. Diese sind so zahlreich, daß sie nur in besonders gravierenden Fällen kenntlich gemacht wurden ([!]). Über einsilbigen Wörtern wie res oder his steht oft ein Strich, der an einen Kürzungsstrich erinnert, aber offenbar nur die Funktion eines Betonungszeichens o.ä. hat (z.B. fol. 35v, letzte Zeile über res).

Fol. 38v, ab Z. 20: Die letzten Zeilen auf fol. 38v wurden von anderer Hand (B) mit dünnerer Feder geschrieben. Die Schrift ähnelt der von Hand A sehr, ist aber gerader und hat andere Formen des a und g; auch werden I-longa und Majuskel-N im Wort verwendet.

Buchstabenformen

Fol. 32v-38v

Einzelbuchstaben:

Der Buchstabenbestand ist weitgehend frei von Doppelformen. Der Bogen des h ist nach innen gebogen und reicht nicht ganz bis zur Grundlinie.

Ligaturen:

Verwendung einer ausgeprägten ct-Ligatur, bei der der in die Oberlänge geführte obere Bogenabschnitt des c mit dem Schaft des t zusammen ein geschlossenes Oval bildet, das vom t-Deckstrich in der Mitte geteilt wird (z.B. fol. 32v, Z. 19: facti).

Besonderheiten:

Die Ausführung der Rubriken und Initialbuchstaben erfolgt in Capitalis rustica.

Gliederungsmerkmale

Zu BK 139 (fol. 32v-37r): Die einzelnen capitula werden mit über zwei Zeilen reichenden, mit doppeltem Strich ausgeführten Initialen eingeleitet. Ab fol. 33v sind die Initialen zweifarbig ausgeführt (Konturen in Texttinte, Füllung in roter Tinte). Zusätzlich geht jedem capitulum eine Zeile mit römischer Zählung und Überschrift in Capitalis rustica in rot voran, wobei die Zahlen unregelmäßig von Paragraphenzeichen begleitet werden (z.B. fol. 33r, ab fol. 35v). Die rote Tinte hat sich z.T. verfärbt, so daß sie z.B. bei der Kapitelzahl VIIII auf fol. 34r als braun erscheint, bei der Rubrik und Initialfüllung von c. XXI auf fol. 36v als orange. Die Kapitelzählung und -überschrift fehlt bei c. 1, wo die Überschrift, die sich auf das gesamte Kapitular bezieht, ohne einen optischen Einschnitt in die Überschrift zu c. 1 übergeht; die Nummerierung ist aber intendiert, da bei c. 2 die Zählung mit II einsetzt (dasselbe Prinzip findet sich auch schon zu Beginn der Lex Salica auf fol. 8v). Auf fol. 33v ist die Kapitelnummer IIII, im Unterschied zu den übrigen Kapitelnummern, von einer roten Linie eingekästelt. Ab hier (fol. 33v bis 36r) gehen die Kapitelnummern zudem nicht mehr der Überschrift in derselben Zeile unmittelbar voran, wie noch zu Beginn, sondern stehen ausgerückt auf dem Rand. Die Nummerierung scheint erst in einem späteren Bearbeitungsdurchgang, möglicherweise zusammen mit der Ausführung der roten Rubriken und Initialen, vorgenommen worden zu sein, wobei es zu einem Fehler kam: Auf fol. 35v hätte in der zweiten Zeile eigentlich ein neues Kapitel beginnen sollen; jedenfalls wurde hier ein neuer Absatz begonnen und wohl auch der erste Buchstabe weggelassen, um diesen später als Anfangsinitiale auszuführen. Dies hat der Rubrikator aber offensichtlich übersehen und weder eine Überschrift noch eine Nummer oder Initiale ergänzt (das Anfangs-S ist lediglich etwas größer und dicker ausgeführt als der normale Text). Die Zählung setzt erst beim folgenden Kapitel (BK 139 c. 13) wieder ein, allerdings mit XIIII - damit wird faktisch ein Kapitel bei der Nummerierung ausgelassen, aber doppelt mitgezählt. Eventuell wurde die Nummerierung hier von anderer Hand fortgeführt, worauf die ab hier (wieder) einsetzende Verwendung von Paragraphenzeichen vor den Kapitelnummern hindeuten könnte (ein ganz ähnlicher Nummerierungsstil findet sich z.B. in der vorangehenden Kopie von BK 40 auf fol. 31r-32r).

