Capitularia - Edition der fränkischen Herrschererlasse

München, Bayerische Staatsbibliothek, Lat. 29555/1

Mit München, Universitätsbibliothek, † Fragmente und München, Bayerische Staatsbibliothek, Inc. s. a. 26m, hinteres Schutzblatt, Teil eines einst Benediktbeurer Codex.

Beschreibung der Handschrift nach Mordek

Aufbewahrungsort
München
Bayerische Staatsbibliothek
Lat. 29555/1
Sigle: M4 (Die Sigle bezieht sich auf alle heutigen Einzelteile)
Digitalisat verfügbar bei Bayerische Staatsbibliothek München
Zum Artikel in der Rubrik "Handschrift des Monats"
Entstehung und Überlieferung
Entstehung:

9./10. Jh.; Oberitalien

Provenienz:

Die Fragmente wurden gewonnen aus Einbänden der Codd. München Lat. 4683 und Lat. 4774 (beide aus Benediktbeuern), Inc. dpl. 11684, P. lat. 1283. Das Fragment in Inc. s. a. 26m wurde von B. Bischoff identifiziert. Alte Signaturen: München Lat. 29055b, Lat. 29084 und Lat. 29168c.

Äußere Beschreibung
Material: Pergament
Umfang: insg. 31 teils beschädigte und/oder beschnittene Pergamentblätter einer makulierten Kapitularienhs., von denen die 4 Blätter (bzw. Blattreste) der Universitätsbibliothek 1944 verbrannten
Maße: ca. 225 × 170 mm
Schriftraum: ca. 180-185 × 120-123 mm
Zeilen: 28
Spalten: 1
Schrift: karolingische Minuskel
Schreiber: mehrere Hände
Ausstattung:

rote Rubriken in Capitalis rustica und Minuskel; rote Zahlen; Initialen rot oder in brauner Texttinte

Inhalte
Anmerkung:

Im einst Benediktbeurer, heute Münchener Codex präsentiert sich ein typischer Vertreter der italienischen Kapitulariensammlungen, dessen jüngster erhaltener Text, Widos Kapitular von Pavia a. 891, nahe an die Entstehungszeit der in Oberitalien geschriebenen Hs. herankommt. Ihre von Boretius kaum herangezogenen Überreste sind „für die Texte der Capitularia ... von erheblicher Bedeutung“ (Lehmann - Glauning): Manch Unikat hat sich nur über ihn erhalten (oder nur noch über den erst im frühen 11. Jahrhundert kompilierten Liber Papiensis), und die Stücke, die er mit dem jüngeren Gothanus Memb. I 84 gemein hat, erweisen den Buranus als den besseren Tradenten. Seit der profunden Analyse Seeligers (unersetzlich für die Kenntnis der 1944 verbrannten Blätter der Universitätsbibliothek), tauchten in der Staatsbibliothek einige weitere Blätter auf, die sich problemlos in die von Seeliger vorgeschlagene Reihenfolge eingliedern lassen:

  • 1r-v (Teil A, 1r-v)
    1* <CAP. II> - CP. XI - nach Seeliger, S. 676-678, vielleicht Fragment eines unbekannten Kapitulars Ludwigs des Frommen, der dann freilich einige ältere Bestimmungen aufgegriffen und redigiert haben müßte; die Texte im einzelnen (Varianten gegenüber der MGH-Ausgabe bei Seeliger, S. 674 f.; siehe auch Mordek 1995, Anhang I, Nr. 24)2*: <CAP. II> - Capitula Italica incerta III (a. 826/840?), Schluß von c. 2, oder Pippini regis Capitulare Italicum (a. 806/810), Schluß von c. 2: <spi>ritaliter ministrare decurent et uigilantiam habeant (MGH Capit. 1, Nr. 102, S. 209 Z. 24).

    CAP. III und CP. IIII - Capitula Italica incerta III (a. 826/840?), cc. 3 und 4, oder Pippini Italiae regis capitulare (a. 782/787), cc. 2 und 3 (c. 2 gekürzt): Ut pontifices ordinent et disponant unusquisque - illorum possibilitate et prouidentia proprii episcopi (MGH Capit. 1, Nr. 91, S. 191 Z. 34 f., S. 192 Z. 1-4).

    CP. V - Capitula Italica incerta III (a. 826/840?), c. 5, oder Karoli Magni capitulare Italicum (a. 787?), c. 1 (gegen Ende Variante wie im Liber Papiensis): De quibusdam autem in primo capitulo de senodochio iussit - cum consultu proprii episcopi qualiter deo exinde placeant (MGH Capit. 1, Nr. 95, S. 200 Z. 29-33).

    CP. VI - Capitula Italica incerta III (a. 826/840?), c. 6, oder Memoria Olonnae comitibus data (a. 822/823), c. 6: De sanctimoniales feminas statuimus - in monasterio intromittantur (MGH Capit. 1, Nr. 158, S. 319 Z. 1-3).

    CP. VII - CP. XI - Capitula Italica incerta III (a. 826/840?), cc. 7-11, oder Römisches Konzil unter Eugen II. (a. 826, cc. 23, 27-29 und 32 bis non obseruant; cc. 28, 29 und 32 ohne Rubrikentext (MGH Capit. 1, Nr. 180, S. 374-376; MGH Conc. 2, 2, S. 576-580, zur Hs. S. 559, Sigle M1). Hier fehlt - in der Mitte des Doppelblattes - eine unbekannte Anzahl von Blättern.

  • 2r-v (Teil A, 2r-v)
    CAP. XII - CP. XVIII - nach Seeliger, S. 676-678, vielleicht Fragment eines unbekannten Kapitulars Karls des Großen (a. 813), der dann gleichfalls ältere Bestimmungen erneuert haben müßte; die Texte im einzelnen (Varianten wiederum bei Seeliger, S. 675 f.; siehe Mordek 1995, Anhang I, Nr. 14)3*:

    <CAP. XI> und CAP. XII - Capitula Italica incerta I (a. 813?), cc. 11 und 12, oder Konzil von Chalon (a. 813), c. 26 ab <here>des diuidi non debeant und c. 19 (MGH Conc. 2, 1, S. 278 Z. 29-33 und S. 277).

    CP. XIII - Capitula Italica incerta I (a. 813?), c. 13 (= Boretius’ Capitula Italica Karls des Großen, c. 12): Vt coniugia seruorum non dirimantur - homo non separet (MGH Capit. 1, Nr. 105, S. 218 Z. 14-17); sonst nur noch im Liber Papiensis überliefert, nach dem Boretius den Text edierte. Inhalt und teilweise Wortlaut des Kapitels entsprechen c. 30 des Konzils von Chalon (a. 813) (MGH Conc. 2, 1, S. 279).

    CP. XIIII - CP. XVIII - Capitula Italica incerta I (a. 813?), cc. 14-18, oder Capitulare Mantuanum secundum, generale (a. 813) in der Ausfertigung Bernhards von Italien (Variante i zu c. 5), cc. 1 und 3-6 (c. 5 bis ita fiat, c. 6 bricht fragmentarisch ab): Volumus primo ut neque abbates - per easdem uel alias (MGH Capit. 1, Nr. 93, S. 196 Z. 13-21 und 24-38, S. 197 Z. 3-7).4*

  • 3r-v (Teil B I, s.n.)
    Ansegisi abbatis capitularium collectio, Buch 1, c. 100 ab papę gelasii bis c. 104 Rubrik (MGH Capit. 1, S. 408 Z. 33 - S. 409 Z. 23).5*

  • 4r-v (unnumeriertes Einzelblatt)

    Ansegisi abbatis capitularium collectio, Buch 2, c. 28 ab comes uicarios und c. 29 bis pueri pascuntur (MGH Capit. 1, S. 420 Z. 36 - S. 421 Z. 23).

  • Teil B II, zwei Doppelblätter:

    5r-6r (Teil B II, 1r-2r)
    Ansegisi abbatis capitularium collectio, Buch 4, cc. 57-70, ab <redi>ens tributum (MGH Capit. 1, S. 444 Z. 19 - S. 445 Z. 27).

  • 6r-v (Teil B II, 2r-v)
    Es folgen drei Kapitel - die ersten beiden als cc. 71 und 72 Ansegis fortsetzend -, von denen das erste nach Seeliger, S. 673 aus einem unbekannten Kapitular stammen könnte; denn, so Seeliger, der Zusatz am Ende des ersten Kapitels sei angefügt worden, als das Kapitel, „von wem und in welchem Zusammenhange, das entzieht sich ... unserer Kenntnis“, neu erlassen wurde. Auch die beiden folgenden Kapitel könnten, was Seeliger, S. 673 f. allerdings verwarf, zu diesem unbekannten Kapitular gehört haben, zumal sich das letzte, sonst nur noch vom Liber Papiensis tradierte Stück keinem bekannten Kapitular zuordnen läßt (siehe Mordek 1995, Anhang I, Nr. 15)6*:

    CAP. LXXI - Capitula Italica incerta II (a. 813/829?), c. 1, oder Capitulare Mantuanum secundum, generale (a. 813), c. 1, mit Rubrik, in den Varianten weitgehend übereinstimmend mit den Codd. St. Paul 4/1 und Vercelli CLXXIV (Ausfertigung Bernhards von Italien): UT NULLUS EX CLERO AD PUBLICA PLACITA UEL SECULARIA IUDICIA TRAHATUR. Volumus primo ut (ut über der Zeile) neque abbates - ut dictum est persona clerici mit dem Zusatz quod si ipse comes adhuc huiuscemodi altercationi finem inponere nequiuerit, nunciet imperatori uel regi et eius iuditio terminetur (MGH Capit. 1, Nr. 93, S. 196 Z. 13-21; Zusatz bei Seeliger, S. 673);

    CAP. LXXII - Capitula Italica incerta II (a. 813/ 829?), c. 2, oder Capitulare Mantuanum secundum, generale (a. 813), c. 3, mit Rubrik: UT ECCLESIAE BAPTISMALES A FILIIS IPSIUS ECCLESIĘ RESTAUR<ENTUR>. Ut ecclesię baptismales a filiis - ordinare oportet (MGH Capit. 1, Nr. 93, S. 196 Z. 24-27);
    (trotz freigelassenen Raumes weder Kapitelzählung noch Rubrik ausgeführt) - Capitula Italica incerta II (a. 813/829?), c. 3 (= Boretius’ Capitula Italica Karls des Großen, c. 9): Si quis prepositus aut ministerialis - pro infidelitate conputetur (MGH Capit. 1, Nr. 105, S. 217 Z. 26-30); sonst nur noch im Liber Papiensis überliefert, nach dem Boretius den Text edierte.