Innerhalb der Kopie von Nr. 139 ist eine allmähliche Steigerung der Verwendung von Zierelementen zu beobachten: Ab fol. 33v sind die Initialen zweifarbig ausgeführt, zusätzlich gehen die Kapitelnummern nicht mehr der Überschrift in derselben Zeile unmittelbar voran, wie noch zu Beginn, sondern stehen ausgerückt (nachgetragen?) am Rand. Ab fol. 35v werden die Initialen zusätzlich mit Zierpunkten in den Buchstabenzwischenräumen versehen, und die an den Rand ausgerückten Kapitelnummern werden durch Paragraphenzeichen betont. Eventuell könnte der Eindruck einer "Steigerung" aber auch nur durch die Beteiligung unterschiedlicher Rubrikatoren bedingt sein, s.o. Gelegentlich sind auch Majuskelbuchstaben an Satzanfängen im Text durch Zierpunkte oder -striche geschmückt.

Auf BK 139 folgt unmittelbar, in neuer Zeile und mit einer großen S-Initiale in gleicher Ausgestaltung wie bei den vorherigen zwei Kapiteln, BK 134 c. 2. Allerdings fehlt sowohl eine Rubrik wie eine Kapitelzählung.

Zu BK 142 (foll. 37r-38v): Die Kapitelliste wird durch eine rote Rubrik eingeleitet, die sich inhaltlich eigentlich nur auf das erste Kapitel bezieht, aber optisch als Überschrift der gesamten Liste erscheint. Die Gliederungselemente sind schlichter als bei der vorangehenden Liste BK 139; die an den Rand ausgerückten Initialen sind in Texttinte gehalten (nur die Initiale zu c. I wurde zusätzlich mit roter Tinte gefüllt), die Zählung (nur bei c. I mit der Ergänzung CAP) wurde in rot ausgeführt; bis auf die Überschrift, die inhaltlich auf c. I bezogen werden kann, wurden den Kapiteln keine Rubriken beigegeben. Die Kapitelzahl XII steht bereits drei Zeilen vor dem Beginn des entsprechenden Kapitels, was ebenfalls auf einen Rubrikator hindeutet, der nicht identisch mit dem Schreiber war; s. schon oben bei BK 139.

Benutzungsspuren

(fol. 32v-37r) Ein wohl neuzeitlicher Korrektor hat mit verblasster roter Tinte am Anfang des ersten Kapitels von BK 139 einige Korrekturen vorgenommen, die vom Setzen von Kommata zur Kennzeichnung von Sprechpausen über senkrechte Striche zur Worttrennung bis hin zu Verbesserungen des Wortlautes reichen. Von diesen Bearbeitungsspuren wurden nur Textkorrekturen bei der Transkription berücksichtigt. Auf fol. 35r, auf Höhe von Z. 2, steht ein verblasstes r am Seitenrand, das evtl. im Zusammenhang steht mit der Textlücke in derselben Zeile nach possione.

[fol. 32v] [13]
HOC EST LEX SALICA QUE LEGIBUS ADDENDA SUNT QUAE ET MISSI ET COMITES ABERE ET CETERIS NOTAM FACERE DEBENT  
DE HONORE ECCLESIARUM ·  
[BK 139 c. 1]
Si quis aut ex leui causa aut sine causa hominem in ecclesia · interfecerit de uita conponat · Si uero foris · rixati fuerint et unus alterum in ecclesiam fugerit et ibi sę defendendo1* eum interfecerit si huius facti testes · non habuerit2* cum XII coniuratoribus3* legitimis per sacramentum adfirmet se4* defendendo eum interfecisse · Et post haec · DC · solidos ad partem ecclesiae quam homicidio poluerat · et insuper bannum nostrum soluere cogatur · Is uero qui interfectus est absque conpositione iaceat · Ac deinde interfector secundum iudicium canonicum congruam facinori quod amisit penitentiam accipiat · Si proprius · seruus hoc commiserit iudicio aque feruentis examinetur utrum aut sponte aut sae defendendo fecisset · Et si manus eius exusta fuerit interficiatur · Si aut [!] non fuaerit [fol. 33r]dominus eius iuxta quod uuirgildus5* illius · est · ad ecclesiam persoluat · Aut eum si uoluerit eidem ecclesiae tradat · De ecclesiastico et fiscalino et beneficiario seruo · uolumus ut pro una uice uuirgildus6* eius conponatur · Altera uicae ipse seruus ad supplicium tradatur · Hereditas tamen liberi homines qui propter tale facinus ad mortem fuerit iudicatus ad legitimus aeredes illius perueniet si in atris ecclesiae cuius porta reliquiis sanctorum consecrata est huiuscemodi homicidium perpetratum fuerit simili modo aemendetur uel conponatur · Si uero porte aecclesiae non est consecrata · eo modo conponatur · quod si in atria comititur sicut conponi · debet quod in inmunitatę uiolata commitur [!] ·  
1*
von anderer Hand korr. aus defendendum
2*
h von anderer Hand ergänzt
3*
von anderer Hand korr. aus coniuratores
4*
von anderer Hand korr. aus sae
5*
gek. uuirgild
6*
gek. uuirgild
II · DE INIURIA SACERDOTIS IN ECCLESIA FACTIS ·  
[BK 139 c. 2]
Sanguis [!] effusio in ecclesia facta cum fustae si presbiter fuerit triplo7* conponatur · Duas partes eidem presbitero8* tertia pro fredo ad ecclesiam insuper bannum nostrum · Sisiliter [!] de diacono iuxta compositione eius in tripo [!] cum bannum nostrum conponatur · De subdiacono similiter triplo9* secundum suam conpositionem · Et de uniuscuiusque ordinis clerico secundum suam conpositionem triplo persoluatur · Et insuper bannum nostrum · Similiter et de ictu sine sanguinis effusione de uniuscuiusque ordinis clerico secundum suam conpositione triplo et bannus noster10* · Et qui non abet unde ad ecclesiam persoluat tradat sae ad seruitium eidem ecclesiae usque dum totum debitum persoluat ·  
7*
l ergänzt
8*
gek. prbt
9*
l ergänzt
10*
gek. nt
III · DE UIDUIS ET PUPILLIS ET PAUPERIBUS ·  
[BK 139 c. 3]
Vt quandocumque an [!] mallum antae comite uenerint primo eorum causa audiatur et definiatur et si testes per sę ad causas suas querendas habere non poterit uel legem nescierint [fol. 33v] comes illos uel illas adiuuat dando eis talem hominem qui rationem eorum teneat uel pro eis loquatur ·  
IIII DE RAPTU UIDUARUM  
[BK 139 c. 4]
Qui uiduam intra primos triginta dies uiduitatis suae ut [!] inuitam uel uolentem sibi copulauerit bannum nostrum id est XL [!] solidos in triplo conponat · Et si inuitam eam duxerit legem suam ei conponat illam uero ulterius non adtingat ·  
 · V · DE HOMINE PUBLICAM PENITENTIAM11* AGENTEM INTERFECTO ·  
[BK 139 c. 5]
Qui hominem publicam penitentiam12* agentem interfecit bannum nostrum in triplo conponat et uuirguldum [!] eius proximis eius persoluat ·  
11*
gek. PEN
12*
gek. pen
 · VI · UT OMNIS HOMO LIBER POTESTATEM HABEAT UBICUMQUE UOLUERIT RES SUAS DARE PRO SALUTE ANIME SUE ·  
[BK 139 c. 6]