  • 6v (Teil B II, 2v)
    Es folgen über mehrere Blätter hinweg Fragmente der Episcoporum ad Hludowicum imperatorem relatio (a. 829) (die Kapitel sind in der Regel numeriert wie in der Edition, doch anders als in der Edition meist mit Rubriken versehen):

    Rubrik und Einleitung (fragmentarisch): RESCRIPTUM CONSULT<AT>IONIS SIUE EXORTATIONIS EPISCOPORUM AD DOMNUM HLUDOUUICUM IMPERATOREM. DOMino prestantissimo et pietatis gratia predito hludouuico - indesinenter cogitetis (MGH Capit. 2, Nr. 196, S. 27 Z. 22-29).

  • Zwischen foll. 2 und 3 fehlt das innere Doppelblatt der Lage.

  • 7r-8v (Teil B II, 3r-4v)
    Episcoporum relatio, cc. (3) - (7) (fragmentarisch): ita scribit quantum pertinet - sacerdotes domini (MGH Capit. 2, Nr. 196, S. 29 Z. 27 - S. 31 Z. 32).7*

  • 9r-10v (unnumeriertes Doppelblatt)
    (Innenblatt einer Lage)

    Episcoporum relatio, cc. (51) - (54) (fragmentarisch): <defi>nitum est maiori sollertique studio - lex diuina; Rubriken auch zu den Abschnitten De mensurarum ... und Sunt sane ... in c. (54) (MGH Capit. 2, Nr. 196, S. 42 Z. 24 - S. 44 Z. 22).

  • 11r-v (unnumeriertes Einzelblatt)

    Episcoporum relatio, c. (56) (fragmentarisch): potestates necessariae non essent - uestrum repleuerit (MGH Capit. 2, Nr. 196, S. 47 Z. 15 - S. 48 Z. 11).

  • 12r-v (unnumeriertes Einzelblatt)
    (unten 1 Zeile abgeschnitten)

    Episcoporum relatio, cc. (60) - (61): <inpo>nens ei quem ab infantia - tante considera<tionis>; c. (61) ohne Absatz, Kapitelzahl, Rubrik (MGH Capit. 2, Nr. 196, S. 50 Z. 6 - S. 51 Z. 4).8*

  • 14r-17v, 13r-v (Teil C, zwei Doppelblätter, s.n.)
    9* (Innenblätter der Lage; unten jeweils 6 Zeilen abgeschnitten, doch hat sich von fol. 4 ein Streifen mit vorne 4 und rückseitig 5 Zeilen erhalten)

    Konzil von Pavia (a. 850), Schluß der Rubrik (IMPERATOREM QVOD IN PAPIA FUIT FACTVM), Grußformel und cc. 1-12 (fragmentarisch), soweit erhalten mit Überschriften; am Ende Verweis auf CP. VI CONCILIO CARTAGINENSE TIT. XXVIIII (MGH Capit. 2, Nr. 228, S. 116 Z. 34, S. 117-120; MGH Conc. 3, S. 220-226, zur Hs. S. 218).

  • Es folgt über mehrere Blätter hinweg das Edictum Pistense (a. 864):

    18r-22v (Teil D, fünf Einzelblätter, s.n.)

    CAP. I-XVIIII - Edictum Pistense (a. 864), Einleitung und cc. 1-20, ohne Adnuntiatio Karls des Kahlen (bricht in c. 20 fragmentarisch ab): KAROLUS GRATIA DEI REX. CAP. KAROLI MAIORIS. Notum esse uolumus omnibus - a mansuariis; Zählung ab c. 19 um eine Nummer zurückgefallen (MGH Capit. 2, Nr. 273, S. 311 Z. 6 f., S. 312 Z. 2 - S. 318 Z. 15).

  • 23r-26v (Teil D, vier Einzelblätter, s.n.)
    (einst zwei Doppelblätter in der Mitte einer Lage; am äußeren Doppelblatt unterste Zeile angeschnitten)

    XXVII-XXXIII - Edictum Pistense (a. 864), cc. 27-34 (beginnt und endet fragmentarisch): <ex>peditionem facere uel quanti - dare <non> indu<rat> (Zeile angeschnitten); Kapitelzahl XXVIII übersprungen, c. 31 nicht gezählt, so daß bald wieder die alte, um eine Nummer zurückliegende Zählung eintritt (MGH Capit. 2, Nr. 273, S. 321 Z. 30 - S. 327 Z. 4).

  • 27r-v (Teil E, Einzelblatt, s.n.)

    CAP. IIII - CP. VIIII - Widonis imperatoris capitulare Papiense legibus addendum (a. 891), cc. 3-9 (beginnt fragmentarisch): sed neque per suam fortiam - camere nostrę (MGH Capit. 2, Nr. 224, S. 108 Z. 8 - S. 109 Z. 13); vollständig nur im Liber Papiensis überliefert, fragmentarisch auch in Cod. Vatikan Reg. Lat. 263.

1*
Neue Foliierung nach Hauke 2013, S. 13-17. Die alte Zählung wird in Klammern angegeben.
2*
Mordek edierte die Liste als eigenständiges Kapitular unter dem Namen Capitula italica incerta III; es handelt sich dabei jedoch wahrscheinlich um die Zusammenstellung von Exzerpten verschiedener älterer Kapitularien durch einen Sammler.
3*
Mordek edierte die Liste als eigenständiges Kapitular unter dem Namen Capitula italica incerta I; es handelt sich dabei jedoch wahrscheinlich um die Zusammenstellung von Exzerpten verschiedener älterer Kapitularien und Konzilskanones durch einen Sammler.
4*
Nach diesem Blatt ist dem Vorschlag Seeligers entsprechend einzuordnen: München, Universitätsbibliothek, Einzelblatt 1; abweichend dazu schlagen wir vor, dieses Blatt, ensprechend der Abfolge der Texte in der Handschrift Gotha Memb. I 84, die für diesen Teil der Kapitulariensammlung als Schwesterhandschrift gelten kann (siehe dazu den Blogpost zur Handschrift des Monats Juli 2019), zwischen der Episcoporum relatio (Episcoporum ad Hludowicum imperatorem relatio, s. u.) und dem Capitulare pro lege habendum Wormatiense (München, Universitätsbibliothek, Einzelblatt 4) einzuordnen.
5*
Nach diesem Blatt sind dem Vorschlag Seeligers entsprechend einzuordnen: München, Universitätsbibliothek, vier Fragmente des Doppelblattes 2/3
6*
Mordek edierte die Liste als eigenständiges Kapitular unter dem Namen Capitula italica incerta II; es handelt sich dabei jedoch wahrscheinlich um die Zusammenstellung von Exzerpten verschiedener älterer Kapitularien und einem Kapitel unbekannter Herkunft durch einen Sammler.
7*
Nach diesem Doppelblatt ist dem Vorschlag Seeligers entsprechend einzuordnen: München, Bayerische Staatsbibliothek, Inc. s. a. 26m, Einzelblatt
8*
Nach diesem Blatt ist dem Vorschlag Seeligers entsprechend einzuordnen: München, Universitätsbibliothek, Einzelblatt 4; abweichend dazu schlagen wir vor, dieses Blatt (München, Universitätsbibliothek, Einzelblatt 1), beginnend mit dem Capitulare Olonnense ecclesiasticum primum, noch vor dem Einzelblatt 4 an dieser Stelle einzuordnen, entsprechend der Abfolge der Texte in der Handschrift Gotha Memb. I 84, die für diesen Teil der Kapitulariensammlung als Schwesterhandschrift gelten kann (siehe dazu den Blogpost zur Handschrift des Monats Juli 2019).
9*
In Hauke 2013, S. 15 f. ist ein Pergamentstreifen falsch sortiert: fol. 13 folgt richtig nach fol. 17


Transkription

Editorische Vorbemerkung zur Transkription

Transkriptionsvorlage: Online-Digitalisat in Farbe von guter Qualität. Unsichere Lesungen und Korrekturen wurden bei einer Autopsie des Originals in der BSB München am 27.-28. Juni 2019 geprüft.

Schreiber

Hinweis: Die Foliierung wird im Folgenden wie in der Transkription nach der durchgehenden Zählung der Einzelfragmente in Blei (wie bei Hauke 2013, S. 13-17) angegeben.

An den erhaltenen Fragmenten der Handschrift waren mehrere Schreiberhände beteiligt, wobei zwei Haupthände (A und D) den größten Anteil schrieben. Daneben sind auch eine (oder mehrere) Korrekturhände zu erkennen, die durchaus auch mit anderen der beteiligten Hände identisch sein können.

Hand A ist sowohl auf dem ersten wie auf dem letzten Fragment zu finden, so dass es wahrscheinlich erscheint, dass die gesamte Handschrift (sofern die von Seeliger 1894 und Mordek 1995 rekonstruierte Reihenfolge stimmt), in Einem entstand, demnach nach 891 (letztes und jüngstes Stück: das Kapitular Widos).

Hand A: Fol. 1r-14r (für kurze Passagen unterbrochen von Hand B, s.u.); fol. 15v-17v; fol. 23r ab Z. 20 - fol. 24r, Z. 9 (bis possit exigi); fol. 24v, Z. 1 - fol. 25v, Z. 11 (nortmannorum nuperi - sicut in quib[usdam]); fol. 25v, Z. 23 (ab ieiunia) - fol. 26r, Z. 14 (bis quia); fol. 26v-27v. Hand A schreibt eine regelmäßige und gut lesbare karolingische Minuskel. Sie verwendet doppelstöckiges a mit senkrechtem Schaft und nur angedeutetem oberem Bogen, in vielen Fällen sogar nur einstöckig; ein charakteristisches rundes g mit geschlossenem unteren Bogen in Triangelform; Minuskel-s ohne Unterlänge und gelegentlich unziales D und N. Die pro-Kürze setzt mittig oder ganz unten an der Unterlänge an und wird in einem schwungvollen Bogen nach links geführt.

Hand B verantwortet einige Abschnitte in den größtenteils von Hand A geschriebenen Kopien der Relatio episcoporum (BK 196; fol. 6v, Z. 19 - 13v) und des Konzils von Pavia (BK 228; fol. 13r-17v; beide Texte hier nicht transkribiert), z.B. z.B. fol. 11r, Z. 4 – Z. 7 (et ueritas - pauperum) und die Seiten fol. 14v-15r. Sehr breite und gedrungene karolingische Minuskel, auf das Mittelband konzentriert, f und s ohne Unterlänge. Die Bögen von m, n und u sind eher eckig als rund ausgeführt. Minuskel-x mit von links oben nach rechts unten geführtem Schrägstrich, an den rechts oben ein kurzer, links unten ein längerer Ausläufer angesetzt werden; etwas versetzt, also kein durchgehender, kreuzender Schrägstrich.