Si quis res suas pro salute anime sue uel ad aliquem uenerabilem locum uel propinquo suo uel cuilibet alteri tradere uoluerit et eo tempore intra ipsum comitatum fuerit in quo res ille possiderunt legitimam traditionem facere studeat · quodsi eodem tempore13* quod illas tradere uult · extra eunde comitate fuerit · id est siue in exercitu siue in palatio siue in aliquolibet loco adhibeat sibi uel de suis pagensibus uel de aliis qui eadem lege uiuant · qua ipse uiuant testes idoneos uel si illos abere non potuerit tunc de aliis quales ibi meliores inuenire possint et coram eis rerum suarum traditionem faciat et fideiussores uestiturae donec qui ei qui illam traditionem accipiat uestituram faciat · Et postquam haec traditio ita facta fuerat · hecres [!] illius nulli · iam · de predicitis rebus · ueleat facere repetitionem insuper et ipse per se fidemiussiorem faciat eiusdem uestiture ne heredi ulla occasio remaneat [fol. 34r]hanc traditionem inmutando sed potius necessitas incumbat illam perficiendi et si nondum res suas cum quoheredibus suis diuisas habuit non ei hoc sit inpedimento sub quoheres eius si sponte noluerit aut per comitem aut per missum eius · distringatur ut diuisionem cum illos faciat ad quem defunctus hereditatem suam uoluit peruenire · Et si cuilibet ecclesiae eam tradere rogauit quoheres eius eam legem cum illa ecclesia de predicta hereditate habeat · quam cum alio quoherede suo habere debebat · Et hoc seruetur ergam patrem et filium et nepotem usque ad annos legitimos postea ipse res ad inmunitatem ipsius ecclesiae reddeant ·  
13*
gek. tempr
VII · DE HOMICIDIIS PROIBENDIS ·  
[BK 139 c. 7]
Quicumque hominem · aut ex leui causa · aut sine causa interfecerit uuirgildum ei · his ad quos ille pertinet conponat · Ipse uero propter talem presumtionem in exilium mittatur · ut quantum tempus uobis [!] placuerit res tamen suas non ammittit  
VIII · QUID IN CONPOSITIONE UUIRGILDI DARI NON DEBEAT ·  
[BK 139 c. 8]
In conpositionem uuirgildi uolumus ut ea dentur que in lege continentur excepto accipitre et spata quia propter illa duo aliquotiae superiurium [!] committitur quando maioris pretium quam illa sint esse iurantur ·  
VIIII · DE RAPTU ALIENARUM SPONSARUM ·  
[BK 139 c. 9]
Si quis sponsam aliaenam rapuaerit aut patri eius aut ei qui legibus eius defensor · esse · debet cum sua lege eam reddat et quicquid cum ea tulit sae · motim unamquamque rem secundum legem reddat · Et si hoc defensor eius perpetrari consensit et ideo raptori nihil querere uoluerit comes singulariter14* de unaquaque rem15* freda nostra [fol. 34v]ab eo exactare faciat · Sponso uero legem suam conponat · Et insuper bannum nostrum · ideo LX solidos soluat uel in presentiam nostram comes eum aduenire faciat et quanto tempore16* nobis placuerit in exsileo maneat et illam feminam ei habere non liceat ·  
14*
gek. singlt
15*
Gekürzt als re mit übergeschriebenem, geschwungenem Kürzungszeichen, das nicht der üblichen m-Kürzung entspricht, sondern eher dem Zeichen ähnelt, das der Schreiber sonst für Kontraktionskürzungen (wie e(ss)e oder n(ost)ra) verwendet.
16*
gek. tempr
X DE FALSIS TESTIBUS CONUINCENDIS ·  
[BK 139 c. 10]
Si quis cum altero de qualibet causa contentionem habuerit et testes contra eum per iudicium producti fuerint · si ille salsos [!] eos · esse · suspicatur liceat ei alios testes17* quos meliores potuerit contra eos oppones [!] ut ueratium testimonio falsorum testium · ita inter sę dissenserint ut nullatenus una pars alteri credere uelit aeligantur duo ex ipsis · id est ex utraque partae · unus qui cum scutis et fustibus in campo decertent utra pars falsitatem utra ueritatem suo testimonio sequatur · Et campioni qui uictus fuerit propter periurium quod ante pugnam commisit dextra manus amputetur · Ceteri uero eiusdem partis testes quia falsi aparuerint manus suas redimant cuius conpositionis dua partes ei contra quem testati sunt dentur · Tertia pro fredo soluatur · et in saeculari quidem causa huiuscemodi testium diuersitas campo comprobatur · In ecclesiasticis autem causis ubi de una parte saecularae · de altera uero ecclesiasticum negotium est id est modis obseruet · Ubi uero ex utraque parte ecclesiasticum fuerit rectores earundem ecclesiarum · si sae familiariter pacificare uelint licentiam habeant · Si autem de huiuscemodi pacificationem inter eos conuenire non possit aduocatus eorum in mallo publico ad presentiam · comitis ueniant · et ibi legitimis · terminis eorum contentionibus inponatur · Testes uero · de qualibet causa non aliunde querantur nisi de ipso · comitatu in quo res [fol. 35r]unde causa igitur posita sunt · Quia non · est · credibile ut uel de statu hominis uel de possione  - - -18* cuiuslibet per alios19* melius rei ueritas cognosci ualeat quam per illos qui uiciniores sunt si tamen contentio que inter eos exorta est in confinio duorum comitatum fuerit liceat eis · de uicina centena adiacentes comitatus ad causam suam testes abere ·  
17*
s1 korr.?
18*
Lücke von ca. 3 Buchstaben
19*
Auf Höhe der mit diesem Wort endenden Zeile steht ein verblaßtes r am rechten Seitenrand. Evtl. besteht ein Zusammenhang mit der Lücke nach possione?
XI · DE PROPRIO IN BANNUM MISSO ·  
[BK 139 c. 11]
Cuiuscumque hominis proprietas ob crimen aliquid ab eo comissum in bannum fuerit missa et ille rem20* cognita ne iustitiam faciat uenire distulerit annumque ac diem in eo banno illam · esse · permisit ulterius eam non adquirat sed ipsa fisco nostro sotietur · Debitum uero quod his cuius ea soluere debuit per comitum ac ministros eius iuxta estimatione damni de rebus mobilibus que in eadem proprietatem inuenta fuerit his quibus · idem debitor fuit exsoluator · Quodsi rerum mobilium ibidem inuentarum quantas ad conpositionem non sufficerit de inmobilibus supplaceat eo quod superfuerit sicut dictum est fiscus noster21* posideat · Si nihil super conpositionem remanere potuerit totum in illam expendat · Si autem homo ille nondum cum suis coheredibus proprium suum · indiuisum abuit conuocet eos comes · et cum eis legitimam diuisionem faciat · et tunc sicut iam dictum · est · partem ei fisco nostro addicat et conpositionem de aea · iuxta modum superius conprehensum his ad quos ille legibus pertinet · exsoluat · Quodsi non de alia rem22* sed de ipsa proprietate quae in bannum sissa [!] fuit · hac per hoc in nostram · potestatem reducta · est · si fuerat interpellatus comes · in cuius ministerio eam · esse · constiterit hoc ad notitiam nostram perferre curet ut nos eandem propriaetatem qui secundum supradictum modum in nostrum dominicum reducta · est · Per precepti nostri auctoritatem in cuius et potestatem hominis qui eam [fol. 35v]quaerebat si sua · esse · debet faciamus peruenire ·  
20*
Gekürzt als re mit übergeschriebenem, geschwungenem Kürzungszeichen, das nicht der üblichen m-Kürzung entspricht, sondern eher dem Zeichen ähnelt, das der Schreiber sonst für Kontraktionskürzungen (wie e(ss)e oder n(ost)ra) verwendet.
21*
gek. nt
22*
Gekürzt als re mit übergeschriebenem, geschwungenem Kürzungszeichen, das nicht der üblichen m-Kürzung entspricht, sondern eher dem Zeichen ähnelt, das der Schreiber sonst für Kontraktionskürzungen (wie e(ss)e oder n(ost)ra) verwendet.
[BK 139 c. 12]
Si quis de statu suo id est de libertate uel de hereditate conpellandus · est · iuxta legis constitutionem maniatur .' de ceteris uero causis unde quis rationem · est · redditurus non maniatur sed per comitum banniatur · Et si post unam et alteram comitis admonitionem aliquis ad mallum uenire noluerit · rebus eius in bannum missis uenire et iustitiam facere conpellatur ·  
XIIII23* DE FAIDIS ˙  
[BK 139 c. 13]
Si quis aliqua necessitate cogente homicidium commisit · comis in cuius ministerio · res perpetrata · est · et compositionem soluere et faidam per sacramentum pacificare faciat · Quodsi una pars ei ad hoc consentire noluerit · id est aut ille qui homicidium commisit aut his qui conpositionem suscipere debet faciat illum qui ei contumax fuerit ad presentiam nostram uenire ut eum ad tempus quod nobis placuerit in exilio mittamus · donec ibi castigerit ut comiti suo inoboediens · esse ulterius non uideat et maius damnum non adcrescat inde ·  