Hand C schrieb an einigen Stellen jeweils nur wenige Zeilen (zumindest soweit die erhaltenen Fragmente es erkennen lassen): Fol. 18r, Z. 2-3; fol. 21r, Z. 1-12 (bis iulii); fol. 23r, Z. 1-4 und fol. 26r, Z. 14 (ab non in lege salicha) vermutlich bis zum Ende der Seite (die letzte Zeile ist abgeschnitten). Hand C benutzt eine breite Feder, die Schatten- und Haarstriche hervorbringt, und schreibt sehr flüssig und regelmäßig.

Hand D: Fol. 18r, Z. 4 - fol. 19v, Z. 23 (placito nostro - habere possit); fol. 20r-v; fol. 21r, Z. 12 (ab argentum) - fol. 21v Seitenende; fol. 22v; fol. 23r, Z. 4-19 (qui - quod); fol. 24r, Z. 9 bis Seitenende (ab sed etiam); fol. 25v, Z. 11 (ab [in quib]usdam) - Z. 22 (sacra). Breite und auf das Mittelband konzentrierte Schrift mit kurzen Ober- und Unterlängen; g mit offenem unteren Bogen, teilweise st-Ligatur mit sehr breitem Abstand zwischen den beiden Schäften. Gelegentlich wird t statt c geschrieben, z.B. fol. 19r, Z. 23 f.: mantipia; ebd., Z. 25: fatiunt.

An der Kopie des Edictum Pistense waren noch zwei weitere Schreiber beteiligt:

Hand E: Fol. 19v, Z. 24 (ab Vt denarii) - Seitenende. Hand E schreibt sehr klein und verwendet schwungvoll ausholende Unterlängen bei Minuskel-g, -x sowie für die pro-Kürze.

Hand F: Fol. 22r. Hand F schreibt eine klare, senkrechte Schrift mit feiner Feder, verwendet deutliche Unterlängen bei f und s und ein Minuskel-g, bei dem die obere und untere (geschlossene) Bogenlinie etwa die gleiche Größe haben und fast parallel übereinander stehen.

Gliederungsmerkmale

Die von Seeliger 1894 und Mordek 1995 vorgeschlagene Reihenfolge der Fragmente kann durch einen Vergleich mit der Handschrift Gotha Memb. I. 84, die für diesen Teil der Kapitulariensammlung als Schwesterhandschrift gelten kann, geringfügig korrigiert werden; siehe dazu den Blogpost zur Handschrift des Monats August 2019.

Die optische Gliederung der Kapitulariensammlung erfolgt durch eine Kapitelzählung in roter Tinte und durch ausgerückte Initialen, die abwechselnd in roter und in Texttinte ausgeführt sind. Die Kapitelzählung, oft mit vorgeschaltetem CAP. oder CP., steht meist in derselben Zeile, in der der Text des vorangehenden Kapitels endet.

Fol. 1r-2v: Das von Seeliger und Mordek an den Anfang gesetzte Doppelblatt enthält zwei Kapitellisten, die beide fragmentarisch beginnen und abbrechen. Die Liste Mordek 24 (fol. 1r-v) beginnt in c. [II] und endet in c. XI; die Liste Mordek Nr. 14 (fol. 2r-v) beginnt in c. [XI] und endet in c. XVIII.

Fol. 6r-v: Das Fragment Mordek 15 präsentiert sich als eine individuelle Fortsetzung des vierten Buches von Ansegis und trägt die Kapitelnummern LXXI und LXXII; für das dritte Kapitel ist zwar ein Freiraum für die Rubrik und eine Zählung vorgesehen, sie sind aber nicht ausgeführt worden.

Fol. 18r-26v: Von der Kopie des Edictum Pistense (BK 273) haben sich auf neun Einzelblättern Auszüge des Prologs, c. 1-20 (bricht fragmentarisch nach mansuariis ab) sowie c. 27-34 (c. 27 ab [ex]peditionem facere bis c. 34 indu-[rat]) erhalten. Sie wurde von mehreren Händen erstellt, die z.T. nur kurze Abschnitte schrieben (siehe dazu oben). Nach einer einleitenden Rubrik in roten Majuskeln entspricht die Textgestaltung im Wesentlichen dem einheitlichen Gestaltungsprinzip, das sich in allen Fragmenten zeigt (rote Kapitelzählung, abwechselnd Initialen in roter und in Texttinte). Bei c. 17 (fol. 21v) wurde die offenbar nachträglich von einem Rubrikator auszuführende Zählung sowie die Anfangsinitiale vergessen; daher sind im Folgenden die Kapitel (ab c. 18, fol. 22r) jeweils um eins zu niedrig gezählt. Die korrekten Kapitelnummern wurden, z.T. mit Verweisen auf die Edition bei Baluze, wohl von einem Archivar in Blei am Rand oder interlinear vermerkt. Ab c. 29 (fol. 23v) ist die Zählung wieder korrekt; bei c. 31 wurden Zählung und Anfangsinitiale des Kapitels jedoch wiederum nicht ausgeführt (fol. 24r) und die Zählung ist im Folgenden erneut um eins zu niedrig.

Fol. 27r-v: Als letztes Stück ordneten Seeliger und Mordek ein Einzelblatt mit der Kopie des jüngsten Kapitulars (BK 224) in die Reihenfolge ein, das von derselben Schreiberhand wie der Beginn (Hand A) geschrieben wurde. Es tradiert den Text von c. [III] (fragmentarisch einsetzend mit sed neque) bis zum Ende (c. VIIII).

Benutzungsspuren

Auf den Rändern neuzeitliche Bibliotheksvermerke in Blei und Tinte sowie ein Bibliotheksstempel BIBLIOTHECA REGIA MONACENSIS auf fol. 1r. Es finden sich zudem Unterstreichungen einzelner Textpassagen in Blei, z.B. auf fol. 2v in Mordek 14 c. 7 (in capitulari) oder auf fol. 24v (in capitulari aui nostri Karoli imperatoris). Wahrscheinlich stammen sie, wie auch die Verweise auf die Edition von Baluze, von einem Archivar; vgl. den Vermerk in Blei auf fol. 24r unten: "Ausgelöst aus Clm. 4774 (Vorderblatt) am 1. VII. 99" (wohl = 1899).

Die drei Kapitel von Mordek 15 (fol. 6r-v) wurden markiert; das erste mit einem Kreuz am Rand, die letzten beiden Kapitel durch einen Strich durch die Initialen, der zusammen mit dem Initialschaft ebenfalls ein Kreuz bildet. Die Markierungen stammen vermutlich von der Korrekturhand.

Auf fol. 21v am oberen Seitenrand Federproben oder Notizen einer spätmittelalterlichen Hand; u. A. Amor vincit omnia.

Sonstiges

Die einzelnen Fragmentblätter sind insgesamt, bis auf kleinere Risse oder Einschnitte, in gutem Erhaltungszustand; lediglich fol. 1, 23 und 26 sind an den Rändern beschnitten, so dass am Zeilenende (bei 1 und 23 recto) bzw. am Zeilenanfang (bei 1 und 23 verso) einzelne Buchstaben fehlen und die letzte Zeile von fol. 23 und 26 vollständig verloren ist. Die Tinte ist an einigen Stellen abgerieben, so dass einzelne, kleinere Textstellen nicht mehr lesbar sind. Fol. 21 weist Einrisse an den Seitenrändern auf sowie einige Löcher in der Mitte. Letztere waren aber bereits vor dem Beschreiben vorhanden, da der Text ihnen ausweicht.