23*
Ab hier wurde die Nummerierung offenbar von anderer Hand fortgesetzt, die jeweils ein Paragraphenzeichen vor die Zahl setzte (diese Gestaltungsweise läßt sich auch an anderen Stellen in der Hs. wiederfinden, z.B. bei der vorangehenden Kopie von BK 40 auf fol. 31r-32r).
XV UBI SACRAMENTA IURANDA SINT ·  
[BK 139 c. 14]
Vbi antiquitus consuetudo fuerit de libertate sacramenta · haramire uel iurare ibi mallum habeatur et ibi sacramenta iurentur · Mallus tamen neque in ecclesia neque in atrio eius habeatur · Minora uero placito comes siue intra suam potestatem uel ubi inpretrare potuerit · Uolumus utique ut domus comite in loco ubi mallum tenere debet construatur ut propter calorem solis et pluuiam publica utilitas non remaneat ·  
XVI DE IS QUI DE FURTO ACCUSATUS FUERIT ·  
[BK 139 c. 15]
Si liber homo de furto accusatus fuerit et res proprias abuerit in mallo ad presentiam comitis24* se adramiat · Et si res [fol. 36r] non habeat fidesiussores donet qui eum adramirae et in placitum adduci faciunt · Et liceat ei prima uice per sacramentum sae · secundum legem · idoniare · si potuerit et si alia uice · duo uel tres eum de furto accusauerint liceat ei contra unum ex his cum scuto et fusto in campo contendere · Quodsi seruus de furto accusatus fuerit dominus eius pro eo aemendet aut eum sacramento excuset nisi tale furtum perpetratum habeat propter quod ad suplicium25* tradidebat ·  
24*
gek. com
25*
su ergänzt
XVII DE DISPECTUM LITTERARUM DOMINEARUM ·  
[BK 139 c. 16]
Si quis litteras nostras despexerit id est tractoriam que propter missos recipiendos dirigitur aut honores quo habet amittat aut in eo loco ubi predictos missos suscipere debuit tamdiu resideat et de suis rebus legationes illuc uenientes suscipiat quousque animo nostro satisfactum habeat · Qui uero epistolam nostram quocumque modo dispexerit iussu nostro ad palatium ueniat · Et iuxta uoluntatem nostram congruam stultitiae26* suae castigationem accipiat et si homo liber uel ministerialis comitis hoc fecerit honorem qualecumque habuerit siue beneficium amittat · et si seruus fuerit nudus27* ad palum uapulet et caput eius tondet ·  
26*
i1 korr.?
27*
korr. aus nulus
XVIII DE IUSTIS TELONEIS ET CONSUETUDINIBUS ·  
[BK 139 c. 17]
Vbi tempore auii nostri domni pippini consuetudo fuit teloneum dare ibi et in futurum detur · Nam ibi nouiter inceptum · est · ulterius non agatur et ubi necessitate non est fluuium aliquem pontem transmeare uel ubi nauis per mediam aquam aut sup pontem eirit et ad ripam non adpropinquauerit neque ibidem aliquid emptum uel uenundatum fuerit ulterius teloneum non detur et nemo coget alium ad pontem irae ubi iuxta [fol. 36v]pontem aquam transmeare potest et qui ulterius in talibus locis uel de his qui ad spatium28* suum29* ostem pergunt teloneum exactauerit cum sua lege ipsum teloneum reddat et bannum nostrum id est sexaginta solidos conponat ·  
28*
s ergänzt
29*
Eine andere Hand hat mit dunklerer Tinte die Kürzung siu. zu suu. korrigiert. Dieselbe Hand scheint auch schon das vorangehende patium zu spatium verändert zu haben, worauf sich das korrigierte suum wohl beziehen sollte. Beides offenbar ein mißglückter Versuch, dem vom Schreiber verstümmelten Passus doch noch einen Sinn zu geben; eigentlich müßte hier statt patium siu(m). ostem (so der Wortlaut vor der Korrektur) palatium seu in hostem stehen.
XVIIII · DE HIS QUI BONOS DENARIOS30* ACCIPERE NOLUNT ·  
[BK 139 c. 18]
Quicumque liber homo denarium31* merum et bene pensantem recipere noluerit bannum nostrum · id est LX solidos conponat · Si uero serui ecclesiastici aut comitum aut uasallorum nostrorum hoc facere presumpserint · LX · ictus uapulent aut si magister eorum uel aduocatus qui liber · est eos · comes uel misso nostro iussus presentare noluerit · predictum bannum nostrum · LX solidorum32* conponat ·  
30*
gek. DENRA
31*
gek. denra
32*
gek. sol
XX DE ADULTERATORIBUS MONETA  
[BK 139 c. 19]
De falsa moneta iubemus ut qui eam percussisse conprobatus fuerit manus ei amputetur et qui hoc consensit si liber · est · LX solidos conponat · si seruus · est · LX ictus accipiat ·  
XXI DE PRIO [!] DOMINICO SIUE IUSSIONE ILLIUS REDDITI33* ·  
[BK 139 c. 20]
Si quis proprium nostrum quod in uestitura genitoris nostri fuit alicui querenti sine nostra reddiderit aliud tantum nobis de suo proprio cum sua lege conponat · Et quicumque illud scienter per malum ingenium adquirere temptauerit pro infidele teneatur et quia sacramentum fidelitatis quod nobis promisit irritum fecit · et ideo secundum nostram uoluntatem et potestatem diiudicandus · est ·  
33*
Rubrik evtl. von anderer Hand? Vgl. die Vorbemerkung.
XXII · DE PUERIS INUITIS PARENTIBUS DETONSIS AUT PUELLIS UELATIS ·  
[BK 139 c. 21]
Si quis puerum inuitis parentibus totonderit · aut puellam uelauerit legem suam in triplo34* conponat aut ipse puerum aut puelle si iam sue potestatis sunt aut illi [fol. 37r]in cuius potestate fuerint · Ille uero potestate · abeant capiti sui ut in tali habitu permaneant qualis eius conplacuerit ·  
34*
l ergänzt
[BK 134 c. 2]
Si quis in aliena patria ubi uel propter beneficium uel propter aliam quamlibet occansionem35* [!] adsidue conuersare solet de qualibet causa fuerit interpellatus uerbi gratia de conquisito suo uel de mancipiis suis ubi secundum legem iustitiam faciat et cum talibus coniuratoribus quales in eadem regionem uel prouintia · secum abere potuerit · legitimum sacramentum iuret · excepto si quis eum de estato36* [!] suo id est de libertate sua uel de hereditate quam ei pater suus moriens dereliquid apellauerit de is duobus liceat illi sacramentum in patria sua · id est in legitimo suo sacramentum loco iurandum offerre et is qui cum eo litigatur si uelit sequatur illum in patria sua ad recipiendum illud sacramentum ipse tamen prius in eodem loco id est ubi interpellatus est satisfaciat tam comiti et iudicibus quam aduersario suo testibus probando quod rem quae ab eo quaeritur pater suus dereliquid causa  
35*
korr. aus hoccansionem
36*
korr. aus estatu
DE CAPITULO · I · LEGIS SALICE ID EST DE MANIRE ·  
I capitulum  
[BK 142 c. 1]
De hoc capitulo iudicatum est ut ille qui mannitus spatium manitionis suae per XL · noctes habeat · et si comes intra supradictarum noctium numerum mallum suum non habuerit ipsum spatium usque ad mallum comitis [fol. 37v] extendatur et deinde detur ei spatium ad respectum ad · VII · noctes exinde non noctium spatia sed proximos mallus comitis ei concedatur ·  
II ·  
[BK 142 c. 2]
De XI capitulo · legis salice · Si quis seruum alienum occiserit uel uendiderit uel ingenuum dimiserit mille CCCC · denarios37* qui faciunt solidos · XXXV · culpabilis38* iudicetur39* · De hoc capitulo iudicatum · est · ab omnibus ut si ille seruus qui iniuste uenditus uel ingenuus dimissus apparet non alter pro eo in locum illius restituatur quia dixerunt aliqui que id est seruus qui ingenuus dimissus fuerat denuo ad seruitium redire non debeat sed pristino et domino et seruitio restitutus fiat iudicauerunt ·  
37*
gek. dr
38*
gek. culp
39*
gek. iud
III  
[BK 142 c. 3]
De XIIII · capitulo legis salice · Si quis ingenuus alienam ancillam in coniugium acciperit ipse cum ea in seruitio implicetur · De hoc capitulo · iudicatum est ab omnibus ut si ingenua femina quemlibet seruum in coniugium sumpserit non solum cum ipso seruo in seruitio permaneat sed etiam et omnes res quas habet si eas cum parentibus suis diuisas tenet ad dominum cuius seruum in coniugium accepit perueniant et si cum parentibus suis res paternas uel maternas non diuisit nec alicui querenti respondere nec cum suis heredibus in rerum paternarum hereditate ultra diuisor accedere possit similiter et si fraccus [!] homo alterius ancillam in coniugium sumpserit faciendum · esse · iudicauerunt  