[fol. 1r] [1]
[Mordek 24 c. 2]
ritaliter ministrare decurent et uigilantiam habeant ·  
CAPITULUM III ·  
[Mordek 24 c. 3]
Ut pontifices ordinent et disponant unusquisque suas ecclesias et monasteria canonico ordine et sacerdotes suos uel cleros stringantur canonico1* uiue[.]do ordine ·  
1*
von anderer Hand korr. aus canonic[†]
CAPITULUM IIII ·  
[Mordek 24 c. 4]
Monasteria uirorum et puellarum tam qui in mundio palatii esse noscuntur uel etiam in mundia episcopalia seu de reliquis hominibus esse inueniuntur stringatur unusquis [!] in cuius mundio sunt inregulariter uiuant simul et senedochia cuilibet sint fratres uel sorores in omnibus pascantur iusta illorum possibilitate et prouidentia proprii episcopi ·  
CAPITULUM V  
[Mordek 24 c. 5]
De quibusdam autem in primo capitulo de senodochio iussit · ut quicumque ex senodochio habent · si autem pauperes pascere uoluerint · et consilio facere quomodo abantea fuit · habeant ipsi ex senodochia et regant ordinaliter · et si hoc facere uoluerint ipsas dimittant et per tales homines inantea sint gubernandas cum consultu proprii episcopi qualiter deo exinde placeant ·  
CAPITULUM VI ·  
[Mordek 24 c. 6]
De sanctimoniales feminas statuimus si adulterium fecerit et inuentum fuerit res uero eius quas habet fisco socientur · persona uero eius sit in potestate episcopi in cuius parrochia est et in monasterio intromittantur ·  
CAPITULUM VII ·  
[Mordek 24 c. 7]
Exsenodochia et reliqua monasteria per sollicitudinem episcoporum quorum dioceseos exsistant ad easdem utilitatem quibus constituta sunt ordinentur ut debiti panes atque cure pertinentes ibi consistant ·  
CAPITULUM VIII ·  
[Mordek 24 c. 8]
Quales abbates uel abbatisse sint constituendi · Abbates et abbatisse etenim per cenobia2* uelud stanti3* tempore nuncupantur · monasteriales [!] abbatisse constituantur qui sui uocabuli · [fol. 1v][.]inisterium deo possit indubitanter supplere · Ita et docti ut [.]uandoque fratrum neglegentiam acciderit omnino cognos[.]ere possit et emendare · Sacerdotale quoque sint adepti [.]t peccantium sibi subiectorum fratrum ualeat omnimodis refrenare et amputare commissa et ita ut seruent ut statuta regularium per omnia inueniantur obseruatores ·  
2*
korr. aus cenobiam
3*
korr. aus stantie
CAPITULUM VIIII ·  
[Mordek 24 c. 9]
Quamquam plura sint genera monachorum et monacharum obseruanda uidelicet et alia omnimodis refutanda tamen de his qui in solo abitum exsistunt diligenti cura debet religiositatate [!] conantur inludere boni pastoris studio coerceantur aut ad proprium quod defuerint reuertantur monasterio aut perspectum [!] congruo in alio mittantur · ut qui semel secundo [!] uouerit et habitum monacho se ostenderit · uel comas totunderit regularem teneant uitam · uno scilicet ut conuenit dormitorio ac refectorio dormientes atque exsistentes et ad similitudinem apostolorum omnia peragentes quia ne quisquam quod habeat aliquis suum esse dicebat sed erant illis omnia communia similiter et abbatisse ·  
CAPITULUM X ·  
[Mordek 24 c. 10]
Feminam uero habitum religiosum aut uelamen optinente religiositatis susceperunt4* cum essent uero potentes deinceps uiros sociare non permittantur sed elegentes monasteria assiduae regulariter uiuant aut in domibus susceptum habitum caste obseruent · Econtra autem si turpes inuente fuerint prouidentia episcopis propriis emendent ·  
4*
gek. susceper
CAPITULUM XI ·  
[Mordek 24 c. 11]
Sicut enim monacus uel monacha que monasteria degerit a monasteriis egredi non permittitur · Ita hii qui inuenti sine iuste ostensionis crimine monasterio sunt intromissi nisi uolentes non teneantur · quia quod non petunt non obseruant · [fol. 2r]  
[Mordek 14 c. 11]
des5* diuidi non debeant et si intentiones uenerint et simultates6* inter eos surrexerint per quas sacerdos suum ibi officium canonicę fungi non possit praecipiatur ab episcopo ciuitatis ut nullus ibi missarum sollempnia caelebrent donec illi ad concordiam redeant pari uoto atque consilio eclesia illa sacerdotem canonice habeat qui libere suum ministerium ibi peragere possit ·  
5*
Fragmentarischer Textbeginn in CAP. XI (Kapitelzählung verloren, aber das folgende Kapitel wird als CAP. XII gezählt). Mordek 1995, S. 995 konjiziert zu heredes.
6*
korr. aus simultantes
CAPITULUM XII  
[Mordek 14 c. 12]
Questi sunt quidam fratres quod fiant aliqui episcopi et abbates qui decimas non sinunt dare ad ecclesiam ubi ipsi coloni missas audiunt unde decreuit iste sacer iste conuentus ut episcopi et abbates de agris et uineis quę ad suum opus habent decimas ad ecclesias suas deferri faciant · Familia uero ibidem decimas suas ubi infantes eorum baptizantur .' et ubi per totum anni circulum missas audiunt ·  
CAPITULUM XIII ·  
[Mordek 14 c. 13]
Vt coniugia7* seruorum non dirimantur si diuersos dominos habuerint sed in uno coniugio permanentes dominis suis seruiant · si tamen ipsa coniunctio legalis fuit et per uoluntatem dominorum iuxta illud in euangelio quod deus coniunxit8* homo non separet ·  
7*
korr. aus coniu[†]
8*
gek. coniunx
CAPITULUM XIIII ·  
[Mordek 14 c. 14]
Volumus primo ut neque abbates et presbiteri neque diaconus et subdiaconus neque quilibet9* de clero de personis suis ad publica uel secularia iudicia trahantur uel destringantur sed a suis episcopis a iuditia tracti iusticias faciant · Si autem de possessionibus suis seu ecclesiasticis super eos clamor ad iudicem uenerit mittat iudex clamantem cum misso suo ad episcopum ut faciat eum per aduocatum iusticiam percipere · Si uero talis aliqua inter eos contentio orta fuerit quam per se pacificare non uelint aut non possint · tunc per aduocatum episcopi qualem iusserit causa · [fol. 2v] ipsa ante comitem uel iudicem ueniat · et ibi secundum legem finiatur anteposita ut dictum est persona ·  
9*
korr. aus quislibet
CAPITULUM XV  
[Mordek 14 c. 15]
Vt ecclesię baptismales ab his qui debent restaurentur et singulis prout possibilitas fuerit restaurandi mensura deputetur10* · Haec ideo dicimus quia in quibusdam locis quosdam per pecunias consencientibus magistris · se11* subtrahentes · audiuimus ; homines autem ecclesiasticos per ecclesię ministerium ordinari oportet ·  
10*
von anderer Hand korr. aus debu††tur
11*
korr. aus sed
CAPITULUM XVI  
[Mordek 14 c. 16]
Vt placita publica uel secularia nec a comite nec ab ullo ministro suo uel iudice nec in ecclesia12* nec in tectis ecclesię adiacentibus13* uel coherentibus ullatenus teneantur ·  
12*
c1 ergänzt
13*
ad von anderer Hand ergänzt
CAPITULUM XVII ·  
[Mordek 14 c. 17]
Vt serui aldiones libellarii antiqui uel nouiter afacti [!] qui non per fraudem uel per malum ingenium de publico se subtrahentes14* sed per solam paupertatem et necessitatem terras ecclesię incolunt uel colendas suscipiunt non a comite uel a quolibet ministro15* illius ad ullam angariam seu seruitium publicum uel priuatum cogantur uel conpellantur .' sed quicquid ab eis iuste agendum est a patrono uel domino suo ordinandum est · Si uero de crimine aliquo accusantur episcopus primum conpellatur · et ipse per aduocatum suum secundum quod lex est iuxta conditionem singularum personarum iusticias faciat · Sint uero sicut in capitulari domni16* imperatoris scriptum est ita fiat ·  
14*
t1 korr. (?)
15*
korr. aus n
16*
gek. dom
CAPITULUM XVIII ·  
[Mordek 14 c. 18]
Audiuimus etiam quod iuniores comites uel alii ministri rei publice siue etiam nonnulli fortiores uassi comitum aliquas redditiones uel collationes quidam propter pastum quidam etiam sine pasta quasi deprecando exigere soleant · Similiter quoque opera collectiones frugum arare seminare roncare secare carricare uel caetera his similia a populo per easdem uel alias17*  
17*
Hier bricht der Text fragmentarisch ab.
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 6r] [16]
CAPITULUM LXXI · UT NULLUS EX CLERO AD PUBLICA PLACITA UEL SECULARIA IUDICIA TRAHATUR ˙  
[Mordek 15 c. 1]
Volumus primo vt18* neque abbates · et bresbiteri · neque diaconi19* uel subdiaconi20* · neque quilibet de clero · de personis suis ad publica · uel secularia iudicia trahantur uel distringantur .' sed a suis episcopis ad iudicati iusticias faciant · Si autem de possessionibus suis · seu ecclesiasticis seu propriis super eos clamor ad iudicem uenerit · mittat iudex clamantem cum misso suo ad episcopum ut faciat eum per aduocatum iusticiam recipere · Si uero talis inter eos aliqua contentio orta fuerit quam per se pacificare non uelint aut non possint · tunc per aduocatum episcopi qualem ipse iusserit ipsa causa ante comitem uel iudicem ueniat .' et ibi [fol. 6v]secundum legem finiatur .' anteposita ut dictu[m] e[st] persona clerici · quod si ipse comes adhuc huiuscemodi altercationi21* finem inponere nequiuerit .' nunciet imperatori uel regi · et eius iuditio terminetur ·  
18*
vt von anderer Hand ergänzt
19*
gek. diac
20*
gek. subdiac
21*
korr. aus altercation[†]
CAPITULUM LXXII UT ECCLESIAE BAPTISMALES A FILIIS IPSIUS ECCLESIĘ RESTAURENTUR22*  
[Mordek 15 c. 2]
Ut ecclesię baptismales a filiis ipsius ecclesię restaurentur et singulis prout possibilitas fuerit restaurendi mensura deputetur ; Haec ideo dicimus quia in quibusdam locis quosdam per pecunias consencientibus iudicibus se subtrahentes audiuimus ; Homines autem ecclesiasticos per ecclesię ministrum ordinare oportet ·  
22*
gek. RESTAUR
[Mordek 15 c. 3]
Si quis prepositus aut ministerialis aliquis res aeclesię quas preuidere23* debet per aliquod scriptionis titulum cuiquam concesserit quod24* ad dampnum ipsius aeclesię pertineat pro sacrilegio computetur ·,· Sicut et de rebus que ad rem publicam pertinent25* si comes aut ministerialis rei publicę cuiquam similiter concesserit pro infidelitate conputetur ·  
23*
korr. aus p[†]uidere
24*
von anderer Hand korr. aus qui
25*
er korr. (?)
[Nicht transkribierter Text]
[fol. 18r] [1]
[BK 273 Abschnitt B Prolog]
KAROLUS GRATIA DEI REX · CAPITULA26* KAROLI MAIORIS ˙  
[BK 273 Abschnitt B Prolog]
Notum esse uolumus omnibus dei et nostris fidelibus .' quoniam haec quę secuntur capitula · nunc in isto placito27* nostro anno ab incarnatione domini nostri iesu christi DCCCLXIIII · Anno uidelicet regni nostri ipso propitio XXV · indictione XXII · VII kalendas28* iulias29* in hoc loco qui dicitur pistis una cum fidelium nostrorum consensu atque consilio constituimus · et cunctis sine ulla refragatione per regnum nostrum obseruanda mandamus ˙  