IIII  
[BK 142 c. 4]
Item de eodem capitulo · Si quis uxorem alienam uiuo marito tulerit · VĪĪĪ40* · denarios41* qui faciunt solidos · CCC42* · culpabilis43* iudicetur44* · [fol. 38r] De hoc capitulo · iudicatum ut uiuo marito cui eadem uxor contra45* legem subtracta fuerat ab illo qui eam ei iniuste tulerat cum lege redita fiat suprascripta id est · CCC · solidis  
40*
VIII mit Oberstrich = 8000
41*
gek. dr
42*
Das letzte C ist blasser als die ersten beiden; evtl. wurde es unvollständig radiert?
43*
gek. culp
44*
gek. iud
45*
Vor -tra eine kleine Lücke mit einer nicht vollständig ausgeführten Oberlänge; vermutlich zu früh zu l(egem) angesetzt.
V  
[BK 142 c. 5]
Dei [!] XXVI capitulo · Si quis puer infra XII annos aliquam culpam commiserit fredus ei non requiratur · De hoc capitulo · iudicatum · est · ut si infans infra duodecim annos res alterius iniuste sibi usurpauerit eos excepto fredo cum lege sua reddat et ita maniatur sicut ille maniri cui contra legem fecit et ita a comite ad mallum suum adducatur sicut ille addici potest cui contra legem fecit de hereditate uero paterna uel materna si aliquis interpellare uoluerit usque ad spatium · XII annorum exspectare iudicatum · est ·  
VI ·  
[BK 142 c. 6]
Iudicatum est ab omnibus ut si francus homo in seruitio sponte suam se inplicauerit ut si res suas dum in sua libertate permanebat ecclesiae dei aut cuilibet legibus tradidit ipse cui tradite fuerant ipsi liberi permaneant  
VII  
[BK 142 c. 7]
De XXXVII · capitulo · Si quis46* seruus hominem ingenuum occiserit ipsa homicida pro meditate [!] conpositionis parentibus hominis occisi tradatur · et aliam medietatem dominus serui si nouerit soluturum aut si legem intellexerit poterit se obmalare ut leadem [!] non soluat · Quia nullam de ecclesiastica aut beneficiario uel alterius persone discretionem lex facit si ita aecclesiastici aut beneficiarii serui sicut liberum tradi aut dimitti possunt · ad interrogationem domni imperatoris reseruare uoluerunt ·  
46*
s ergänzt
VIII  
[BK 142 c. 8]
De XLVI · capitulo · Id est qui uiduam in coniugium accipere [fol. 38v] uult iudicauerunt omnes ut non ita sicut in lege salica scriptum est eam accipiat sed cum parentorum consensu et uoluntate uelut usque nunc antecessores eorum fecerunt in coniugium sibi eam sumat  
VIIII  
[BK 142 c. 9]
De XLVII · capitulo · De eo qui uillam alterius occupauerit De hoc capitulo · iudicauerunt ut nullus uillam aut res migrandi gratia per annos tenere uel possidere possit sed in quacumque die inuasor illarum rerum interpellatus fuerit aut easdem · res querenti reddat aut eas si potest iuste defendendo sibi uindicet ·  
X  
[BK 142 c. 10]
De afatomie dixerunt quod traditio fuisset De hoc capitulo iudicauerunt ut sicut per longam consuetudinem antecessores eorum facientes habuerunt ita et omnes qui in lege salica uiuunt inantea habeant et faciant ·  
XI  
[BK 142 c. 11]
Et hoc iudicauerunt ut si seruus cartam ingenuitatis adtulerit si seruus eiusdem carte auctorem legitimum habuere non poterit domini47* serui ipsam cartam falsare liceat ·  
47*
Ab diesem Wort Wechsel der Schreiberhand, vgl. die Vorbemerkung.
XII48*  
[BK 142 c. 12]
Et hoc iudicauerunt · ut omnis qui alteri aliquid querit licentiam habeat · sua testimonia contra eum prius producere · et si ille cui queritur dixerit quod legibus teneat · ea que tenet et alias in testimonia qui hoc ueraciter adfirmare possint iudicauerunt ut huius regi [!] ueritas secundum capitula domni imperatoris que pro lege tenenda constituit regi [!] ueritas conprobetur · [fol. 39r]  
48*
Die Kapitelzahl befindet sich am Ende von Z. 18 (mitten im Text von c. XI, nach dem Wort carte), während der Text des zugehörigen Kapitels erst drei Zeilen tiefer, in Z. 21 beginnt. Vermutlich wurde die Kapitelzählung in roter Tinte in einem separaten Arbeitschritt vorgenommen, vielleicht schon vor Ausgestaltung der Initialen, die die Kapitelanfänge markieren.