26*
gek. CAP
27*
Ab diesem Wort Wechsel der Schreiberhand, vgl. die Vorbemerkung.
28*
gek. kl
29*
gek. iul
CAPITULUM I ·  
[BK 273 Abschnitt B c. 1]
Primo considerauimus de honore ecclesiarum et sacerdotum · ac seruorum dei · et inmunitate · rerum ecclesiasticarum ut nullus · sibi de ipsis rebus contra auctoritatem presumat · et comites · episcopis et ministris ecclesie in eorum ministeriis adiutores · in omnibus fiant · sicut in capitulari praedecessorum · ac progenitorum nostrorum continentur in secundo libro capitulo XXIII · Et quicumque comitum uel ministrorum rei publicae haec que mandamus obseruare neglexerit si prima et secunda uice de his admonitus non se correxerit · Uolumus ut neglegentia comitis ad nostram notitiam per episcopos et per missos30* nostros deferatur et aliorum neglegentia per comites ad nostram notitiam perferatur .' Ut nostra auctoritate quod in capitulari31* prędecessorum continere subire cogantur ·  
30*
korr. aus miss[†]
31*
p korr. (?)
CAPITULUM · II ·  
[BK 273 Abschnitt B c. 2]
Post hec de orfanorum et uiduarum causis et de regalibus iustitiis · et summopere de raptoribus puellarum et uiduarum et sanctimonialium et de his qui presbiteros32* flagellare presumunt · et qui presbiteros33* de ecclesiis sine episcoporum consensu eicere uel recipere · aut censum de manso uel ex his que domnus et genitor noster in suis capitularibus ecclesiis in inmunitate concessit34* exire35* non timent · Et qui censa de rebus ecclesiasticis36* ad ecclesias · [fol. 18v] persoluere detrectant · ut firmiter amisisset comitibus nostris inquirantur et acriter distringantur37* · et plena iustitia inde fiat secundum quod in capitularibus aui et patris nostris tantum habetur · Et ipsi contemptores legum diuine silicet [!] et hummanę ad nostram presentiam legaliter perducatur · Ut inde consilio fidelium dei ac nostrorum · comendemus .' qui de talibus · hominibus sit fatiendum qui nec deum timent · nec contra sacros canones facere · nec legem et preceptum regium infringere38* pertimescunt salua censura ecclesiastica et episcopalis penitentie uindicta  
32*
gek. prbos mit nachträglich übergeschriebenem r, korrigiert aus gek. pbros
33*
gek. prbos mit getilgtem r über p
34*
c2 korr. (?)
35*
r korr. (?)
36*
ci korr. (?)
37*
n1 korr. (?)
38*
n2 ergänzt
CAPITULUM III ·  
[BK 273 Abschnitt B c. 3]
Vt lex et iustitia unicuique in suo ordine omnibus conseruetur ˙ et pacem quam proxime teste deo propriis manibus communi consensu confirmauimus quando hic placitum nostrum habuimus · sic omnes et infra patriam et quando ad placitum unusquisque uenerit ˙ et quando redierit · et quando necessitas nobis euenerit ut ostem nostram adnuntiemus usque constituta loca secundum consuetudinem et capitula praedecessorum nostrorum obseruare procuret · Et qui contra hanc confirmationem per contemptum uenerit .' ut qutotius [!] quod contra hanc confirmationem excessum fuerit emendare neglexerit ab episcopis et missis a comitibus nostris hoc nobis nuntiari mandamus quatenus tan††††tum dei et nostrum ac totius christianitatis contemptum sicut secundum leges diuinas et humanas inuenerimus emendare curemus ˙ ne ipso nostro iuditio a deo quod absit condemnati simus · Et uideant episcopi et missi ac comites nostri ne si contra nostra communem confirmationem · aliquis per contemptum fecerit · et emendare noluerit · ne per alium quam per illos qui ad hoc constituti sunt hunc contemptum sciamus .' quoniam si per alium quam per illos hoc sicut non conuenit audierimus sicut nec ipsi inmunes a peccato erunt .' sic nec ab ultiones existent39*  
39*
korr. aus exsi
CAPITULUM IIII [fol. 19r]  
[BK 273 Abschnitt B c. 4]
Uolumus et expresse mandamus comitibus nostris ut sicut in XXIIII · capitulo · IIII · secundi libri capitulorum decessorum nostro rum continetur uasalli nostri nobis et nostre coniugis famulantes condignum apud omnes honorem habeant sicut genitore nostro et a nobis saepe admonitum est · Et sicut ipsi uolunt se a nobis honoratos tenere .' Ita et nobis famulantibus sicut consuetudo fuit tempore40* antecessorum nostrorum debitum honorem exibeant  
40*
gek. tempr
CAPITULUM V ·  
[BK 273 Abschnitt B c. 5]
Uolumus et expresse comitibus nostris mandamus uille nostre indominicate sed et uille do [!] monasteriis que coniugi nostre et filiis ac filiabus nostris concessa atque donata habemus .' queque sub inmunitate consistunt .' cum saluamento et debita reuerentia in comitatibus illorum consistant · Sed et que homines nostri ac illorum illarumque qui sine ulla differentia et nostri sunt .' cum saluamento et debito honore abere possint Et non ignorent neque obliuiscantur comites ac missi nostri nos scire quod dominorum dominus de se dicit · Honorificantes me honorificabo · et qui contepnunt [!] me inhonorati erunt ·  
VI ·  
[BK 273 Abschnitt B c. 6]
Et quoniam humana fragilitas procliuior est ad contra iustitiam fatiendum quam ad iustitiam exequendum et diabolus semper certat ut fragilitatis humane oculos mentis claudat ne castigationem dei uideat et semetipsum emendet sicut ad nos peruentum est quidam leues homines de istis comitatibus qui deuastati sunt a nortmannis in quibus res et mantipia et domos41* habuerunt quia nun [!] ibi mantipia et domos non habent quasi licenter malum fatiunt quia sicut dicunt · non habent unde ad iustitiam fatiendam adducantur · Et quia non habent domos ad quas secundum legem manniri et banniri possint .' dicunt quod de mannitione uel banni[fol. 19v]tione · legibus comprobari et legaliter iudicari non possunt · Contra quorum malas insidias consensu et consilio fidelium nostrorum statuimus ut comes mis [!] suum ad illam terram in qua domos43* abuit mittat et eum bannire et manire iubeat et44* quoniam lex consensu populi et constitutione regis fit .' franti iurare debent quia secundum mannitus fuit et sic ipsae res illi iuditio scabinorum in bannum mittantur et45* sic necesse fuerit ipse in forbannum mittatur qui ad iustitiam reddendam uenire noluerit et mandet comes qui hoc exsecutus fuit alteri comiti in cuius comitatu res set [!] mantipia habet illum distringat46* quatenus ad iustitiam reddendam · uel fatiendam ad suum comitatum reddeat ·  
41*
korr. aus domus
42*
ba korr. (?)
43*
korr. aus domus
44*
e korr. (?)
45*
e korr. (?)
46*
n ergänzt
VII  
[BK 273 Abschnitt B c. 7]
Audiuimus etiam quia huiusmodi47* leues homines in aliis comitatibus depredationes et iniustitias faciant et ad illum comitatum in co [!] commanent et in quo illas malitias non fatiunt factis malitiis in aliis comitatibus reueniunt · Unde mandamus et comitibus nostris expresse precipimus ut illi comites in quorum comitatibus tales homines iniustitias fatiunt · illis comitibus hoc mandent in quorum comitatibus refugium habeant .' et una mentae unoque consensu et uno certamine ad tales homines comprehendendos se erigant et decertent ut ecclesie dei · et ministri eius et serui dei ac populus pacem et quietem habere possit  
47*
u2 korr. (?)
di mit Einfügungszeichen ergänzt
VIII ·  
[BK 273 Abschnitt B c. 8]
Vt48* denarii ex omnibus monetis meri ac bene pensantes sicut et in capitulare prędecessorum ac progenitorum nostrorum regum libro quarto XXII · capitulo continetur · hi omni regno nostro non reiciantur usque ad missam sancti martini · Et in omnibus ciuitatibus et uicis ac uillis tam nostris indominicatis quam et in his quae de inmunitate sunt uel de comi[fol. 20r]tatibus49* atque hominum nostrorum siue cuiuscumque sunt per omnem regnum nostrum a iudicibus nostris et ab eis quorum uillae sunt · Una cum ministris rei plublicae50* [!] secundum quantitatem locorum et uillarum tanti ac tales de ipsis incolis et inibi manentibus constituantur qui in prouidentiam habeant ne boni denarii reiciantur · Et non nisi meri et bene pensantes accipiantur  
48*
Ab diesem Wort Wechsel der Schreiberhand, vgl. die Vorbemerkung.
49*
Ab diesem Wort Wechsel der Schreiberhand; vgl. die Vorbemerkung. Der Handwechsel findet mit dem Seitenwechsel mitten im Wort statt (vor -tatibus).
50*
l2 korr. (?)
VIIII ·  
[BK 273 Abschnitt B c. 9]
Vt illic qui ex hac causa prouidentiam habebunt51* · sacramento iurent quod sicut eis ex hac causa iniunctum fuerit quantu [!] sierint [!] et potuerint debeant fideliter obseruare · Et illum hominem quem scierint merum et bene pensantem denarium reicere non debeant celare · sed ministris rei publicae eu [!] debeant notum facere · De quo sacramento quicumque comprobatus fuerit periuratus .' et secundum legem mundanam ut periurus puniantur sicut in capitulari decessorum ac progenitorum nostrorum continetur · In fine capituli decimi52* ex tertio53* libro .' et secundum legem ecclesiasticam publicę penitentię subigatur ·  
51*
gek. habebt
52*
Xmi übergeschrieben
53*
III übergeschrieben
X  
[BK 273 Abschnitt B c. 10]
Vt ab ipsa missa sancti martini per omnem54* regnum nostrum non nisi istius nostrę nouae monetae meri et bene pensantes denarii accipiantur · Et quicumque ab illa die alium denarium negotiandi causa protulerit a comite et ministris eius auferatur ab eo · sicut in libro capitulorum secundo XVIIIo capitulo continetur ·  
54*
korr. aus [†]mnem
XI  
[BK 273 Abschnitt B c. 11]
Vt denariis noue nostre monete ex una parte nomen nostrum abeatur in giro et in medio nostri nominis monogramma · ex altera uero parte nomen ciuitatis ˙ et in medio crux habeatur ·  
XII  
[BK 273 Abschnitt B c. 12]
Sequentes55* consuetudinem · predecessorum nostrorum sicut in illorum capitulis inuenitur · constituimus ut in nullo loco alio in omni regno nostro [fol. 20v] moneta fiat · nisi in palatio nostro et in quentouico · ac rotomago quae moneta ad uicum ex antiqua consuetudine pertinet · Et in remis · et in56* senonis · et in parisio · et in aurelianis · et in cauillono · et in metullo · et in arbona ·  
55*
korr. aus Sequens
56*
n ergänzt
XIII ·  
[BK 273 Abschnitt B c. 13]
Vt hi in quorum potestate deinceps monete permanserint · omni gratia · et cupiditate seu lucro postposito fideles monetarios eligant · sicut dei et nostram gratiam uolunt habere · Et ipsi monetarii iurent · quod ipsum ministerium quantu [!] scierint et potuerint fideliter faciant · et mixtum denarium · et minus quam debeat pensantem non monetent · nec monetari consentiant · Et sine ulla fraude et absque57* malo ingenio contra eos quorum argentum ad purgandum acceperint · ipsum argentum exmerent · et sine fraude tam in pensa quam in purgatione denarios concabient [!] · Contra quod sacramentum si quilibet fecisse reputatus fuerit iuditio dei se examinet · Et si contra hoc fecisse comprobatus fuerit .' quia non maiorem fraude facit si mixtum denarium et minus quam debeat pensantem monetauerit .' quam si in purgatione et concambio argenti per malum ingenium fraudem de argento rei publice et de argento rerum ecclesiasticarum et de facultate pauperum fecerit sicut constitutum est de falsis monetariis in libro quarto capitulorum XXVIII capitulo manum perdat .' et ut sacrilegus ac pauperum spoliator publicae penitentię iuditio episcopali subiciatur · In illis autem regionibus in quibus secundum legem romam [!] iuditia terminantur .' iuxta ipsam legem culpabilis iudicetur ·  
57*
s ergänzt
XIIII ·  
[BK 273 Abschnitt B c. 14]
Vt in proximis kalendis58* iulii59* per60* hanc duodecimam indictionem .' habeat in siluanectis ciuitate unusquisque comes in cuius comitatu monetam esse iussimus uicecomitem suum cum duobus [fol. 21r] aliis61* hominibus qui in eius comitatu res et mancipia · uel benefitia habeant · et62* suum monetarium cum ipsis habeat .' quatenus ibi accipiant63* per manus suas de camera nostra ad opus uniuscuiusque monetarii de mero argento cum pensa libras quinque ut habeat unde initium monetandi possit incipere ; Et pensam argenti quam ex camera nostra accepit .' per manus eorum per quas illud accepit .' sabbato ante initium quadragesimę in monetatis denariis in prefato loco · et cum ipsa pensa cum qua argentum acceperat unusquisque monetarius in nostra camera reddat ·  
58*
gek. kl
59*
gek. iul
60*
p korr. (?)
61*
Ab diesem Wort Wechsel der Schreiberhand, vgl. die Vorbemerkung.
62*
t korr. (?)
63*
n ergänzt
XV  
[BK 273 Abschnitt B c. 15]
Vt nullus more solito pro ullo lucro uel auaritia · hoc leuiter accipiat .' sed omnes ab ipsis kalendis64* iulii65* argentum66* suum in constitutis monetis concambiari faciant scientes quia post missam sancti martini nulli alii denarii in regno nostro nisi istius noue nostrę monetę accipientur · Et ab ipsis kalendis67* iulii .' ipsi noui denarii ad hominibus accipiantur · Et quicumque liber homo ab ipsa die denarium merum noue nostrę monetę in regno nostro reicerit sicut in pręfacto [!] libro et capitulo regio continetur · bannum nostrum id est solidos LXa componat · Si uero serui ecclesiastiti aut comitum aut uasallorum nostrorum hoc facere presumpserint68* quia in prefato69* capitulari continetur ut LXta ictibus uapulent et hac occasione indiscreti homines sic et per quem scriptum est corruptus70* modum in dissciplina71* faciebant constituimus fidelium nostrorum consensu atque consilio ut quorumcumque coloni72* et serui pro hoc conuicti non cum grosso fuste sed nundi [!] cum uirgis uapulant · Et in ciuitatibus atque uicis seu uillis episcopi per suos ministros uel presbiteros prouidentia una cum rei publicę73* ministris a[.]cipiant ne et in hac caus [!] modus [fol. 21v] displinę [!] transgrediatur .' sed taliter fiat · qualiter et homines castigentur · et quasi pro intentione uel occasione castigationis disciplinam facientes74* peccatum non incurrant et dissciplinam [!] sustinentes in corpore suo debilios non fatiant · Quodsi quis hoc mandatum nostrum transgressus fuerit nobis ab episcopis nuntietur quatenus taliter castigetur ne deince[p][.] mandatum nostrum quemquam de[.]ectet comtempnere · Et si domis [!] uel magister qui liber est aut aduocatus talium hominum eos uel comiti uel misso nostro ad dissciplinam [!] sustinendam contradixerit uel misso nostro iussus presentare noluerit predictum bannum LX solidorum componat sicut in predicto capitulari habetur ·  
64*
gek. kl
65*
gek. iul
66*
Ab diesem Wort Wechsel der Schreiberhand, vgl. die Vorbemerkung.
67*
gek. kl
68*
n ergänzt
69*
korr. aus prefacto
70*
r1 ergänzt
71*
korr. (?)
72*
ni ergänzt
73*
korr. aus plublicę
74*
c korr. (?)
XVI ·  
[BK 273 Abschnitt B c. 16]
Ut si aliquis homo a proximis kalendis75* iulii76* de hac noua nostra moneta mixtum uel minus quam debeat pensantem denarium inuenerit · constringat eum qui ipsum denarium ad negotiandum protulit .' et ipse dicat a quo eum accepit ˙ Et sic de manu ad manum ueniat · usquedum ad falsitatis auctorem perueniatur ˙ Et inuentus mixti · uel minus quam debeat pensantis denarii monetator .' in illa terra in qua iudicia secundum legem romanam terminantur · secundum ipsam legem iudicetur ˙ Et in illa terra in qua iudicia secundum legem romanam non iudicantur · monetarius sicut supra diximus falsi denarii manum dexteram perdat · sicut in quarto libro capitulorum continetur ˙ capitulo XXXIIIo · Et qui hoc consenserit · si liber est LX solidos componat · si seruus uel colonus nudus cum uirgis uapulet ˙  
75*
gek. kal
76*
gek. iul
[BK 273 Abschnitt B c. 17]
[.]t77* diligenter comites et ministri rei publicę per suos comitatus ac ministeria prouideant · ne in aliquo loco occulta uel fraudolenta moneta fieri possit ˙ Et si inu[.]ntus ac comprobatus quilibet fuerit fraud[.]lentem monetam percutiens [fol. 22r] sicut78* constitutum [..] de falso monetario ex prefato capitula praedecessorum nostrorum manus ei amputetur · Et qui hoc consenserit · si liber · est .' LX solidos componat · si seruus uel colonus .' nudus cum uirgis uapulet ·  
77*
Die Kapitelzählung (zu erwarten wäre XVII) sowie die U-Initiale, die wohl nachträglich in farbiger Tinte hätten ausgeführt werden sollen, fehlen; am Rand auf Höhe des Kapitelbeginns notierte eine spätere Hand in Blei: 17.
78*
Ab diesem Wort Wechsel der Schreiberhand, vgl. die Vorbemerkung.
[X]VII  
[BK 273 Abschnitt B c. 18]
Et si falsus monetarius aut de illis locis · in quibus mon[..]am fieri iuss[.]mus · aut oculte monetam percutiens aut denerium [!] fals[.]m de noua moneta · ad79* negotiandum proferens ut constringi80* et puniri non posit sicut est constitutum in fiscum nostrum uel in quacumque · immunita††tem · au[t] licuius [!] potentis potestatem uel proprietatem confugerit .' si in nostrum confugerit fiscum · requiratur a ministro nostro · Et si ille eum81* defenderit aut ocultauerit nuntietur nobis · quatenus ita in eo secundum capitulare · regium uindicetur .' ne ullus alius umquam falsitatem nostra · aucritate [!] uel potestate consentire · aut defendere audeat · Si autem in immunitatem uel potestatem · aut proprietatem alicuius po[te]ntis82* · confugerit secundum quod in tercio83* libro caputularis [!] · XXVIo · Capitulo continetur de his qui furtum aut homicidium84* uel quodlibet crimen foris committens infra inmunitatem fugerit .' inde fiat · id est mandet comis uel publicę rei minister episcopo uel abati · uel illi quicumque locum episcopi · aut abatis · uel abbatissę tenuerit · uel potentis hominis in cuius potestatem · uel proprietatem · confugerit ut reddat ei reum · Si ille contradixerit eum reddere noluerit .' in prima contradictione solidis XV · culpabilis iudicetur · Si ad secundam inquisitionem eum reddere noluerit XXX · solidis culpabilis iudicetur · Si nec ad tertiam inquisitionem consentire uoluerit quicquid reus damni [f][.]cit .' totum ille qui eum infra immunitatem retinet nec reddere uult soluere cogatur · Et ipse comes [uenie]ns licentiam habeat ipsum hominem infra immunitatem querendi ubicumque eum inuenire potuerit · Si aut[...] prima inquisitione comiti responsum fuerit quod reus infra inmunitatem quidem fuisset sed fuga lapsus sit · iuret quod ipse eum ad iusticiam cuius[fol. 22v]libet85* disfaciendam fugere non fecisset .' et sit ei in hoc satisfactum ˙ Si uero intranti in ipsam immunitatem uel in cuiuslibet hominis potestatem uel proprietatem comiti collecta manu quilibet resistere temptauerit · comes hoc ad regem uel principem deferat et ibi iudicetur ˙ Et sicut ille qui in munitate damnum fecit · DC solidis componi debeat · Ita qui comiti collecta manu resistere presumpserit · DC solidis culpabilis iudicetur ˙  
79*
korr. aus aut
80*
korr. aus con[†]
81*
korr. aus eun
82*
o korr. (?)
83*
c korr. (?)
84*
i3 ergänzt
85*
Ab diesem Wort Wechsel der Schreiberhand; vgl. die Vorbemerkung. Der Handwechsel findet mit dem Seitenwechsel mitten im Wort statt (vor -libet).
XVIII ·  
[BK 273 Abschnitt B c. 19]
Vt melius · et commodius haec prouidentia de bonis denariis non reiciendis et de monetę falsę denariis custodiri possit .' uolumus ut unusquisque comes de comitatu suo omnia mercata inbreuiari faciat · et sciat nobis dicere quae mercata tempore aui nostri fuerunt · Et quae tempore domni et genitoris nostri esse coeperunt86* .' uel quae illius auctoritate constituta fuerunt · uel quę sine auctoritate illius facta fuerunt · uel quę tempore nostro conuenire coeperunt · uel quae in antiquis locis permanent · Et si mutata sunt quo auctoritate mutata fuerunt ˙ Et ipsum breuem unusquisque comes ad proximum placitum nostrum nobis adportet ut decernere possimus quatenus necessaria et utilia · et quae per auctoritatem sunt maneant ˙ Quae uero superflua .' interdicantur uel locis suis restituantur · et mercata die dominico in nullo loco habeantur sicut in primo libro capitulorum capitulo CXXXVIo habetur ˙  
86*
gek. coeper
XVIIII ·  
[BK 273 Abschnitt B c. 20]
Ut comes et rei publicę ministri ac ceteri fideles nostri prouideant · quatenus iustus modius aequusque sextarius secundum sacram scripturam · et capitula praedecessorum nostrorum in ciuitatibus et in uicis et in uillis ad uendendum et emendum fiat · et mensuram secundum anqtiquam [!] consuetudinem de palatio nostro accipiant ˙ Et non pro hac occasione a mansuariis87* [fol. 23r]  
87*
Der Text bricht hier fragmentarisch ab und setzt auf dem nächsten erhaltenen Blatt erst in BK 273 c. 27 wieder ein.
[BK 273 Abschnitt B c. 27]
peditionem88* facere .' uel quanti de his quibus unus alium ad[..]uet · quanti etiam de his qui ad duobus tertius adiuue[.] uel preparetur · necnon de his qui a tribus quartus adiuuetur et preparetur · siue de his qui89* a90* quattuor qui[.]tus adiuuetur et preparetur ut expeditionem exerti[..]lem facere possint .' et eorum summam ad nostram notitiam [..]ferant · ut illi qui in ostem pergere91* potuerint iuxta anti[..] et aliarum gentium consuetudinem ad ciuitates noua[s] et potens [!] ac transitus paludium operentur92* · Et in ciuita[..] atquę in marca uuactas faciant ad defensionem patrie om[..] sine ulla excusatione ueniant93* · Et qui de talibus ostem dim[.]serint .' heribannum iuxta discretionem quam in progenitor[..] nostrorum tertio libro capitulorum capitulo XIIII continetur per[...]uant94* · Et qui ad defensionem patriae non occurrerint sc[..]95* antiquam consuetudinem et capitulorum constitution[..] iudicentur ·  
88*
Anfang des Textes wegen Blattverlusts verloren; das Wort müsste expeditionem lauten.
89*
Ab diesem Wort Wechsel der Schreiberhand, vgl. die Vorbemerkung.
90*
a ergänzt
91*
g korr. (?)
92*
o korr. (?)
93*
n2 ergänzt
94*
korr. aus peruuant
95*
vermutlich secundum gekürzt scdm; wegen Beschnitt des Blattes sind nur noch sc erhalten.
XXVII ·  
[BK 273 Abschnitt B c. 28]
Vt illi franci96* qui censum de suo capite uel de suis rebus ad p[..]tem regiam debent sine nostra licentia ad casam dei uel ad alteri[..] cuiuscumque seruitium se non tradant ut res publica quod de97* illis habere debet non perdat · Quodsi aut seipsos aut res suas ad casam dei aut ad alterius cuiuscumque98* seruiti[..] sine licentia nostra tradere uoluerint · sicut in capit[.]lari aui nostri continetur de his qui pro furto se in seruit[..] tradere cupiunt · comites uel uicarii · hoc eis non consentiant · sed ex banno nostro prohibeant · Quod et si contra ba[n]num nostrum fecerint · ipsi qui eos receperint bannum nostrum id est solidos LX componant · et si ipsos in seruitio suo habere uo[...​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​...]99* [fol. 23v] [.]xiebat tenere uoluerint .' censum quod ipsi franci debebant · [.]el quod de illorum rebus exire solebat · ad nostram regiam par[.]em componant · sicut in praefato capitulorum libro · III · capitulo [.]V et LXXXVI · et in libro · IIII · capitulo · XXXVI · habetur · Et [.]uia sicut et in sacris ecclesiasticis regulis inuenitur prior [.][b]seruatio durior · posterior autem exigente causa inclinatior [.]uit · post hęc praefata100* capitula decessorum et progenitorum nostro[.]um huiusmodi sicut praediximus francis hominibus res suas [.]d casam dei uel aliis tradere ac uendere eosque ad diuinum serui[.]ium conuerti si uellent non prohibuerunt sicut in capitulis [.]ibri primi · Capitulo101* CXXXII · et CXXXIIII · et in libro · secundo capitulo [X]XXI · et libro quarto · capitulo XVIIII · continetur · si quis de tali[.]us francis de suis rebus tradere uel uendere uoluerit .' [.] prohibemus · tantum ut ius regium quod sibi debetur sine ratione [n]on perdat ; quia iniustas consuetudines nouiter institu[.]as imponere cuique non uolumus · quasi in quarto libro eorun[d]em capitulorum prohibitas capitulo XLVII · legimus de illis autem qui secundum [.]egem romanam uiuunt · nihil aliud nisi quod in eisdem conti[n]etur legibus diffinimus ·  
96*
c korr. (?)
97*
Ab diesem Wort Wechsel der Schreiberhand, vgl. die Vorbemerkung.
98*
u2 korr. (?)
99*
Die letzte Textzeile ist durch Beschnitt des Blattes verloren.
100*
korr. aus praefato
101*
gek. Cap
CAPITULUM XXVIIII ·  
[BK 273 Abschnitt B c. 29]
[.]t illi coloni tam fiscales quam et ecclesiastici qui sicut in polipticis continetur102* et ipsi non denegant carropera et manopera ex antiqua consuetudine debent · et margilam et aliam quęque car[r]icare quę illis non placent rennuunt · quoniam adhuc in illis antiquis temporibus forte magila [!] non trahebatur · quae in mul[t]is locis tempore aui ac domni et patris nostri trahi coepit · et de manopera in scuria battere nolunt · et tamen non dene[g]ant · quia manoperam debent · quicquid eis carricare [...​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​...]103* [fol. 24r] sine ulla differentia carricent · et quicquid eis · de opera manoperae quando illam facere debent praecipitur · similiter sine ulla differentia faciant ·  
102*
o korr. (?)
103*
Die letzte Textzeile ist durch Beschnitt des Blattes verloren.
CAPITULUM XXX ·  
[BK 273 Abschnitt B c. 30]
Vt quoniam in quibusdam locis coloni tam fiscales quam et de casis dei suas hereditates id est mansa quae tenent · non solum suis paribus sed et clericis canonicis ac uillanis presbiteris et aliis quibus[..][que] hominibus uendunt .' et tantummodo sellam retinent · et hac occasione sic destructae fiunt uillae · ut non solum census debitus inde non possit exigi .' sed104* etiam quae terrę de singulis mansis fuerunt iam non possint agnosci .' constituimus ut precipiatur a nostris ministerialibus et a ministris ecclesiasticis ut hoc nullo modo de cero fiat ne uille destructę atque confusae fiant · Et quicquid de singulis mansis sine licentia dominorum uel magistrorum per quoscumque uenditum est · recipiatur et singulis mansis de quibus terrę uenditę sunt et de quibus census decidit105* propter eorum inpossibilitatem106* qui mansa deseruire non possunt restituatur · et iuxta qualitatem uel quantitatem terrae uel uinearum ad singulos mansos pertinentium postquam restaurati fuerint107* ab onoquoque [!] manso census ad partem dominicam exicatur  
104*
Ab diesem Wort Wechsel der Schreiberhand, vgl. die Vorbemerkung.
105*
korr. aus decit
106*
korr. aus inpossibilitata
107*
gek. fuer
[BK 273 Abschnitt B c. 31]
[.]e108* aduentitiis istius tęrrę quę a nortmannis deuastata est constituimus ut sicut in capitulari aui nostri karoli imperatoris habetur unusquisque comes de suo comitatu et nomina eorum et qui sunt eorum seniores describi109* faciat et ipsos aduenas qui a tempore110* aui nostri atque a tempore111* domni et patres nostri in illorum comitatibus commanent secundum consuetudinem · quę illorum temporibus fuit eos ibi manere permittat · Illos uero qui pro persecutione [fol. 24v] nortmannorum112* nuperi [!] de istis partibus in illas partes confugerunt · episcoporum missi cum missis rei publicę taliter de illis partibus in istas partes uenire faciant ut non opprimantur · nec aliquis census uel quęcumque exactatio ab illis exigatur · et habeant licentiam quae in illis partibus suo seruitio promeruerunt113* uel quocumque iusto ingenio adempti sunt commendandi .' et illi qui nullum lucrum de opere in uineis sperant · kalendis114* septembris115* unusquisque ad locum suum iam peruentus sit · Et qui lucrum de uineis in illis partibus promeruit .' octo dies post missam sancti remigii in istas partes iam sit peruentus · et sibi in istis partibus in futurum prouideat et suo seniori seruiat · et si necesse illi fuerit ad missa sancti martini ad suum conductum in illas partes redeat .' et usque ad kalendas116* aprilis117* ibidem unusquisque immorandi licentiam habeat .' indeque ad terram suae natiuitatis et ad senioratum suum unusquisque redeat .' et usque ad medium maium propter seminationem ibidem maneat · indeque si illi necessitas fuerit ad suum conductum redeat · et inde ad messiones in terram suam unusquisque redeat .' et de cętero ibidem permaneat ; Si autem de istis partibus in illis partibus femina maritum aut maritus feminam accepit .' illud coniugium quia non est legale neque legitimum sicut leo in suis decretis · et sanctus gregorius in suis epistolis monstrat dissoluatur .' et cuius fuerit uir uel femina .' mancipium suum quęque potestas recipiat .' et suae potestatis homini coniungere118* faciat ; Et si infantes inde nati sunt secundum legem et antiquam consuetudinem nostram infantes matrem sequantur ; In illis autem regionibus quae legem romanam secuntur · secundum eandem legem fieri exinde decreuimus ·  
108*
Die Kapitelzählung (zu erwarten wäre XXXI) sowie die D-Initiale, die wohl nachträglich in farbiger Tinte hätten ausgeführt werden sollen, fehlen.
109*
s ergänzt
110*
gek. tepr
111*
gek. tepr
112*
Ab diesem Wort Wechsel der Schreiberhand, vgl. die Vorbemerkung.
113*
gek. promeruert
114*
gek. kl
115*
gek. septbr
116*
gek. kal
117*
gek. aprl
118*
n2 ergänzt
XXXI ·  
[BK 273 Abschnitt B c. 32]
Vt conlimitanęi119* et uicini comites in una die si fieri potest mallum [fol. 25r] non teneant maxime post octauas paschę propter francos homines et aduocatos qui ad utraque malla non possunt occurrere .' sed mittant sibi inuicem missos ; Et si unus die lunis mallum habuerit .' alter die iouis aut die lunis sequentis ebdomadae mallum habeat ; Et ne graue ei sit qui suum mallum interiecit .' qui uno anno primus tenuerit mallum120* sequenti anno consentiat alteri primum tenere · Et si sacramenta legalia in primo die lunis post pascha iuranda deuenerint · aut in aliis feriis quando mallum tenere debuerat .' mittat quisque comes missum suum qui ipsa sacramenta121* auscultet ne ipsi homines iectiui inueniantur .' et ipse sic mallum suum teneat · et barigildi eius et aduocati qui in aliis comitatibus rationes habent .' ad suum mallum occurrere possint ·  
119*
i3 ergänzt
120*
korr. aus malla
121*
korr. aus [†]acramenta
XXXII ·  
[BK 273 Abschnitt B c. 33]
Et quia sacramenta post quadraginta noctes legaliter iuranda accipiuntur · et in praefatis praedecessorum ac progenitorum nostrorum capitulis inuenitur · ut postquam comes et pagenses de qualibet expeditione hostili reuersi fuerint .' ex eo die super XLta noctes sit bannus resisus · quod in lingua teodisca scastlegi · id est122* armarum depositio uocatur ; Multi inde contendunt et se inter se iectiscunt ; Alii enim suum sacramentum quadragesimo die in quo illud accipiunt iurare uolunt et in tantum contendunt ut etiamsi intra quadragesimam sacri ieiunii quadragesimus dies aduenerit .' suum sacramentum se iurare debere contendant · et contra causatores suos si ad hoc audiendum non uenerint iectiscunt · Numerant enim dies et non numerant cum eis noctes · sicut mumerantur [!] dies et non numerantur noctes a natiuitate domini usque ad purificationem sanctae mariae · et a resurrectionem domini usque ad ascensionem domini ; Qua[fol. 25v]dragesimo enim die et purificatio sanctae mariae a natiuitate domini · et quadragesimo die a resurrectionem domini123* quae est in dominica die · ascensio domini celebratur · quę euenit quinta feria · id est die iouis ; Et de diebus sine memoria noctium dominus per ionam prophetam dixit · Adhuc XL dies et nineue subuertetur · et XL dies simul cum noctibus in ieiunio heliae prophetę · et moysi quando legem secundo accepit · et ipsius domini ieiunio computantur · in quibus sex septimane · id est XL et duo dies fiunt · usque ad resurrectionem domini quę sit in dominicam die sicut et initium quadragesime ; Et haec non sine dei mysterio fiunt per quem conditores legum iusta decernunt ; Unde sicut in quibusdam124* regionibus rectius tenere comperimus una cum consensu et fidelium nostrorum consilio constituimus ut ab ipsa die quo sacramentum accipitur post XLta125* dies et126* XL noctes id est quadragesimo secundo die de sex septimanis ipsa feria quia illud sacramentum accepit · sic pascha feria fit · · quia initium quadragesime accipitur qui sacramentum legaliter accepit · legaliter in locis constitutis iuret sicut in capitulorum libris decessorum e[.] progenitorum nostrorum nostrorum [!] continetur · Et amodo nulla dissensio uel retractatio in regno nostro aliquolibet ex hoc fiat · Quod mandatum nostrum si quis contempnere presumpserit bannum nostrum id est solidos LX componat · Et si ipsa dies infra quadragesimę sacra ieiunia127* euenerit · nemo illud sacramentum quod accepit in quadragesima iurare presumat · quia ex hoc iam etiam manifestam dei uindictam uidimus et audiuimus · Et si quis presumpserit .' similiter bannum nostrum componat · Et inde penitentiam episcopali iuditio faciat · Ipsam autem quadragesimam a quarta feria · id est a capite ieiunii cum ipsa quarta [fol. 26r] feria qui a publicae penitentes paenitentiam accipiunt · obseruari usque ad sanctam resurrectionem · secundum consuetudinem antiquam praecipimus · Sed expectet qui sacramentum ante quadragesimam seruatum accepit · si XL dies · et XL noctes ante illud quadragesima non habuit .' sine ulla legali compositione uel iectione usque ad diem lunis post octauas pasche · et tunc quod legaliter accepit legaliter et perficiat ·  
122*
id est gek. ide
123*
Von der Kürzung ist nur noch dn vorhanden, das i ist abgerieben.
124*
Ab diesem Wort Wechsel der Schreiberhand; vgl. die Vorbemerkung. Der Handwechsel findet mitten im Wort statt, nach quib-.
125*
ta ergänzt
126*
et ergänzt
127*
Ab diesem Wort Wechsel der Schreiberhand, vgl. die Vorbemerkung.
XXXIII  
[BK 273 Abschnitt B c. 34]
Notum fieri uolumus omnibus dei et nostris fidelibus quoniam quidam comites nostri nos consuluerunt de illis francis hominibus qui censum regium de suo capite sed et de suis rescellis debebant · qui tempore famis necessitate cogente seipsos ad seruitium uendiderunt128* · Unde cum episcopis et caeteris dei et nostris fidelibus tractauimus quod nobis esset agendum · et quid cum eis inde inuenimus ac constituimus pręsenti edicto decreuimus id est quia non129* in lege salicha ex hoc expressius quiddam inuenimus · continetur tamen in IIIIo capitulorum libro · capitulo XXVIIII · de homine libero qui se loco uuadii tradidit in alterius potestatem · et ibi constitutus damnum aliquod130* cuilibet fecerit .' ut is qui eum loco uuadii suscepit · aut damnum soluat · aut hominem in mallo productum admittat · perdens simul debitum propter quod eum pro uuadio suscepit · et qui damnum fecit dimissus131* iuxta qualitatem reis cogatur emendare · Si uero liberam feminam habuerit et usque dum in pignore extitit filios habuerint132* liberi permaneant · Et in lege digito dei scriptam legimus · ut si attenuatus frater noster se in seruitium tradiderit .' sex annis seruiet illi qui eum emit · et septimo egrediatur liber gratis · Quae sacra hysto[ri][.] et obseruantes moraliter [aedificat] .' [...​.​.​.​...] [fol. 26v] sensu133* intellegentes inluminat · In lege etiam quam praedecessores nostri et nominatissimi imperatores constituerunt de his qui filios suos fame aut alia aliqua necessitate cogente uendunt plura habentur capitula quae omnia hic non necesse duximus ponere · tamen illud capitulum quod cum sanctis ecclesiasticis regulis ex maxima parte concordari inuenimus hic ponere necessarium duximus · In quo dicit · ut quicumque ingenui filios suos quod et de ipsis liberis hominibus qui se uendunt obseruari uolumus · qualibet134* necessitate seu famis tempore uendiderunt135* .' ipsa necessitate136* conpulsi emptor si quinque solidis emit sex recipiat · si decem duodecim · solidos similiter recipiat · aut si amplius · secundum suprascriptam rationem augmentum precii consequatur · Sanctus autem gregorius etiam de his qui liberi a paganis capti fuerint · si aliquis eos redemerit ipsi qui re[d]empti sunt procurent ut tantum pretium redemptori suo donent sicut ab eo redempti fuerint et in sua libertate permaneant · Si autem ecclesia eos redemerit · gratis sine aliqua compositione liberi fiant quod et nos per regnum una cum consensu et fidelium nostrorum consilio obseruari regia auctoritate praecipimus ; et si quis dixerit quia non uult aut tempore famis · aut pro alia necessitate precium suum dare pro libero homine · si semper illum habere seruum non debet .' att[e]ndet quid ei dominus per apostolum137* suum dicat · qui habuerit substantiam inquiens huius mundi et uiderit fratrem suum necesse habere et clauserit uiscera sua ab eo non manet caritas dei in eo · et qui non habet hanc caritatem .' etiamsi ad138* martirium et ad ignem se tradiderit sine ista caritate remissionem peccatorum suorum habere non poterit et nullatenus in regnum dei intrabit .' quia pro [...​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​.​...][que] [.] d[..] [a]cce[p]it d[a]r[..] [indu]139* [fol. 27r]  
128*
gek. uendidert
129*
Ab diesem Wort Wechsel der Schreiberhand, vgl. die Vorbemerkung.
130*
d korr. (?)
131*
d korr. (?)
132*
korr. aus haberit
133*
Ab diesem Wort Wechsel der Schreiberhand, vgl. die Vorbemerkung.
134*
gek. qualib
135*
Über und unter n2 jeweils ein Punkt, also evtl. expungiert? Nach BK wäre hier vendiderint zu erwarten.
136*
ne ergänzt
137*
gek. apl
138*
folgt getilgtes mar
139*
Der Text bricht hier fragmentarisch ab und setzt auf dem nächsten erhaltenen Blatt erst in c. 3 von Kaiser Widos Kapitular von 891 (BK 224) wieder ein.
[BK 224 c. 3]
sed neque per suam fortiam in mansionem arimanni applicet aut placitum teneat aut aliquam uiolentiam ei faciat · Si uero de predictis personis publicis hoc irritum fecerit honore proprio siue ministerio priuetur et secundum legem emendet ·  
CAPITULUM IIII ·  
[BK 224 c. 4]
Si igitur ex precepto imperiali comes loci ad defensionem patrie suos aerimannos hostiliter properare monuerit aut per se aut per suos missos si aliquis eorum remanserit exceptis his quos episcopus in sua elegerit necessitate aut comes dimittere uoluerit nisi aliquis sunnis et ceteris inpedimentis que legibus continentur detentus fuerit uuidrigildum suum componat et hoc nullus comitum aut publicum potestatem habeat exigendi · nisi missus de palatio140* imperatoris  
140*
korr. aus balatio
CAPITULUM V ·  
[BK 224 c. 5]
De cartis uero interdicimus nemini licere alien[a]s res presumptiue nuadere141* occasione cartulę ab eo facte qui ues[tit]uram legitimam non habens dinoscitur inuasisse · sed si quis adquisitor extiterit · non ante inuadere alienas res ecclesię uel cui[us]piam liberi hominis presumat · antequam auctor cartule legali et iudiciali diffinitione eas uindicet et tunc demum cui uult liberam tradendi habeat facultatem · et si quis ipsas sine lege inuaserit res n[on] [....] ipsas amittat sed insuper bannum nostrum componat ·  
141*
korr. aus inuadere
CAPITULUM VI ·  
[BK 224 c. 6]
De cartis etiam · uel quibuscumque inscriptionibus quę quibusdam personis se appellantur statuimus si notarius uixerit et tes[t]es · ut idem notarius cum legitimis sacramentalibus duodecim simul et cum ipsis testibus qui in eadem [c]ar[t]a scripti sunt ipsa cartam ueram faciat · Similiter et carte ostenso[r] cum duodecim sacramentalibus sicut legitime iurare ualeat ipsam cartam bonam et idoneam efficiat · interpellator au[t] primum iurat quod se sciente nil142* aliud nisi uerissimam [fol. 27v] in omnibus et iustam r[.][t]ionem exquirat · Si autem notarius se [.]ubtraxerit [.][t] [ca][.][t]am s[.]a[m] [suo s][.....][i]ptam nomine idon[....][.]ime potue[rit] [...]firma[...][ull]a ei redemptio [...​.​.​...] sed manum propriam amitt[a][.] et [..]tensor ipsius post [...​.​.​.​...] sionem uuidrigild[.] componat [...​...][t]arius defuerit et testes superuixerint ipse ostensor c[a]rte [c]um ip[..][s] testibus et cum duodecim sacramentalibus sex suis propinquis se septimo et quinque aliis idoneis ostensis primum duabus cartis manus conlationis ab eodem notario descriptis · ipsam tertiam143* cartam sacramento ueram et idoneam faciat ·  
142*
iurat quod se sciente nil korr. aus [†]il
143*
i ergänzt
CAPITULUM VII  
[BK 224 c. 7]
Volumus praeterea atque sanctimus ut si quilibet homo legitime uxori suę dum uixerit res suas perscriptum dederit et filios144* duos145* uel plures habuerit et unus ex ipsis uel duo mortui fuerint et filios · uel filias reliquerint aequaliter ipsas res quas usufructuario predicta uxor habuit filii defuncti cum patruis suis sicut ceteram hereditatem · ita ipsum usumfructuarium diuidant ·  
144*
s von anderer Hand ergänzt
145*
korr. aus suos
CAPITULUM VIII ·146*  
[BK 224 c. 8]
Concedimus etiam ut sicut mulieres cum uiris suis uenundare aut donare res suas possunt · ita et commutare ualeant · et familiam suam liberam facere ·  
146*
Es folgt eine Rasur, unter der noch Reste eines Bogenansatzes in roter Tinte sichtbar sind.
CAPITULUM VIIII ·  
[BK 224 c. 9]
Si quis iudicibus nostris  - - -147* in iuditio residentibus minas aut eciam conuicia intulerit eosque uerbis148* aut factis turpiter dehonestauerit uuidrigildum illi componat quem leserit · si uero aliquem ex ipsis iudicibus nostris pro ipso iuditio falsidicos dixerit uel pro ipsa intentione et causa quilibet homo interfecerit · L libras auri optimi componat medietatem primum heredibus149* interfecti iudices · et alteram medietatem camere nostrę ·  
147*
Lücke von ca. 4 Buchstaben
148*
korr. aus ue[†]bis
149*
gek. hedib